Kort voor de Doemaverkiezingen kreeg onafhankelijk opinieonderzoeksbureau Levada Centrum in Moskou het stigma 'buitenlands agent' opgeplakt. Directeur Goedkov waarschuwde voor het einde van de sociologie in Rusland. Een gesprek met socioloog Aleksej Levinson van Levada over de misverstanden tussen Oost en West, Poetins plannen met Rusland en de kans op oorlog.

door Laura Starink

Enkele weken voor de Doemaverkiezingen van 18 september sprak ik in Moskou met socioloog Aleksej Levinson van het onafhankelijke opinieonderzoeksbureau Levada Centrum, dat al 25 jaar de publieke opinie in Rusland bestudeert. Levinson noemde het bestaan van Levada als een van de verworvenheden van het post-communistische Rusland.

Socioloog Aleksej Levinson van opinieonderzoeksbureau Levada Centrum in Moskou. Foto: Roman Zhukov (RFE/RL)

Maar kort na ons gesprek besloot het Russische ministerie van Justitie dat het instituut voortaan het etiket ‘buitenlands agent’ zou moeten voeren, omdat het commerciële opdrachten aanneemt van buitenlandse (met name Amerikaanse) universiteiten, zoals de University of Wisconsin, die ‘banden zou hebben met het Amerikaanse ministerie van Defensie’.

Het epitheton ‘buitenlands agent’ is in Rusland bij wet geregeld en wordt gebruikt om non-profit organisaties te stigmatiseren die zich bezighouden met politiek én geld krijgen uit het buitenland. Het wekt associaties met de Stalin-tijd en heeft het speelveld van ngo’s de afgelopen jaren aanzienlijk beperkt. Niet eerder werd het in stelling gebracht tegen een instituut met de wetenschappelijke allure van Levada, genoemd naar de beroemde Russische socioloog Joeri Levada. Directeur Lev Goedkov noemde het een schande en ‘het einde van de onafhankelijke sociologie in Rusland’. Vele wetenschappers protesteerden, zoals hier te lezen valt.

Het voortbestaan van het instituut is in gevaar. Probeer je maar eens voor te stellen dat een opiniepeiler telefonische enquêtes bij de bevolking afneemt met de woorden: ‘Goedenmiddag, u spreekt met het Levada Centrum, buitenlands agent. Wat is uw mening over Vladimir Poetin?’ Dan valt het doek.

Onafhankelijke instellingen moeten verdwijnen

In aanvulling op ons gesprek vroeg ik Levinson per mail om commentaar op het besluit. Waarom wil de overheid af van Levada? Objectieve informatie is toch ook voor een autoritair leider als Poetin van levensbelang?

‘De autoritaire staat van het tsaristisch Rusland en van de USSR konden ook heel goed buiten opiniepeilingen. De mensen die ons willen vernietigen streven naar dezelfde toestand en vrezen het ontbreken van ‘objectieve’ gegevens kennelijk niet. Wat voor de overheid de doorslag geeft is de wens om alle onafhankelijke structuren van het politieke toneel te verwijderen, het Umfeld te zuiveren.’

 Is er een verband tussen de lage prognoses voor Verenigd Rusland bij de Doemaverkiezingen, die Levada gaf, en de aanval op het instituut?

 ‘Wij zijn er altijd van uitgegaan dat Verenigd Rusland zou winnen, maar we signaleerden een kleine terugloop van de steun. Dat is ook bevestigd door de lage opkomst in de grote steden als Moskou en Petersburg. Maar de overheid heeft van hoog tot laag laten zien dat ze in staat is het gedrag van mensen te manipuleren. Dat is voor hen een belangrijk politiek resultaat.’

Hoe klinkt het etiket ‘buitenlands agent’ in Russische oren?

‘Buitenlands agent staat gelijk aan vijand,’ mailt Levinson laconiek.

Politieke barometer

In ons eerdere gesprek, afgelopen zomer in Moskou, vroeg ik Levinson naar de politieke barometer van Rusland. ‘In de Russische politieke cultuur bestaan vanouds twee oriëntaties: de westerlingen en de slavofielen. De eerste groep richt zich op Europa, de tweede kiest voor een introvert Rusland. Ik doel daarmee niet alleen op individuen, maar ook op instituties. Beide partijen verdenken de overheid er altijd van dat ze een kongsi met de ander heeft  gesloten. De liberale oppositie is ervan overtuigd dat de overheid nationalistisch is en het nationalistische kamp verdenkt de overheid van heulen met het Westen. Russische machthebbers zetten traditiegetrouw beide stromingen in als middel. Er moet een balans zijn tussen de twee kampen die hun plaats in de samenleving opeisen, maar soms slaat die balans door. Dan raken mensen de kluts kwijt: zijn de Verenigde Staten nu een vijand of een vriend?’

Onder Gorbatsjov, zei Levinson, sloeg de balans door naar het Westen. ‘De politiek koos eenzijdig voor het “Europese huis” en het andere kamp werd totaal genegeerd. Zoiets wordt afgestraft. In het begin van de jaren ‘90 moesten voormalige sovjet-functionarissen van de ene dag op de andere luisteren naar westerse consultants. Dat leidde tot een diep innerlijk conflict. Ik ken Russische generaals die wodka dronken met Amerikaanse generaals maar dat als een capitulatie ervoeren. Vergeet niet dat in de USSR de communistische partij de enige bestaande machtsstructuur was. Psychologisch was die ommezwaai moeilijk te maken.’

Onder het presidentschap van Boris Jeltsin raakte het politieke systeem totaal verlamd. ‘Er vond een historische omwenteling plaats waaraan de instituties zich niet konden aanpassen. De schok was te groot. Er werd wel een begin gemaakt met de invoering van westerse methoden, maar dat bleef aan de oppervlakte. De overgangsperiode tussen communisme en kapitalisme in de jaren ’90 was voor ons een hele vreemde tijd. Iedereen was in shock: na de woeste jaren ’90 [de jaren van de wilde privatiseringen] verloor iedereen zijn baan, zijn geld en zijn status. De instellingen en de bedrijven waren  ineengestort. Dat werd als een ramp ervaren, want in de Sovjet-Unie draaide alles om het bedrijf of instituut waaraan je verbonden was. Ik heb daar geen last van gehad, want voor de creatieve intelligentsia ontstonden er juist kansen. Toen is het Levada Centrum bijvoorbeeld ontstaan.’

Sociaal contract bestaat niet in Rusland

Toen Poetin aantrad, wilde hij de balans weer herstellen, maar hij kent alleen het sovjet-model, zegt Levinson. ‘In hun zoektocht naar law and order kunnen de huidige machthebbers geen andere orde bedenken dan die van weleer. Poetin wil terug naar de normaliteit. Maar “normaal” was voor ons dat de VS opnieuw werden afgeschilderd als tegenstander. Dat was een bekend patroon voor de mensen, het stelde ze gerust. Je moet begrijpen dat dat vijandbeeld in de USSR een constructief beginsel was: het bepaalde de structuur van de economie. De sovjet-industrie was gebaseerd op de illusie van de opbouw van het communisme. Ze werkte voornamelijk voor defensie. Voor de bevolking was dat geen agressief, maar eerder een ordenend principe. Werken voor defensie was eervolle arbeid, voor heel veel mensen vormde het de basis van hun leven. Dat is teloorgegaan, maar de mensen verlangen ernaar terug. Ze willen dat de fabrieken weer gaan draaien zoals vroeger.’

Onder Poetin groeide de welvaart en het oliegeld werd in de economie gestopt. Van een sociaal contract wil Levinson niet weten. ‘Je hoort vaak dat er een sociaal contract zou bestaan tussen de machthebbers en het volk: in ruil voor welvaartsgroei houdt men zich rustig. Dat is totale onzin. Zoiets heeft nooit bestaan in Rusland. De maatschappij is hier geen subject. Macht is van God gegeven en de machthebbers staan bóven het volk. De Russische overheid zal nooit een pact sluiten met de bevolking.’

Toch knapte er in 2011 iets in de bevolking: men ging massaal de straat op tegen verkiezingsfraude. ‘In 2011 leidde de opgekropte ontevredenheid van de liberale middenklasse tot de protesten tegen verkiezingsfraude, die krachtig werden onderdrukt. Poetin heeft dat op bijna militaire wijze aangepakt: de opstand werd geframed als oorlog. De overheid beantwoordde de demonstraties met de taal van geweld. Men weigerde te communiceren in de taal van de demonstranten. Dat was een breekpunt. We zitten nu met een totaal nieuwe Poetin, een nieuwe historische figuur.’

De nieuwe Poetin

Kenmerkend voor die nieuwe Poetin is een langzame restauratie, een geleidelijke demontage van de instituties van Gorbatsjov en Jeltsin, zegt Levinson. ‘Maar dat levert een vreemd allegaartje op, dat door de Doema snel met ad-hoc-wetten wordt onderbouwd. Men leunt daarbij zwaar op de geschiedenis. Poetin denkt wel degelijk ook aan de verre toekomst, aan een duizendjarig rijk. Dat slaat door naar Russisch nationaal fundamentalisme.’

Is Oekraïne echt zo anders dan Rusland? ‘De westerse oriëntatie is er veel sterker. De Oekraïense president Janoekovitsj heeft lang geaarzeld, maar uiteindelijk koos  hij voor het Westen. Dat was voor Poetin een catastrofe omdat het een bedreiging voor Rusland kan worden. De inmenging in de Donbas is geen toeval. Daar steekt een dwingende logica achter: Oekraïne mag niet afdwalen naar het Westen. Het moet stagneren en desnoods sterven! Poetin wil bewijzen dat Oekraïne wegzinkt in burgeroorlog, armoede en destructie.'

Vanwaar die angst voor verandering? ‘Voor Rusland is revolutie zo’n trauma dat niemand dat nog eens wil meemaken. Vandaar de felle reactie op Oekraïne. Poetin gaf daarmee twee signalen af. Tegen de Oekraïners zei hij: jullie wilden vreedzaam naar het Westen overlopen, maar dat is niet gelukt en nu zitten jullie middenin een burgeroorlog. Tegelijkertijd was het een waarschuwing voor binnenlands gebruik in Rusland: is deze chaos soms wat jullie hier ook willen? 

‘Ten tweede houdt hij zijn bevolking het schone alternatief voor: kijk hoe wij dat hebben opgelost op de Krim: zonder bloedvergieten, snel, efficiënt en tegen de wil van het Westen en de VS in. Het was politieke improvisatie met instant succes. Poetin kreeg daarmee de trekken van een mythische verdediger van het landsbelang. Hij straalde kracht uit. De Krim was een schone, mooie actie die Rusland weer een plek op het  wereldtoneel heeft gegeven. Het gaf ons de status van een grootmacht terug. Maar het probleem is dat het een negatieve missie is. Met het uiteenvallen van de USSR is de utopie verdwenen. Wat rest is slechts dat  Rusland een grootmacht moet zijn.’

Rusland wil erkenning

‘Uit alle opinieonderzoeken blijkt dat mensen die status van grootmacht belangrijk vinden. Die erkenning moet van Amerika komen. De Russen hopen dat Trump de Amerikaanse verkiezingen wint en de grootsheid van Rusland opnieuw zal bevestigen. Dit is een land met een arme bevolking en men heeft weinig reden om trots op te zijn.

‘De westerse sancties hebben geen effect, want ze worden door het volk opgevat als repressie, een poging ons schade te berokkenen. Dat we internationale verdragen hebben geschonden kan niemand wat schelen. De VS doen niet anders, dus waarom zouden wij dat recht niet hebben?’

Had het ook anders kunnen lopen in de betrekkingen tussen Oost en West?

‘In de jaren van de perestrojka was er veel steun uit het Westen. Misschien hadden jullie Rusland toen tot de NAVO moeten toelaten. Het is hoe dan ook tijd voor een nieuwe wereldorde. Het Westen hoeft de annexatie van de Krim niet door de vingers te zien, maar Oekraïne toont wel aan dat de oude Helsinki-orde niet meer functioneert en zelfs tot oorlog heeft geleid. Vergis je niet: de kans op een oorlog van Russische zijde is groot: onder de bevolking heeft de mening postgevat dat gewapende conflicten met de VS en de NAVO onvermijdelijk zijn. Men vreest die oorlog niet en gaat ervan uit dat we zullen winnen, net als bij de Tweede Wereldoorlog. Kernwapens maken zo’n oorlog extra gevaarlijk. Daarom is de concentratie van NAVO-troepen en Russische troepen een gevaarlijke ontwikkeling.’