Donderdag 31 juli overleed de Nederlandse journalist/uitgever Derk Sauer. In 1989 vertrok hij met zijn vrouw Ellen Verbeek naar de Sovjet-Unie. Hij richtte in Moskou kranten en tijdschriften op, die in het nieuwe Rusland veel lezers bereikten en ook een commercieel succes werden. Voor RAAM herdenkt fotograaf Oleg Klimov Derk Sauer (1952-2025) met een terugblik op opkomst en ondergang van de persvrijheid na de Sovjet-Unie en de lotgevallen van Sauer in die cyclus.

Derk Sauer in zijn werkkamer op de redactie van The Moscow Times. Foto: Igor Tobakov

De krant van vandaag is interessanter dan yesterday’s paper, luidt een oude journalistieke wijsheid, en de krant van morgen bestaat nog niet. Maar na de onverwachte dood van Derk Sauer – ‘de Nederlandse legende in de Russische journalistiek’ – wil ik het toch graag hebben over het verleden, in de hoop dat de geschiedenis zich in de toekomst niet zal herhalen.

Van censuur naar vrije informatie naar volledige controle

Na de val van de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR) in 1991 verloor de Russische staat niet alleen zijn monopolie op de winning van olie, aardgas en andere mineralen, de staat raakte ook een ander fundamenteel Sovjetconcept kwijt: namelijk het alleenrecht op de ‘vrijheid van meningsuiting’.

Ondernemers en avonturiers van over de hele wereld trokken in de nadagen van de Sovjet-Unie en daarna massaal naar Moskou om een deel van deze verlaten eigendommen in bezit te krijgen. Ook Nederlanders probeerden dat. Derk Sauer (1952-2025) was een van hen.

Al meer dan dertig jaar wordt er geschreven over de ‘nieuwe Russen’ die toen hun slag sloegen in de delfstoffen en andere industrieën. Die verhalen gaan over olie- en gas-oligarchen die toen rijk werden, over hun maffia en corruptie. Maar er is minder geschreven over de lotgevallen van de Russische massamedia en hoe die zich in ruim drie decennia hebben getransformeerd van de absolute vrijheid, die zich na de mislukte staatsgreep van 1991 aandiende, naar de volledige censuur nu, die het gevolg is van de oorlog met Oekraïne.

Terwijl olie, gas en andere mineralen in de jaren negentig snel hun nieuwe eigenaren vonden, lag de ‘vrijheid van meningsuiting’ lange tijd voor het oprapen, zonder dat de nieuwe oligarchen daar erg in hadden. Door een gebrek aan geld en door de teloorgang van de ‘informatieverticaal’ hielden veel Sovjetpublicaties op te bestaan. Nieuwe titels ontstonden wel, maar sloten vaak ook alweer snel.

In dat Rusland arriveerde Derk Sauer in 1989 en begon er zijn eigen uitgeversbedrijf op poten te zetten. Hij deed dat steeds met een heldere logica.

Oleg Klimov

Fotograaf

Oleg Klimov is een Russische fotograaf die lange tijd voor Nederlandse media werkte.

Marxist? Dat interesseerde ons Russen geen zier

Derk Sauer was een journalist met marxistische overtuigingen, maar in het nieuwe Rusland van die tijd waren er weinig mensen geïnteresseerd in zijn politieke opvattingen. We waren immers bijna allemaal lid (geweest) van de communistische jeugdbeweging Komsomol en allemaal geïnstrueerd of geëxamineerd in het marxisme-leninisme. Voor Derk uit Amsterdam was Rusland anno 1991 dus een begrijpelijke politiek-sociale omgeving, niet zozeer voor de journalist Sauer, maar vooral voor toekomstige ondernemer Sauer.

Derk Sauer en ik ontmoetten elkaar voor het eerst in 1993 bij een etentje op het Moskouse bureau van NRC Handelsblad. Derk Sauer sprak er over zijn grootse plannen met zijn uitgeverij Independent Media, die hij samen met enkele Nederlandse investeerders had opgericht en die een jaar eerder The Moscow Times op de markt had gebracht. Het zou niet blijven bij de nieuwsjournalistiek van The Moscow Times, vertelde Sauer daar aan de Kroetitsky Val [straat in het centrum van Moskou, red]. Hij wilde in licentie met Amerikaanse uitgevers ook glossy tijdschriften in het Russisch gaan uitgeven, zoals Cosmopolitan en Playboy. Verrassend genoeg bood hij me een baan aan als fotograaf specifiek voor Playboy, en niet voor een van zijn nieuwspublicaties zoals The Moscow Times, hoewel ik op dat moment als freelance fotograaf voor de nieuwskrant NRC Handelsblad werkte.

Ik geef toe dat ik blij was met zijn aanbod, maar het toch moest afslaan. Ik legde Derk uit dat ik net van een stage bij NRC Handelsblad in Rotterdam was teruggekeerd naar Moskou met als enige wens om een echte fotojournalist te worden. Er gebeurden hier en nu immers dingen die belangrijk waren voor de hele wereld.

Informatieverticaal verkruimeld

Voor de val van de Sovjet-Unie hadden de Sovjetmedia binnen het strikte kader van de zogeheten ‘informatieverticaal’ moeten opereren. Die verticaal strekte zich uit van de centrale media in Moskou tot aan de lokale publicaties in de districten en steden. Daarnaast was er de officiële censuur van Glavlit, het Hoofddirectoraat voor Literatuur- en Uitgeverszaken. Glavlit had een vertegenwoordiger op elke redactie die persoonlijk de drukproeven verzorgde, waarna hij elk nieuw nummer van een krant of tijdschrift signeerde.

Dat alles veranderde in de laatste jaren van de perestrojka. Vanaf 1990 begonnen sommige hoofdredacteuren van Moskouse bladen (zoals Moskovskije Novosti) en regionale kranten (bijvoorbeeld Vetsjernaja Kazan) deze Sovjetregels te negeren en zich te verzetten tegen de ‘informatieverticaal’. Ze gingen hun eigen informatiebronnen gebruiken en stuurden hun journalisten ook naar evenementen of gebeurtenissen buiten hun eigen regio als die van federaal belang waren. Ik begon mijn carrière als fotojournalist bij een van deze publicaties.

Alles veranderde in laatste jaren van de perestrojka

In die jaren hadden Sovjetjournalisten echter nog niet het recht om vrijelijk te werken voor buitenlandse bladen. Freelancers bestonden daarom niet in de USSR. Je kon zelfs vervolgd worden als je informatiemateriaal – tekstbronnen of foto’s, gratis of tegen betaling – overdroeg aan een buitenlands medium. Westerse media kregen uitsluitend via de OePDK (Departement voor Dienstverlening aan het Diplomatieke Corps van het ministerie van Buitenlandse Zaken) fotografen, fixers en vertalers toegewezen. Deze medewerkers ontvingen hun salaris niet van de redacties, maar van de OePDK, en niet in vreemde valuta, maar in roebels. De westerse media betaalden het OePDK op hun beurt in dollars. De meeste buitenlandse journalisten beschouwden hen als KGB-agenten.

Na de val van de Sovjet-Unie werd dit systeem gedeeltelijk opgeheven. Zo ontstond voor het eerst in Rusland de freelance journalistiek.

Freelancers als nieuwe journalistieke soort

Ik was een van die freelancers. Met een Apple Macintosh Duo Dock, die ik van NRC Handelsblad had gekregen, kon ik voortaan mijn foto's bewerken en via een gewone telefoonverbinding overzetten naar opdrachtgevers elders in de wereld.

Zo ontstond het verlangen bij een aantal Russische collega's en mij om het eerste onafhankelijke fotoagentschap in Rusland op te richten. We noemden het FotoLoods, naar het Nederlandse woord ‘loodsen’. Maar voordat we konden gaan werken, hadden we een kantoor en een goede telefoonverbinding nodig. Beide leverden problemen op. Ik legde het voor aan Derk Sauer. Hij bood ons een gratis kantoor aan in de Pravdastraat, waar de redactie van The Moscow Times destijds was gevestigd. In ruil daarvoor moesten we gratis werken voor zijn kleine maandblad Russia Review. Het was een ‘goede deal’, zoals Donald Trump zou zeggen. We hielden er helaas geen rekening mee dat Derks goede internationale telefoondienst ons soms meer kostte dan de opbrengst van de foto's die we verkochten. FotoLoods hield het twee jaar vol aan de Pravdastraat, en sloot toen.

De kranten en tijdschriften van Derk Sauer in Rusland

1989: Derk Sauer gaat namens de uitgever VNU naar Moskou om er samen met de journalistenbond een glossy tijdschrift in Rusland te maken.
1990: Moscow Magazine verschijnt. Ook lanceert Sauer het Engelstalige weekblad Moscow Guardian.
1992: De VNU tret zich terug uit Rusland, maar Sauer blijft en richt uitgeverij Independent Media op, samen met partners zoals de Postcodeloterij. Independent Media wordt verantwoordelijk voor een reeks uitgaven. Nog datzelfde jaar verschijnt het Engelstalige dagblad The Moscow Times. In joint venture met de concerns Hearst en Hachette volgden talrijke glossy tijdschriften naar Amerikaans of Frans voorbeeld.
1994: Cosmopolitan verschijnt 
1995: Domasjni Otsjag verschijnt
1996: The St. Petersburg Times verschijnt
1996: Harper’s Bazar verschijnt
1997: Marie Claire en Men’s Health verschijnen
1998: Yes verschijnt
1999: Het financiële dagblad Vedemosti verschijnt, in samenwerking met The Financial Times en The Wall Street Journal
2001: FHM verschijnt
2005: Sauer verkoopt zijn bedrijf aan het Finse Sanoma, maar blijft in Moskou wonen
2012: Op verzoek van de Russische nikkeltycoon Michail Prochorov gaat Derk Sauer leiding geven aan het zakelijke multimediabedrijf RBK (afkorting van RosBiznesKonsalting).
2015: Prochorov treedt terug, nadat hij door het Kremlin onder druk wordt gezet om een minder onafhankelijke koers te varen
2017: Sauer koopt The Moscow Times terug en zet zijn oude krant om tot een digitale, tweetalige nieuwssite.
2022: Na de Russische invasie van Oekraïne vertrekt Sauer uit Moskou. In Amsterdam zet hij, samen met uitgeweken Russische journalisten, The Moscow Times voort. Hij biedt ook onderdak aan enkele journalisten van Meduza en aan de televisiezender Dozjd die aanvankelijk in Riga was gevestigd.

Stappen strategie: nieuws, entertainment, business

Derk Sauer begon vermoedelijk niet toevallig met de uitgave van de Engelstalige krant The Moscow Times. Aangezien de meerderheid van de Russen geen Engels sprak, was de krant uitsluitend bedoeld voor buitenlanders in Moskou. Al gauw lazen bijna alle westerse zakenlieden en zelfs toeristen de krant: voor hen was het de enige begrijpelijke bron van informatie, gemaakt volgens de westerse journalistieke tradities.

De redacteuren en correspondenten van de krant waren aanvankelijk vaak buitenlanders uit verschillende landen, waaronder Nederland, of beginnende ambitieuze Russen die het vak wilden leren. De honoraria en salarissen waren laag, de journalisten waren bijna allemaal jong. Ze zagen hun werk als een soort buitenlandse journalistieke school. Dat concept werkte geweldig voor iedereen, inclusief het bedrijf zelf.

De journalisten zagen hun werk als een soort buitenlandse journalistieke school

Voordat Derk Sauer in 1999 een derde en laatste stap op de Russische mediamarkt zette met de oprichting van de zakenkrant Vedomosti – een poging om bij te dragen aan de ontwikkeling van financiële kwaliteitsjournalistiek – zette hij eerst een tweede stap op een voor Rusland nieuw journalistiek terrein. Derk Sauer wilde Russischtalige westerse glossy magazines maken: niet gericht op de politieke of zakelijke elite maar op min of meer gewone Russische burgers. Een logische stap. Niemand in Rusland had ooit zoiets gezien tijdens de lange jaren van de censuur in de USSR. Russische lezers kochten zijn bladen dus graag. Naarmate de lijst uitgaven groeide, kregen steeds meer Russische journalisten een baan op Sauers redacties in Moskou. Sauer stond zo aan de wieg van de ‘glossy’ of ‘glamour’ journalistiek in Rusland (1), zoals het in die jaren werd genoemd.

Jeans en andere sluikreclame

De glossy journalistiek leidde echter ook tot een herleving van wat in het Sovjetjargon ‘jeans’ (2) werd genoemd: producties die als onafhankelijke journalistiek werden gepresenteerd, maar intussen werden betaald door een bedrijf of ondernemer. Veel mensen deden hieraan mee: uitgevers, redacties en journalisten zelf.

Zo belde ik eens naar een kleine fabriek in Moskou met de vraag of we een reportage mochten maken voor NRC Handelsblad. Ik werd doorverbonden met de persvoorlichter. Zij vroeg me openhartig: ‘En hoeveel geld wilt u hebben voor deze reportage?’ Ik begreep de vraag niet meteen en antwoordde simpelweg dat ik geld kreeg van de krant om de reportage te maken. Waarop zij antwoordde: ‘Dat is begrijpelijk, maar hoeveel geld wil uw krant van ons?’ Toen ik zei dat we geen geld verdienden met ‘jeans’, weigerde ze me simpelweg de toegang tot de fabriek. ‘Dat risico kunnen we niet nemen’, zei ze.

'Fotografeer wat je zelf nodig en belangrijk vindt'

Het Russischtalige tijdschrift Marie Claire, dat Independent Media in het kader van Sauers glossy strategie was begonnen, nodigde me ooit uit om een fotoreportage te maken over een recreatiegebied in de buurt van Moskou. De redactie van het tijdschrift vroeg wel vaker iemand van buiten om een ‘echte’ fotoreportage te maken, bijvoorbeeld voor de serie ‘Een dag uit het leven van...’ een elitester die op Roebljovskoje Sjosse woonde of in Zjoekovka, waar ook Derk Sauer een huis had. Er werd me een fatsoenlijke vergoeding beloofd. De reis naar het resort was zorgvuldig georganiseerd. Een auto bracht me naar de opnamelocatie. Tijdens de fotoshoot kwam de Marie Claire-journaliste naar me toe en gaf me advies over wat ik wel en niet moest fotograferen.

Fotoredacteur Arjan Ribbens had me tijdens mijn stage op de redactie van NRC Handelsblad ooit het principe van documentaire fotografie bijgebracht: ‘Fotografeer wat je zelf nodig en belangrijk vindt. En dan zien wij wel of we het publiceren’. Ik probeerde dat uitgangspunt uit te leggen. Al snel nodigde de eigenaar van het resort me uit voor een ‘koffietje’ in zijn café. Hij was vroeg meteen: ‘Wat is de vergoeding die je krijgt van de redactie?’ Ik vertelde hem welk honorarium me was toegezegd. Hij bood me het dubbele aan als ik zou fotograferen wat de Marie Claire-journaliste me aanraadde. Het was zo openlijk dat ik antwoordde dat ik met de hoofdredacteur van het tijdschrift moest overleggen.

Wist Derk Sauer hiervan? Ik heb het hem nooit persoonlijk gevraagd. Russische collega’s heb ik er wel over gesproken. Als ik dit soort praktijken aan de kaak stelde, verweten ze mij dat ik bij westerse media een vast honorarium kreeg en dat ik me niet bewust was van de financiële problemen in de Russische journalistiek na de val van de USSR.

Nieuwe oligarchen storten zich op media

‘Glamour en glossy’ konden in de jaren negentig gaan floreren omdat de Russische journalistiek toen aan een complete crisis ten prooi was gevallen. Je kon na 1991 weliswaar van alles zeggen, schrijven, filmen. En dat gebeurde ook. Maar uitgevers wilde dat niet zo graag meer publiceren als tijdens de perestrojka omdat steeds minder Russen hard nieuws, reportages of analyses wilden lezen of zien. ‘Genoeg’, zei de meerderheid van het publiek, ‘we doen niet mee aan de politiek’.

Derk Sauer onderkende die crisis. De glossy journalistiek, die hij meebracht vanuit het ‘in verval zijnde Westen’, zoals marxisten toen zeiden, kon zich daarom tot eind jaren negentig uitstekend ontwikkelen in het nieuwe Rusland dat na de Sovjet-Unie zijn weg zocht.

Dit ging zo door totdat de opkomende Russische oligarchie het tijd vond om, na de grondstoffen, ook de ‘vrijheid van meningsuiting’ op te pikken. De oligarchen pikten haar niet alleen op, ze maakten er een businessmodel van. De televisie was als eerste aan de beurt, aangezien tv ook toen al een aanzienlijk groter publiek bereikte dan gedrukte media.

Het was het begin van een golf liquidaties van journalisten in Rusland, een patroon dat tot op de dag van vandaag doorgaat. De eerste dode was Vladislav Listjev in 1995, de algemeen directeur bij publieke omroep ORT. De misdaad zelf is nog steeds niet opgelost. Maar de moord leidde wel tot een herverdeling van het bezit bij de belangrijkste Russische tv-zender en dus ook van de informatiemacht.

Na de machtsovername door Vladimir Poetin in 2000 begon een tweede herverdeling van de mediaruimte in Rusland. Reeds in 2001 werd de onafhankelijke televisiezender NTV, na een ‘inbeslagname’, onderdeel van de staatsholding Gazprom-Media.

Stelen van de ‘vrijheid van meningsuiting’ is van een andere orde dan de diefstal van olie en gas

Het stelen van de ‘vrijheid van meningsuiting’ bleek een misdaad van een andere orde dan het stelen van olie en gas in eigen land. De nieuwsagenda veranderde daarna fundamenteel. In de jaren negentig waren de autoriteiten niet zo geïnteresseerd geweest in de informatieve massamedia die toen de kop opstaken. Ze zochten wel steun, maar ambieerden geen directe controle. Vanaf 2000 probeerden de machthebbers weer greep te krijgen op de pers. Regionale en stedelijke publicaties in heel Rusland werden ondergeschikt gemaakt aan lokale overheden en gefinancierd uit de overheidsbegroting. Zo werd de ‘informatieverticaal’ uit de Sovjettijd in het hele land hersteld en veranderde de ‘vrijheid van meningsuiting’ in de ‘vrijheid om te liegen’.

Fundamentele verandering van de mediawereld

Die omslag veranderde ook de omstandigheden waaronder Derk Sauer moest werken. Zijn mediamanagementsysteem paste bij het Rusland van president Jeltsin. Maar nadat Poetin de macht had overgenomen, nam ook in Rusland de druk op hem toe. In 2005 verkocht hij de door hem opgerichte holding Independent Media aan de Finse mediagroep Sanoma. Hij moest persoonlijke beveiliging in dienst nemen, maar bleef wel in zijn huis in de regio Moskou wonen.

In 2017 probeerde hij nog eenmaal het tij te keren door The Moscow Times terug te kopen en een tweede leven te bieden. Dat lukte. Maar na de grootschalige Russische invasie in februari 2022 besloot Derk Sauer uiteindelijk toch terug te keren naar Nederland. En niet alleen. De redactie van de The Moscow Times verhuisde met hem mee naar Amsterdam om van daaruit online te blijven publiceren, niet alleen voor buitenlanders maar ook voor Russischtaligen.

Derk Sauer verliet Moskou niet in zijn eentje

In Amsterdam probeerde Derk Sauer zo de media, die gedwongen waren geweest om Rusland te verlaten en in ballingschap te gaan werken, zoveel mogelijk te helpen. Onder hen bevonden zich ook de bekende nieuwssite Meduza en het ooit als entertainmentzender begonnen Dozjd, dat nu een van de populairste informatiekanalen in Rusland is.

Verdriet om een steunpilaar van persvrijheid

Derk Sauers overlijden in zijn huis in Zeeland, omringd door zijn familie, na een ongeluk op zijn zeiljacht in Griekenland, doet me verdriet. Hij was nooit een persoonlijke vriend van me, en voor mij ook geen mythische ‘legende’. Maar hij was een van de weinigen in Rusland die ‘een hand had’ in de ‘vrijheid van meningsuiting’ die we nu verloren hebben. Heeft hij voor deze vrijheid gevochten? Natuurlijk, zoals een minderheid van de Russen ook doet.

Was Derk Sauer daarom ‘de Nederlandse legende van de Russische journalistiek’, zoals velen in Nederland nu beweren? Ja, hij was een legende, niet zozeer van de journalistiek, maar  meer van het journalistieke ondernemerschap. Hij wist op rationele wijze dat glimmende stukje ‘vrijheid van meningsuiting’ op te rapen dat na de val van de USSR op straat lag, die vrijheid waar de nieuwe regering destijds geen belang aan hechtte, maar die de gemiddelde Rus wel nodig had om te kunnen dromen over een ‘mooi Rusland van de toekomst’.

Zijn er andere Nederlandse legendes die nu de Russische journalistiek in ballingschap kunnen steunen, zoals Derk Sauer? Ik denk het niet.

Daarom. Dank je zeer, Derk! Het was een meeslepend feest. Maar dat feest is in Rusland ten einde.

Noten

1. Glossy journalistiek wordt gekenmerkt door een nadruk op esthetiek, entertainment en consumptie, vaak op het gebied van mode, beauty, lifestyle en cultuur. ‘Glamour’ in journalistiek wordt in Rusland voornamelijk geassocieerd met glossy tijdschriften. Dit concept omvat niet alleen de visuele presentatie, maar ook een bepaalde levensstijl, schoonheidsnormen en consumptie die via deze publicaties worden gepromoot.

2. De term ‘jeans’ (dzjinsa in het Russisch) is vermoedelijk ontstaan aan het einde van de Sovjet-Unie, toen sommige journalisten een vergoeding begonnen te ontvangen voor het schrijven van stukken in opdracht. Het geld voor die sluikreclame werd vaak besteed aan de aankoop van jeans.

Vertaald uit het Russisch door Hubert Smeets