In het hart van Kyiv staat sinds 2024 de grootste boekhandel van Oekraïne: Sens. Wat begon als een buurtinitiatief van ondernemer Oleksi Jerintsjak, groeide uit tot een bruisende ontmoetingsplek waar literatuur, koffie en gemeenschapszin samenkomen. Voor schrijver, dichter en vertaler Arie van der Ent is het een pleisterplaats voor elk bezoek aan Kyiv. Hij ging met Jerintsjak in gesprek over hoe Sens te midden van de voortrazende oorlog bijdraagt aan een toekomst voor de Oekraïense taal, literatuur en identiteit.
Het interieur van boekhandel Sens in Kyiv. Foto: Julietta van der Ent-Hasylo
De Chresjtsjatyk (Kruisstraat) is de brede hoofdstraat van Kyiv en vergelijkbaar met de Rotterdamse Coolsingel: het is de hoofdstraat van heel Oekraïne. Je vindt er het stadhuis, en de belangrijkste feestelijkheden worden er gehouden, zoals de viering van de nationale onafhankelijkheidsdag op 24 augustus - inclusief de militaire parade, in vredestijd althans. Maar het is oorlog, al elf jaar – acht jaar 'in het klein', drie jaar 'in het groot'.
In 2022 wilde Poetin hier nog zijn eigen militaire parade houden. Hij wilde Kyiv in drie dagen innemen. Dan had hij nog drie maanden tot de Dag van de Overwinning, op 9 mei.
Juist op deze plek opent op 16 februari 2024 een bolwerk van de Oekraïense cultuur: het tweede filiaal van boekwinkel Sens, meteen de grootste van het land. Zit de Rotterdamse boekhandel Donner in een oud, statig bankgebouw, Sens zetelt in een oud ministerie, pal naast het stadhuis, pal tegenover metro Chresjtjatyk. Het ligt midden in het gebied van de eerste en tweede Majdanrevoluties, respectievelijk in 2004 en 2013-2014. De tweede Majdan werd vrijwel onmiddellijk gevolgd door de Russische inname van de Krim en de hybride invasie van de Donbas. In datzelfde jaar 2014 verhuisde de man achter Sens, Oleksi Jerintsjak (Mykolajiv, 1988), naar Kyiv.
‘Toen we Sens hier openden kwamen veel mensen naar me toe om te zeggen dat het zo cool was om elkaar hier te ontmoeten’, zegt Jerintsjak. ‘Dit hier is niet zomaar een boekwinkel. Het is een cultureel centrum, bijna een openbare bibliotheek. Maar dan niet om boeken te lenen, maar te kopen.’
Je kan er de dag beginnen met een ontbijtje, met vrienden afspreken, een boek lezen en dan een warme maaltijd gebruiken en feestvieren. Sens is van acht uur 's morgens tot tien uur 's avonds open, zeven dagen per week. Inmiddels is het mijn pleisterplaats voor elk bezoek aan Kyiv, en dat geldt voor veel meer mensen. In het weekend is Sens een populaire plek om af te spreken, nieuwe poëzie in te slaan, koffie te drinken en een hapje te eten. Honden zijn toegestaan.
Svitlana (begin 50)
’Ik weet gewoon niet waar ik kijken moet, geweldig’, zegt bibliothecaresse Svitlana uit de regio Poltava, in het oosten van Oekraïne. ‘Een heel fijne sfeer. En wat een keus! Ik kijk voorlopig even bij de buitenlandse schrijvers en moet nog naar de Oekraïense auteurs. Er zijn hier veel boeken die wij in Poltava niet hebben, en die ik graag allemaal mee zou nemen, naar onze bibliotheek, al was het maar in één exemplaar.’
Oleksi Jerintsjak
Jerintsjak studeerde aan de economische faculteit van de Scheepvaartuniversiteit. ‘Ik wilde ondernemer worden, en daarom ging ik economie studeren. Om een beetje verstand te krijgen van zakendoen. Mijn passie ligt bij marketing, management en ondernemerschap. Ik hou van onzekerheid.’
Jerintsjak had wat geld verdiend met een studio voor mobiele spellen, en besloot het te investeren in zijn droomproject: een ontmoetingsplaats. ‘In het reusachtig grote Kyiv heb je geen echte buurtgroepen, en dat is niet goed. Mensen hebben andere mensen nodig, dat is de basis van een democratie. En al die steden van ons, die zijn niet ingericht op democratie, we hebben daar geen gebouwen voor. De Sovjet-Unie wilde niet dat mensen elkaar zouden ontmoeten, want als mensen samenkomen, gaan ze in gesprek, besluiten ze tot iets. Daarom was er geen enkele openbare ruimte om elkaar te ontmoeten. Ik besloot dat ik iets moest opzetten waar ik mijn buren kon ontmoeten.’
'Onze steden zijn niet ingericht op democratie'
‘Het moest meer zijn dan een koffiebar of een restaurant. En boeken bieden de mogelijkheid tot intellectuele discussie en de promotie van de Oekraïense cultuur.' Zo ontstond het idee voor de eerste boekhandel Sens, niet op Chresjtsjatyk maar aan de rand van het centrum.
De deuren openden op 17 december 2021, in de buurt van metrostation Arsenalna. ‘Ik woonde zelf in dat flatgebouw, en toen het restaurant op de begane grond zijn deuren sloot, huurde ik de ruimte en opende er een boekwinkel met koffieruimte. Mede door de oorlog sloeg het geweldig aan. Er waren presentaties met een publiek van wel tweehonderd mensen. We woonden eigenlijk te klein.’ Vandaar dat in 2024 het filiaal op Chresjtsjatyk opende, in een gebouw met een oppervlakte van bijna tweeduizend vierkante meter.
Viktoria (25)
‘Ik wil nu vooral Oekraïense literatuur lezen’, vertelt Viktoria. ‘Ik koos een vrouwenalmanak, met werk van vrouwelijke auteurs, en een boek over deze schrijfsters. Veel van hen komen uit het westen van Oekraïne, net als ik. Ik kom hier zo vaak mogelijk met vrienden. En al koop ik soms niks, wat maar zelden gebeurt, dan kom ik hier toch graag, gewoon om hier te zijn. De winkel is een deel van mezelf geworden.’
Oekraïense literatuur promoten
De boekhandel is een centrum voor Oekraïense cultuur, een plek waar volop aandacht is voor eigen literatuur. Op de deur staat: je kunt hier met je vrienden terecht, met je denkbeeldige vrienden, met je huisdieren. ‘We zijn overal voor in, behalve voor Russisch,’ zegt Jerintsjak.
Door de oorlog zijn Russischtalige boeken volledig verdwenen en domineren Oekraïenstalige boeken de markt. ‘We hebben nu de kans, omdat Oekraïense boeken nu een monopolie hebben in Oekraïne, voor het eerst in de geschiedenis. Dat zal niet zo lang duren, want ook al komen de Russische boeken niet terug, we krijgen dan de competitie met Europese boeken. We hebben nu een uitgelezen kans om een culturele sfeer op te bouwen, een boekenmarkt op de juiste manier.'
'Oekraïense boeken hebben hier nu een monopolie, voor het eerst in de geschiedenis'
Jerintsjak vindt het belangrijk dat die literatuur zich niet alleen binnen Oekraïne verspreidt, maar ook aanslaat in het buitenland. ‘Weet je, het is nu aan ons om onze schrijvers te promoten, onze schrijvers in andere Europese talen te vertalen en die van Europese talen in de onze’, legt Jerintsjak uit. ‘Ik ken een paar buitenlandse uitgevers die wel Oekraïense boeken kopen, maar daar vervolgens geen vertalers voor kunnen vinden. Ze hebben wel de rechten gekocht, maar kunnen verder niks. De Oekraïense literatuur van de jaren twintig en dertig, die is de beste, denk ik, en de schrijvers ervan kunnen zich meten met Joyce, Orwell en anderen. Maar ze werden vermoord.’
Oleksi Jerintsjak in gesprek met Arie van der Ent. Foto: Julietta van der Ent-Hasylo
Veranderend boekenlandschap
Het boekenlandschap is in Oekraïne de afgelopen jaren sterk veranderd, vertelt Jerintsjak. ‘De afgelopen twee, drie jaar zijn er veel uitgeverijen opgezet. Maar we hebben hier in Oekraïne een rare boekenmarkt, want we hebben geen distributeurs. Iedere uitgever is zijn eigen distributeur en heeft zijn eigen winkel, waar hij zijn eigen boeken vaak verramsjt om aan geld te komen voor nieuwe uitgaven. Hopelijk weten ze te overleven, maar zonder distributie zal het moeilijk voor ze worden.’
'Sens is het levende bewijs dat je boeken moet verkopen zonder ze te verramsjen: we hebben nu al drie jaar lang geen kortingen gegeven, terwijl kortingen verder schering en inslag zijn, korting, korting, korting, door gebrek aan verbeelding en aan geld – omdat uitgeverijen geld nodig hebben om een volgend boek te drukken. Ik druk alle uitgevers op het hart: alsjeblieft, als je een aanbevolen winkelprijs hebt, hou je daar dan aan. Anders gaan we eraan onderdoor. Het gaat om een deel van onze cultuur en dat moeten we beschermen.’
Pavlo (25)
‘Toen ik twee maanden na de opening van de winkel hoorde, ben ik er meteen heengegaan. Grote keuze, boeken naar mijn smaak. Als laatste boek kocht ik De poorten van Europa, geschiedenis, om mezelf te ontwikkelen, erachter te komen wie je bent, te weten wie je voorouders waren. Het is hier echt een plek voor jonge mensen die zichzelf graag mogen ontwikkelen, en die überhaupt van lezen houden.
Uitbreiding
Jerintsjak laat weten dat hij nog niet klaar is met het openen van boekwinkels. Het liefst breidt hij Sens uit naar het hele land. ‘Weet je, mijn vrouw houdt niet zo van ondernemen, ze houdt meer van vastigheid. Maar toen we Sens openden, zei mijn vrouw voor het eerst in ons leven: denk eens aan een keten, een heleboel Sens-winkels dus, niet zomaar eentje. Ik dacht er toen aan om er een te openen in Cherson, in Mykolajiv, in Zaporizja, Odesa, omdat het logisch was om daarheen te gaan, omdat ze daar ook behoefte hebben aan Oekraïenstalige centra als dit. Maar ik weet niet of ik wel genoeg geld heb om het allemaal alleen te doen.’ In de lente opende Sens haar deuren in de West-Oekraïense stad Ivano-Frankivsk, in een oud fabrieksgebouw met andere ondernemingen.
'Zo'n boekwinkel zou in Charkiv zeker een doelwit vormen voor de Russen'
‘We willen nu naar Lviv en Odesa’, zegt Jerintsjak over zijn plannen. ‘Er zijn veel mensen in Odesa met een Oekraïense mindset, maar ze hebben nergens een ontmoetingsplaats. Ze denken dat ze alleen zijn, ze zijn gescheiden van elkaar. Maar als ik dan mijn Sens open, kunnen mensen daar afspreken, zien ze dat ze met genoeg mensen zijn om zich sterk te maken voor de Oekraïense taal, voor de Oekraïense cultuur. Mijn theorie is dat er genoeg van die mensen zijn om de zaak te kunnen laten draaien, want Sens is voor mij geen zaak om geld te verdienen, maar om iets te laten werken, te kunnen laten bestaan, dat is het woord. Ik wilde ook een winkel in Dnipro en weet je, voor de Grote Oorlog, ook in Marioepol – er waren daar helemaal geen boekwinkels, gewoon nul, een half miljoen mensen met nul boekwinkels. En ik wil ook naar Charkiv toe, maar voorlopig is dat onmogelijk. Zo'n plek zou in Charkiv zeker een doelwit vormen voor de Russen.’
Winkelinterviews en foto's: Julietta van der Ent-Hasylo
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.
