Hoe moet het Westen na de oorlog de relatie met Rusland weer opbouwen? Die vraag stond vorige week centraal op de jaarlijkse Lennart Meri Conferentie in Tallinn, het belangrijkste congres voor veiligheidsstudies in Oost- en Noord-Europa. Volgens schrijver, journalist en historicus Sergej Medvedev komt er alleen helemaal geen 'na de oorlog': de Russische oorlogstrein raast voort, en de politieke wil om hem te stoppen ontbreekt. Zijn bijdrage aan de conferentie vat hij samen in vier punten. 

Russische jongeren en leden van patriottische clubs dragen een enorm overwinningsvaandel in Sint-Petersburg, Rusland, 15 mei 2025. Het is onderdeel van de rondreizende expeditie 'De Onoverwonnenen', ter ere van de overwinning van de Sovjet-Unie op nazi-Duitsland, dit jaar tachtig jaar geleden. Foto:  ANP / EPA / Anatoly Maltsev

1. Er komt helemaal geen ‘na de oorlog’

Dat er een 'na de oorlog' komt is een illusie en een vorm van wensdenken. Oorlog is de nieuwe norm, de nieuwe realiteit voor Rusland en de internationale orde. Het wordt als in het Midden-Oosten, waar al tachtig jaar oorlog is zonder zicht op een oplossing. Vrede? Nee, het enige wat we kunnen verwachten is een ‘proces’. Als er al een soort wapenstilstand tussen Oekraïne en Rusland komt, zal daar een maandenlang onderhandelingsproces aan vooraf gaan. Vervolgens zal dat bestand na veel pijn en moeite direct worden geschonden. Een langdurige vrede is onmogelijk: het huidige Rusland is, ook zonder Poetin, fundamenteel onverenigbaar met een onafhankelijk Oekraïne, laat staan met de Oekraïense grenzen van 1991 of lidmaatschap van de NAVO.

Deze oorlog is als een trein die blijft voortrazen, ongeacht welke machinist er achter het stuur zit

Rusland staat inmiddels in een stand van permanente oorlog. De Russische economie, de elite, het ideologische apparaat: alles is er volledig op gericht. Deze oorlog is als een trein die zich niet meer laat afremmen. De trein blijft voortrazen, ongeacht welke machinist er achter het stuur zit, terwijl de passagiers rustig zitten te genieten van het uitzicht. Brandstof is er meer dan genoeg, want net als in de laatste roman van Vladimir Sorokin werkt de aandrijving van de locomotief op dode lichamen.

2. Tot nu toe is Poetin aan de winnende hand

Vooralsnog bereikt Poetin zijn strategische doelen. Het punt is niet dat zijn leger zich heeft ingegraven in Oost-Oekraïne en het afgelopen jaar één procent van het Oekraïense grondgebied heeft ingenomen tegen een prijs van vierhonderdduizend mensenlevens (honderd dode soldaten voor iedere vierkante kilometer veroverd land). Rusland heeft meer dan genoeg mensen. Het regime gebruikt ze als een soort grondstof, net als in de Tweede Wereldoorlog. Tot nu toe heeft Rusland er bijna een miljoen levens doorheen gejaagd. Zo nodig gooien ze er een tweede miljoen tegenaan. En daarna een derde. Ze regelen het met geld, bedrog, dwang en repressie. Hoewel ze voorlopig een heel eind komen met geld.

Het punt is dat Poetin deze oorlog heeft opgedrongen aan Rusland, Oekraïne en de rest van de wereld. Hij heeft de oorlog tot norm gemaakt en de wereldorde op zijn kop gezet. Dat doel had hij al minstens twintig jaar voor ogen, sinds de eerste protesten op het Maidanplein en de Oranje Revolutie. Hij dringt de wereld zijn agenda van confrontatie en conflict met het Westen op. Hij legt de zwakheid van het Westen aan de dag, de besluiteloosheid en het gebrek aan effectiviteit. Hij voedt de verdeeldheid in het Westen door bestaande discussies op de spits te drijven. Dat gaat van het steunen van Trump tot het versterken van systeem-ondermijnende invloeden, zowel op extreem-rechts als extreem-links. Het Kremlin volgt daarmee nog steeds de koers die het halverwege de jaren 2000 uitzette. In die periode raakte het Kremlin in de ban van Michail Joerjevs misleidende geschiedenisroman Het Derde Rijk. Hoe Rusland had moeten zijn. Oekraïne is slechts een van de podia waar Rusland de confrontatie met de rest van de wereld aangaat. Succes in Oekraïne is wenselijk, maar niet noodzakelijk.

Rusland heeft er al bijna een miljoen levens doorheen gejaagd. Zo nodig gooien ze er een tweede miljoen tegenaan. En daarna een derde.

Bovendien had Poetin de afgelopen drie oorlogsjaren twee onverwachte meevallers. Ten eerste bleek deze oorlog Rusland te passen als een handschoen. Rusland heeft de oorlog geaccepteerd en genormaliseerd. Het land levert kanonnenvlees, is gehoorzaam en medeplichtig (van het vlechten van camouflagenetten tot het vieren van Overwinningsdag in de kleuterklas) en, misschien wel het belangrijkst: onverschillig.

Ten tweede stellen grote delen van de wereld zich flexibel en coöperatief op jegens Rusland en dragen ze bij aan een alternatieve vorm van internationale samenwerking, waarbij het Westen buiten spel staat. Er komen soldaten en granaten uit Noord-Korea, drones uit Iran en elektronische chips uit China. De olie wordt verkocht aan India, en Poetin wordt aanbeden in delen van Latijns-Amerika en Afrika. Rusland heeft tal van mogelijkheden om sancties te omzeilen en toch kritische technologie uit het Westen in handen te krijgen. Zo kan Poetin eindeloos blijven vechten terwijl het leven van gewone Russen niet ontregeld raakt.

In feite bewijst dit dat de wereld niet langer aan het Westen behoort: niet op het gebied van economie en financiën, en niet op het gebied van technologie en oorlogvoering. We zitten hier nu in Tallinn met de vertegenwoordigers van ongeveer een miljard mensen met gedeelde visies en interesses, maar buiten de muren van dit hotel zijn er nog zeven miljard mensen met heel andere ideeën over Rusland, Oekraïne, Poetin, de oorlog, en de rol van het Westen.

3. Het Westen is aan het verliezen

Sterker nog, het Westen is al aan de verliezende hand sinds begin jaren negentig. Toen maakte het de fout om te denken dat het uiteenvallen van de Sovjet-Unie het einde van de geschiedenis betekende, dat de tijd van het Russische imperium voorbij was, dat Rusland nu een gewoon land zou worden. Vervolgens bleef het Westen eindeloos toegeven aan Rusland, gefascineerd door de Russische ‘hervormers’, rekening houdend met hun ‘bijzondere belangen’. Het Westen sloot de ogen voor de autoritaire tendensen binnen het land en de imperialistische neigingen buiten eigen grondgebied. Abchazië en Moldavië, de beschieting van het Russische parlement in 1993, de verkiezingen van 1996, de conflicten in Kosovo, de benoeming van Poetin, de inmenging in de Oekraïense politiek, Poetins toespraak in München, Georgië in 2008, de Krim. Het werd allemaal door de vingers gezien. Het Westen bleef handel drijven, de agressie goedpraten, en in 2018 kwamen ze allemaal op bezoek voor het WK voetbal. Tot 24 februari [2022, de dag dat de grote invasie in Oekraïne begon, red.].

Het Westen is al aan de verliezende hand sinds begin jaren negentig

Maar nog steeds is de Westerse steun aan Oekraïne voorzichtig en beperkt. Het Westen doet net genoeg om te zorgen dat Oekraïne niet volledig kopje onder gaat (en begon daarmee pas na de eerste maand, waarin Oekraïne alleen standhield, tot grote verbazing van het Westen, dat het land al had opgegeven). Want één ding jaagt het Westen nog meer angst aan dan de val van Kyiv, en dat is de nederlaag van Moskou en de onvoorspelbaarheid van de gevolgen in Rusland. ‘Russia is too big to fail’, is de gedachte. Dus staat het Westen verlamd en vertoont het een gebrek aan strategische visie.

4. Het echte probleem is Rusland

Dan het grootste toekomstige struikelblok: het probleem van Rusland. Het probleem is niet alleen Poetin, deze oorlog, of het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Het echte probleem is Rusland. Ter vergelijking: een periode van honderd jaar (van de jaren 1860 tot de jaren 1960) werd de wereld geconfronteerd met het probleem van Duitsland, met de Duitse ambitie om het eigen grondgebied steeds verder uit te breiden. Dat leidde tot drie Europese en twee Wereldoorlogen, een nieuwe wereldorde, en de dood van minstens honderd miljoen mensen, onder andere tijdens de Holocaust. De verantwoordelijkheid daarvoor lag natuurlijk niet alleen bij Duitsland, maar het was wel steeds de bron van de conflicten. Met veel moeite werd het probleem opgelost. Duitsland werd verslagen, opgedeeld en bezet, en vervolgens opgenomen in een hele reeks internationale organisaties. Maar nog steeds is het revanchisme springlevend en steekt het nu de kop op in het Oosten.

Op vergelijkbare wijze wordt de wereld al honderd jaar geconfronteerd met het probleem van Rusland, het imperium dat maar niet uiteenvalt en geen definitieve grenzen erkent. Tweemaal, in 1917 en 1991, stortte het rijk bijna in. Maar hoewel de randen afbrokkelden, bleef de structuur overeind. De aard van het imperium, het koloniale karakter, werd behouden. Al een eeuw lang zorgt dat voor conflicten, instabiliteit en bedreigingen, van de Marxistische wereldrevolutie in de jaren 1920 tot de autocratische revolutie tegen de liberale wereldorde in de jaren 2020. Van Stalin tot Poetin, Rusland vormt nog steeds een existentiële uitdaging en een bedreiging voor het Westen, en in algemene zin voor de hele internationale veiligheid. Rusland is de grootste bron van wanorde, chaos en angst in de wereld van nu (vraag maar aan Vladislav Soerkov, Poetins adviseur die uitgebreid schreef over Ruslands strategie van chaos als vorm van macht).

Rusland is de grootste bron van wanorde, chaos en angst in de wereld van nu

Wat is de oplossing voor dit probleem? Voor de hand ligt het antwoord dat in 1945 werd gevonden voor het Duitse vraagstuk: versla het land, bezet het, en deel het op. Technisch gezien zou het Westen daartoe in staat zijn, ook zonder kernwapens in te zetten. Als de politieke wil er is, zijn er mogelijkheden om Rusland zonder nucleaire inzet te verslaan. Maar die politieke wil is verreweg niet groot genoeg, want Rusland is, zoals ik al schreef, ‘too big to fail’. Het Westen huivert alleen al van het idee van een wereld zonder Rusland. Want wat moet er dan gebeuren met dat enorme grondgebied, de kernwapens, de uraniummijnen, satellieten, noem het maar op, met Tsjaikovski, Tolstoj, en Dostojevski?!

En dus, lijkt de conclusie, moet de wereld maar verder leven met dat enorme giftige moeras dat heel Noord Eurazië beslaat, en hopen dat dit half-ingestorte rijk in de loop van de 21e eeuw langzaam verder zal verteren en minder schadelijk zal worden voor de rest van de wereld. ‘Wel jammer dat die mooie tijd er niet zal zijn voor jou en mij’, dichtte Nikolaj Nekrasov anderhalve eeuw geleden over de grote offers die toen moesten worden gebracht voor een beloofde toekomst.

Maar tot die tijd is het oorlog. En zoals hierboven uitgelegd bestaat er helemaal geen ‘na de oorlog’ of ‘na Poetin’. Er bestaat alleen een ‘na Rusland', maar in het jaar 2025 is die horizon nog niet in zicht.

Vertaald uit het Russisch door Sophie Polm