Op 9 mei vierde Rusland de overwinning op nazi-Duitsland, dit jaar tachtig jaar geleden. De cultus van de overwinning stamt uit de tijd van Leonid Brezjnev en is daarmee even oud als RAAM-columnist Andrej Archangelski. Hij heeft de betekenis van de feestdag sinds zijn kinderjaren zien veranderen: van een herdenking met een verbindende en waarschuwende functie tot Poetins persoonlijke triomftocht met een bloederige bijsmaak. 

Russische militairen nemen deel aan de militaire parade op de Dag van de Overwinning op het Rode Plein in Moskou, Rusland, 9 mei 2025. Foto: Sergei Bobilyov / Host Photo Agency Ria Novosti / handout / ANP / EPA

Op 6 mei berichtte het Russische Ministerie van Defensie dat de Russische luchtafweer 105 Oekraïense drones in elf verschillende Russische regio’s had onderschept. Op 7 mei werd het vliegverkeer op acht Russische luchthavens stilgelegd vanwege mogelijke droneaanvallen. Honderden passagiers strandden en wachtten urenlang op hun vertraagde vluchten. Op vier Moskouse vliegvelden liepen ruim honderd vluchten vertraging op. Op 8 mei kondigde de Russische Luchtvaartautoriteit ‘s ochtends vroeg aan dat er vanuit veiligheidsoverwegingen beperkt werd gevlogen op de luchthavens van de steden Nizjni Novgorod, Ivanovo, en Jaroslavl. Dit soort nieuwsberichten zijn in Rusland inmiddels geen uitzondering meer. 

Op 5 mei waren er in de hele regio Moskou storingen in het mobiele telefoonnetwerk. Ook het internet viel op meerdere plekken weg. Op 7 mei, tijdens de generale repetitie van de militaire parade op het Rode Plein in Moskou, begonnen betaalsystemen en mobiele apps van banken, taxi's en bezorgdiensten te haperen. ‘We moeten met begrip omgaan met deze beperkingen,’ verklaarde Dmitri Peskov, de woordvoerder van Poetin. ‘Er moet rekening worden gehouden met het gevaar dat aan onze grens ligt.’

‘Het gevaar aan onze grens’ is een van de vele eufemismen waarmee het Russische regime naar Oekraïne verwijst. Hooggeplaatste Russen hebben in korte tijd aangeleerd om over veiligheid en dreiging te praten zonder daarbij het woord ‘Oekraïne’ uit te spreken. De oorlog duurt al drie jaar, maar mag nog steeds niet bij naam worden genoemd. Dat is de Orwelliaanse wet die in Rusland geldt. 

Verstikkende feestdag 

Veel Russen vinden het moeilijk te begrijpen: hun enorme land jaagt de wereld schrik aan met de raketten die over het Rode Plein worden geparadeerd, maar kan een honderdtal Oekraïense drones niet tegenhouden. Sterker nog: het aantal publieksevenementen rondom 9 mei is sinds 2022 om veiligheidsredenen afgenomen. Sinds 2022 wordt de jaarlijkse optocht van het zogeheten ‘Onsterfelijke regiment’, waarbij de deelnemers portretten meedragen van familieleden die zijn omgekomen in de oorlog, in veel steden afgelast. Zo was er dit jaar in het geannexeerde Sevastopol geen publieke optocht, maar werden de feestelijkheden georganiseerd ‘in samenwerking met de Zwarte Zeevloot, in de binnentuinen van Rode Leger-veteranen.’

Op de Moskouse vliegvelden waren de rijen in aanloop naar 9 mei overigens zo lang omdat veel Moskovieten die dag juist niet in de stad wilden zijn. Het is nogal cynisch, maar de inwoners van Moskou zijn op Overwinningsdag niet welkom op het Rode Plein om hun familieleden te gedenken. Gedurende een periode van meerdere dagen is het hele centrum van de hoofdstad een afgesloten zone waar niemand wordt toegelaten. Met het jaar wordt de sfeer in Moskou rondom de feestdag verstikkender. Nu komt daar ook nog de dreiging van drones bij. 

Andrej Archangelski

Journalist en cultureel columnist

Andrej Archangelski is journalist, columnist en cultuurcriticus, gespecialiseerd in Russische media.

Historisch belletje 

Ondertussen begint de propagandamachine de bevolking voor te bereiden op een ‘langdurige oorlog’ en op een confrontatie met de NAVO. Dat is een grote verandering ten opzichte van de retoriek van de afgelopen drie jaar. De agressieve retoriek die eerst voor Oekraïne gereserveerd was, richt zich nu ook op de Baltische staten, Roemenië en Moldavië. Landen als Duitsland, Frankrijk, Engeland en Polen worden als de vijand afgeschilderd. 

De agressieve retoriek die eerst voor Oekraïne gereserveerd was, richt zich nu ook op de Baltische staten, Roemenië en Moldavië

Wat betreft Oekraïne blijven de plannen van het Kremlin onveranderd. Margarita Simonjan, hoofdredacteur van Russia Today en spreekbuis van het Kremlin, gaf onlangs in een Russische talkshow antwoord op de vraag wat er nu gaat gebeuren met Oekraïne. ‘Met Oekraïne gaat helemaal niets gebeuren. Maar met het gebied dat vroeger Oekraïne werd genoemd gaat wel iets gebeuren,’ zo herformuleerde ze eerst de vraag. ‘Het zal worden opgedeeld, zoals dat ooit met Polen gebeurde.’

In 1939 sloten Hitler en Stalin het Molotov-Ribbentroppact, waarbij ze in het geheim Polen onderling ‘verdeelden’. Het pact maakte de weg vrij naar de Tweede Wereldoorlog: Hitler kon nu Polen aanvallen zonder bang te zijn voor een tweefrontenoorlog. In het Rusland van Poetin hebben ze het er liever niet meer over. En dat terwijl Poetin de oorlog tegen Oekraïne framet volgens het ‘model’ van de Tweede Wereldoorlog: het zou opnieuw een strijd tegen het ‘fascisme’ zijn. Poetin wilde de triomf van de Russische overwinning herhalen, maar heeft in werkelijkheid alleen de vreselijke routine van de oorlog teruggebracht. Opnieuw zijn er miljoenen mensen die eindeloos lijden, en duizenden die sterven. 

De Oekraïense drones boven Moskou doen nog een historisch belletje rinkelen. In november 1940 arriveerde Vjatsjeslav Molotov, Minister van Buitenlandse Zaken van de Sovjet-Unie, in Berlijn voor een overleg met nazi-Duitsland. Op dat moment werd de stad aangevallen door Engelse vliegtuigen. Molotovs Duitse collega, Joachim von Ribbentrop, ging voorop naar de schuilkelder. ‘We hebben Engeland al bijna verslagen,’ verzuchtte Ribbentrop melancholisch. ‘Als dat zo is, van wie zijn al die gevechtsvliegtuigen in de lucht dan?’, vroeg Molotov. 

Staakt-het-vuren

Het Kremlin besloot in het kader van de feestdag zelfs tot een eenzijdig staakt-het-vuren. Eind april kondigde Poetin aan dat de Russische militairen tussen 8 en 10 mei de wapens neer zouden leggen. Hij riep Oekraïne op hetzelfde te doen. De intensiteit van de gevechten leek op 8 en 9 mei inderdaad wat af te nemen, er waren bijvoorbeeld geen aanvallen van Russische drones en raketten op Oekraïense steden. En hoewel in Kyiv Poetins voorstel werd afgewezen, vlogen er tussen 8 en 10 mei geen Oekraïense langeafstandsdrones richting Rusland. 

Maar als Poetin echt iets symbolisch had willen doen op deze dag, had hij een bestand van dertig dagen afgekondigd. Zowel Oekraïne als president Trump hadden dat voorgesteld. Dat was een echte daad van barmhartigheid geweest, in nagedachtenis aan de overwinning van 1945. 

Russische drones op militaire voertuigen tijdens de militaire parade op de Dag van de Overwinning op het Rode Plein in Moskou, Rusland, 9 mei 2025. Foto: Vladimir Astapkovich / Host Photo Agency Ria Novosti / handout / ANP / EPA

Drones op de parade 

Maar Poetin denkt alleen aan zijn parade. Zijn obsessie is kinderlijk en wreed tegelijkertijd. Terwijl onder Poetins bevel honderdduizenden slachtoffers vallen, telt hij nerveus hoeveel gasten er op zijn feestje komen. Er zouden 29 wereldleiders bij zijn op 9 mei, maar de Azerbeidzjaanse president Ilham Alijev zei kort van tevoren af. Wel aanwezig waren onder anderen president Xi Jinping van China, de Braziliaanse president Da Silva, de Slowaakse premier Fico, de Venezolaanse president Maduro en de Kazachstaanse president Tokajev. Dit jaar begon de televisieuitzending van de parade met een lange ceremonie waarin alle buitenlandse gasten werden verwelkomd. Poetin wil duidelijk uitdragen dat Rusland niet geïsoleerd staat in de wereld. Zijn toespraak was dan ook iets minder agressief dan in voorgaande jaren. Hij sprak nauwelijks over de ‘speciale militaire operatie’, en benoemde de bijdrage van de geallieerde bondgenoten in de overwinning van tachtig jaar geleden.

Poetin wil duidelijk uitdragen dat Rusland niet geïsoleerd staat in de wereld

De parade zelf was dit jaar bijzonder uitgebreid. Behalve de Russische eenheden liepen op het Rode Plein ook militairen uit dertien andere landen mee (Azerbeidzjan, Vietnam, Belarus, Egypte, Kazachstan, China, Kyrgyzstan, Laos, Mongolië, Myanmar, Tadzjikistan, Turkmenistan en Oezbekistan). De tanks, pantservoertuigen en artillerievoertuigen reden goed zichtbaar en rustig over het plein. In werkelijkheid wordt al dit materieel op het slagveld afgedekt met grote schilden die bescherming moeten bieden tegen de kamikazedrones. De tijd van de tanks lijkt voorbij. Zoals Valeri Zaloezjni, voormalig bevelhebber van de Oekraïense strijdkrachten, onlangs stelde, ondergaat de moderne oorlogsvoering een revolutie sinds het het gebruik van drones. Tegenwoordig blijft zelfs een bescheiden militaire operatie (laat staan een grote strategische) niet onopgemerkt bij de vijand. Al dat oude materieel is dus vooral nog goed om mee te paraderen. Dit jaar waren er tijdens de parade voor het eerst ook drones te zien, van de types Orlan, Zala, Lancet, Garpiya en Geran. Diezelfde types worden gebruikt om Oekraïense steden aan te vallen.

Overwinningsdag-cultus

De cultus van de overwinning stamt uit de tijd van Leonid Brezjnev. Pas in 1965 werd 9 mei een officiële feestdag, en pas halverwege de jaren 1970 werd de militaire parade op het Rode Plein een traditie. De cultus is dus ongeveer net zo oud als ik zelf. 

Ik heb hem al die jaren zien groeien, met alleen in de jaren 1990 een onderbreking. Van jongs af aan ben ik eraan gewend dat de belangrijkste gebeurtenis in mijn land in het verleden ligt, in een geschiedenis van inmiddels tachtig jaar terug. Waarom kozen de Sovjetleiders ervoor om te focussen op het verleden, en niet op de toekomst? Omdat de inwoners van de Sovjet-Unie het geloof in de overwinning van het communisme al verloren hadden. De viering van Overwinningsdag werd zo een pijnlijke herinnering aan het feit dat het Sovjetregime geen toekomst had. 

Van jongs af aan ben ik gewend aan het idee dat de belangrijkste gebeurtenis in mijn land in het verleden ligt

In mijn kindertijd keek ik vaak naar de tv-uitzending van de parade, samen met mijn opa en oma, die de oorlog hebben meegemaakt. Na de uitzending spelden veteranen hun medailles op en gingen ze de straat op. Mijn opa vocht in de slag bij Stalingrad. Van zijn brigade van vijfduizend man overleefden er enkele tientallen. De commandanten werden doodgeschoten omdat ze zich hadden teruggetrokken. Het moet de hel op aarde zijn geweest, weet ik nu. 

Waar dachten mijn grootouders echt aan tijdens de parade, welke herinneringen bracht het terug? Inmiddels is het te laat om het ze te vragen. In de Sovjet-Unie leerden mensen om hun gedachten voor zich te houden en alleen hardop te zeggen wat de propaganda dicteerde. Voor veteranen was het bijna onmogelijk woorden te vinden om hun gevoelens te uiten. Ze namen de waarheid over de oorlog mee het graf in. 

Zestig jaar vermist

Alleen al volgens officiële cijfers verloor de Sovjet-Unie in de oorlog 26 miljoen mensen. In mijn eigen familie stierven er minstens tien. Pas in 2010 vond ik in de buurt van de stad Novgorod het massagraf waarin mijn oudoom ligt. Hij was ruim zestig jaar vermist. De overheid heeft al die jaren geen antwoord gegeven op de vraag waar hij begraven lag. Alleen dankzij internet (het Ministerie van Defensie digitaliseerde in de jaren 2000 een namendatabase van mensen die in de oorlog zijn gestorven) en de hulp van vrijwilligers konden miljoenen mensen toch op eigen kracht informatie vinden over hun overleden familieleden. 

In de slachtofferregistratie staat achter alle namen van de strijdmakkers van mijn oudoom: ‘verbrand’, ‘verbrand’, ‘verbrand’

Een andere oudoom van me was tankbestuurder, en bleek te zijn omgekomen bij de Oekraïense stad Ternopil in 1944. In de slachtofferregistratie van die dag staat achter alle namen van zijn strijdmakkers: ‘verbrand’, ‘verbrand’, ‘verbrand’. Alleen bij mijn oudoom staat er: ‘gedood’. In die morbide vorm komt geluk in oorlogstijd: je bent blij als er tenminste nog iets van de gestorvene over is om te begraven. Ik sprak ooit met iemand die bij het Ministerie van Defensie aan de oorlogsdatabase van sterfgevallen werkte. Hij vertelde iets vreselijks: van een half miljoen gestorvenen was er niets meer over. Ze waren verbrand, verdronken, of anderszins verdwenen. 

Er zijn eindeloos veel van dit soort verhalen in de voormalige Sovjet-Unie. Poetins eigen vader vocht bij Leningrad. Maar Poetin heeft de viering van Overwinningsdag getransformeerd in een dag die alleen gevierd mag worden zoals hij dat wil. Poetin begon de oorlog tegen Oekraïne onder het mom van de strijd tegen de ‘falsificatie van de geschiedenis’. Hij begon een nieuwe oorlog om af te dwingen dat mensen zich de vorige oorlog volgens zijn regels zouden herinneren. In werkelijkheid blijkt dat de oorlog tegen Oekraïne juist is wat de sovjetpropaganda verhulde: een moordfabriek die beide kanten te gronde richt. 

Bloederige bijsmaak 

In de Sovjettijd werd wel gezegd: ‘Dit mag nooit weer gebeuren.’ Juist met dat verleden in gedachten had het heden niet absurder kunnen zijn. Omwille van de herinnering aan een voorgaande oorlog, halen de Russen de hel terug naar de aarde. De viering van Overwinningsdag heeft zo haar oude betekenis verloren en een nieuwe, bloederige bijsmaak gekregen. 

Juist met het verleden in gedachten had het heden niet absurder kunnen zijn

Ik schrijf deze tekst in een café in Berlijn waar ik soms mensen Russisch en Oekraïens hoor spreken. Russen en Oekraïeners vochten samen tegen het nazisme. Nu vluchten Oekraïners voor de Russische bommen en raketten. Mensen als ik vluchtten voor het totalitaire regime in Rusland. Tussen ons gaapt nu een kloof. Dat is het enige wat Poetin bereikt heeft: hij heeft ons gemeenschappelijke verleden vernietigd. 

Vertaald uit het Russisch door Sophie Polm