Aan de vooravond van de ontmoeting tussen Poetin en Trump op 15 augustus in Alaska heerst er vooral verwarring over de randvoorwaarden die beide presidenten zijn overeengekomen. Onduidelijk is of het Kremlin enige handreikingen heeft gedaan om het Witte Huis tegemoet te komen, of president Zelensky welkom is en in welke hoedanigheid, en wat de rol van Europa zal zijn. Te midden van geruchten en tegenstrijdige berichten probeert Hubert Smeets van Platform RAAM orde te scheppen, terwijl het diplomatieke spel in volle gang is.
Steve Witkoff (rechts) in het Kremlin met president Poetin (links) en adviseur Oesjakov (midden). Foto Gavril Grigorov / ANP / EPA
Op de dag dat het Amerikaanse ultimatum aan het Kremlin zou verlopen en de regering in Washington mogelijk nieuwe sancties tegen Rusland zou hebben kunnen aankondigen, besloot president Donald Trump om ambtgenoot Vladimir Poetin niet langer onder druk te zetten maar juist uit te nodigen voor een persoonlijke ontmoeting. En niet eens in een neutraal land, bijvoorbeeld in het Midden-Oosten waar eerder dit jaar bilaterale besprekingen plaatsvonden, maar meteen in de Verenigde Staten zelf - in het bijna aan Rusland grenzende Alaska. Die keuze alleen al heeft symbolische betekenis. Alaska is een Amerikaanse staat met Russische wortels (zie kader).
Gezant Trump in Kremlin
De invitatie van Trump was het resultaat van een bezoek van zijn speciale afgezant Steve Witkoff aan Poetin. Sinds deze ontmoeting heerst er vooral verwarring over de vraag of en welke concessies het Kremlin op zijn beurt heeft gedaan om de top mogelijk te maken en welke randvoorwaarden beide regeringen voor de ontmoeting in Anchorage zijn overeengekomen.
Onduidelijk is of Poetin in het drie uur durende gesprek met Witkoff zijn eerder veelvuldig herhaalde eis, namelijk dat Rusland aanspraak maakt op de hele Oekraïense provincies Zaporizja en Cherson, zou hebben ingeslikt in ruil voor de zeggenschap over de volledige provincies Loehansk en Donetsk.
Misverstanden rezen er eveneens over de aard van een mogelijke wapenstilstand. Is Rusland bij een eventuele uitruil van bezet gebied bereid tot een algemeen bestand of alleen tot een ‘sectoraal staakt-het-vuren’ langs de frontlinies om bijvoorbeeld grote steden te sparen?
Ook werd niet helder of Trump zijn aangekondigde sancties tegen derde landen, die handel drijven met Rusland en Poetin zo de kans bieden om de primaire westerse sancties te omzeilen, zou handhaven of opschorten. Deze secondaire sancties zouden onder meer India moeten raken, dat wapenaankopen in de VS heeft opgeschort nadat het Witte Huis voor eind augustus een algemeen tarief van 50 procent had gedecreteerd. Rusland op zijn beurt eist ‘normalisering’ van de betrekkingen en in het verlengde daarvan opheffing dan wel afwaardering van alle westerse sancties.
Met andere woorden: onbekend is of er onderhands en wederzijds concessies zijn gedaan of dat de topontmoeting in Alaska toch nog kan uitdraaien op een mislukking.
Begreep Witkoff wat Poetin zei?
Volgens het Duitse boulevardblad Bild, dat over goede bronnen beschikt in Moskou én Kyiv, zou Witkoff de woorden van Poetin in het Kremlin verkeerd hebben geïnterpreteerd. Waar de Russische president bleef eisen dat Oekraïne zijn krijgsmacht vreedzaam uit de nog niet bezette gebieden in de provincies Zaporizja en Cherson zou terugtrekken – in ruil voor overgave in Loehansk en Donetsk – zou Witkoff hebben begrepen dat Ruslands bezettingstroepen hier juist zouden wegtrekken.
In een telefonisch onderhoud met Oekraïense en Duitse gesprekspartners zou Witkoff zelf later het misverstand niet hebben weten op te ruimen maar slechts hebben aangegeven dat Poetin bereid zou zijn de posities in de twee provincies Zaporizja en Cherson te ‘bevriezen’.
Het is niet ondenkbaar dat de Amerikaanse gezant om de tuin is geleid. Witkoff kreeg van Poetin een medaille mee voor een hoge functionaris van de CIA, wier zoon zich na 2022 vrijwillig had aangesloten bij het Russische leger en uiteindelijk omkwam aan het front. De gezant van Trump werd bij zijn bezoek aan het Kremlin begeleid door de in de VS opgeleide Russische investeringsbankier Kirill Dmitriev, die bevriend is met de dochter van Poetin en ook deel uitmaakt van de Russische onderhandelingsdelegatie die sinds begin dit jaar de besprekingen met de VS voert.
Wie het gesprek met Poetin heeft getolkt, is ook niet bekend. Bij een vorig bezoek liet Witkoff zich bijstaan door een tolk die het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken hem had aanbevolen. Dat is op dit diplomatieke niveau hoogst ongebruikelijk.
'Oekraïne moet gebied opgeven'
Vast lijkt wel te staan dat de Amerikaanse regering ervan uitgaat dat ze Oekraïne kan dwingen om circa twintig procent van zijn grondgebied op te geven. Na het bezoek van Witkoff zei Trump dat er sprake zal zijn van ‘grondruil’, waarbij zowel Rusland als Oekraïne gebied zal moeten opgeven. In een vraaggesprek met Fox zei zijn vicepresident J.D. Vance vervolgens dat deze deal waarschijnlijk geen van ‘beide partijen uiteindelijk blij’ zal maken.
Het is niet uitgesloten dat Trump en Poetin denken dat ze deze afspraak bilateraal kunnen maken, buiten Kyiv om. Volodymyr Zelensky is vooralsnog niet officieel uitgenodigd voor de top in Alaska, ook al overweegt het Witte Huis dit wel. ‘Het wordt bediscussieerd en is absoluut mogelijk’, zei een functionaris.
De Oekraïense president zelf had meteen na het bezoek van Witkoff laten weten dat alleen een trilaterale overeenkomst kans van slagen heeft. Zonder Oekraïne geen bestand: de grootste en belangrijkste Europese landen (Duitsland, Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Italië, Polen en Finland) en de Europese Unie hebben die benadering ook nu weer onderschreven. ‘Het einde van de oorlog moet eerlijk zijn. Ik ben iedereen dankbaar die ons steunt in het belang van vrede in Oekraïne, dat de vitale veiligheidsbelangen van onze Europese naties verdedigt. Oekraïne waardeert en steunt volledig de verklaring van president Macron, premier Meloni, bondskanselier Merz, premier Tusk, premier Starmer, president Ursula von der Leyen en president Stubb over vrede voor Oekraïne’, aldus Zelensky.
President Trump reageerde verbaasd op de mededeling van Zelensky dat hij de Oekraïense grondwet moet respecteren en niet in weerwil van de constitutie op eigen gezag grondgebied mag opgeven. De onweerlegbare feiten negerend dat Rusland de invasie toch echt initieerde en Oekraïne slechts aan de Zwarte Zee grenst, zei Trump op een persconferentie maandag voor de top: Zelensky 'begon een oorlog en heeft nu toestemming nodig voor een land-swap? Er zal land moeten worden geruild. Rusland heeft de beste grond langs de oceaan bezet. Oekraïne heeft alleen nog Odesa over. Maar ik kan natuurlijk ook gaan zeggen: ik stap op, geluk ermee. En dat zou het einde zijn'.
NAVO-chef: formule à la Baltische landen in Sovjet-Unie
Of de NAVO op de lijn blijft zitten dat Oekraïne het laatste woord heeft, is daarentegen twijfelachtig geworden. Voor de Amerikaanse televisiezender ABC onderschreef secretaris-generaal Mark Rutte vijf dagen voor de top in Alaska de onderhandelingspositie van Trump die volgens hem de impasse heeft doorbroken. ‘Hij besloot nog maar een paar weken geleden om de sluizen van militaire steun aan Oekraïne opnieuw open te zetten en secundaire sancties op te leggen aan landen zoals India. Hij zet Poetin duidelijk onder druk’.
Met de top in Alaska zal het er volgens de NAVO-topman om gaan Poetin op de proef te stellen ’hoe serieus hij het meent met het beëindigen van deze vreselijke oorlog’. Rutte erkende weliswaar dat ook Oekraïne ‘aan tafel’ moet zitten, omdat omvang van het grondgebied, de geopolitieke toekomst en de veiligheidsgaranties voor dat land ter sprake zullen komen. Maar de voormalige premier van Nederland liep daar bij ABC op vooruit door te ‘erkennen dat Rusland een deel van het Oekraïense grondgebied controleert’.
Volgens Rutte kan het erop uitdraaien dat Oekraïne zich zal moeten neerleggen bij ‘een de facto, geen politieke de jure erkenning’ van deze feitelijke toestand. Hij verwees daarbij naar de positie die de drie Baltische landen na de Sovjetbezetting in 1940 – gevolg van het Molotov/Ribbentroppact tussen Stalin en Hitler – tot 1991 hadden. Hoewel de Amerikaanse regering in die halve eeuw de Sovjet-Unie ten volle erkende, mochten Estland, Letland en Litouwen hun eigen consulaat-generaal of ambassades in Washington aanhouden en maakte de VS zo kenbaar dat deze drie landen de bezetting de jure niet hoefden te erkennen. Tijdens de ontmanteling van de Sovjet-Unie in 1991 kreeg die dubbele positie ineens weer politieke betekenis en konden de drie Baltische landen sneller dan alle andere Sovjetrepublieken hun onafhankelijkheid vorm geven.
Billboard in Krasnojarsk, januari 2024. Foto X / Christoph U. Lehman.
Alaska is van ons
Sinds de annexatie van de Krim, die in 2014 werd gevierd met de leuze Krim Nasj (‘de Krim is van Ons’), duiken in de Russische propaganda met enige regelmaat ook andere buitenlandse regio’s op die worden opgeëist als ‘van ons’. Zo dook er snel na de grootschalige invasie in Oekraïne in 2022 in Krasnojarsk (Siberië) een billboard op met de tekst Aljaska Nasja (Alaska is van Ons).
President Poetin heeft de claim nasj afgelopen jaren een en andermaal in algemene én specifieke zin benadrukt. Op het jaarlijkse economische forum in Sint-Petersburg zei hij recent nog: ‘We hebben een oude regel: waar een Russische soldaat zijn voetstappen heeft gezet, is het land van ons’.
De leus ‘Aljaska Nasja’ refereert aan de geschiedenis van de Amerikaanse deelstaat. Alaska was tussen 1732 en 1867 deel was van het tsaristische Russische Rijk. In opdracht van tsarina Catharina de Grote werd er in 1784 een eerste Russische nederzetting ingericht, van waaruit niet alleen handelsexpedities werden opgezet maar ook missionarissen van de orthodoxe kerk werden uitgestuurd om de inheemse Tinglit-bevolking tot het christendom te bekeren. In Alaska werden ongeveer negentig parochies opgezet, waarnaar Poetins vertrouweling en onderhandelingsdelegatielid Kirill Dmitriev meteen na het bekend worden van de locatie verwees.
Omdat de exploitatie van Alaska in de negentiende eeuw toch minder rendabel bleek dan verwacht en de Amerikaanse regering aanstalten maakte om in het geweer te treden tegen de Russische expansie op het continent, besloot tsaar Aleksandr II het gebied voor 2 dollarcent per acre (1 cent per hectare) te verkopen aan de VS.
Hoewel er officieel niet wordt ontkend dat het ging om een heus koopcontract weerklinkt het laatste decennium in Rusland ook de theorie dat de overdracht eigenlijk een huurovereenkomst voor 99 jaar was. Omdat Alaska pas in 1959 als 49e staat bij de VS werd gevoegd en de Sovjet-Unie daarin toen niet is gekend, zou Rusland volgens deze redenering de status van Alaska kunnen betwisten.
Kremlin: veel haviken en een duif
Intussen is het een raadsel of er binnen het Kremlin beweging is richting min of meer serieuze handreikingen die kunnen leiden tot een duurzame wapenstilstand.
Poetins voormalige Oekraïne-adviseur Dmitri Kozak, ooit vicepremier en nu functionaris in het presidentiële apparaat, zou zijn uitgerangeerd. Kozak, die begin 2022 een akkoord zou hebben bereikt met Zelensky om Oekraïne buiten de NAVO te houden in ruil voor vrede maar toen door het Kremlin werd teruggefloten, zou begin dit jaar bij Poetin hebben aangedrongen op onderhandelingen om de oorlog te beëindigen. Maar volgens The New York Times zou hij wederom nul op het rekest hebben gekregen, omdat de president niet meer naar hem luistert maar liever vaart op adjunct-chef Sergej Kirijenko van het interne Kremlinkabinet.
Na het bezoek van Witkoff zweeg Poetin. Het Kremlin liet het woord ook niet voeren door spreekbuis Dmitri Peskov maar door senior-buitenlandadviseur Joeri Oesjakov. Oesjakov liet geen moment het achterste van zijn tong zien en benadrukte alleen dat het ‘geen eenvoudig proces’ wordt.
Sinds de beëdiging van president Trump in januari en de Amerikaanse aankondiging een maand later dat de VS zich uit Europa willen gaan terugtrekken, houdt het Kremlin vast aan zijn oorlogsdoelen en bestandsvoorwaarden. Rusland is niet bereid bezet gebied op te geven en wenst dat het Westen dat feitelijk erkent, zoals het de annexatie van de Krim de jure zou moeten erkennen. Rusland blijft stellen dat een ‘neutraal’ Oekraïne nooit lid mag worden van een militair bondgenootschap. En het eist inmiddels ook dat er in Oekraïne verkiezingen worden gehouden zodat de kans groter wordt op een regime change in Kyiv.
Europa aan zijlijn
De positie van Europa in dat complexe proces is volgens Moskou helder. Hoewel de Europese NAVO-lidstaten zich achter president Zelensky hebben geschaard en de Europese Unie dinsdag 12 augustus nagenoeg unaniem 'onderstreepte dat Oekraïne zijn eigen toekomst moet kunnen bepalen' - alleen Hongarije weigerde mee te tekenen - spelen de Europese landen geen rol op de top in Anchorage. Twee dagen voor de ontmoeting in Alaska hebben Europese regeringsleiders via een speciale videovergadering met president Trump en zijn vicepresident J.D. Vance de Amerikaanse leiding op het hart gebonden om geen afspraken met Poetin te maken buiten Zelensky om en vooral om een wapenstilstand te eisen als conditio-sine-qua-non voor verdere onderhandelingen. Trump beweerde die boodschap te hebben begrepen. Intussen blijft Zelensky niet welkom in Alaska.
De positie van het Kremlin is tot nu toe steeds geweest dat Europa aan de zijlijn moet blijven staan en ook geen bijdrage mag leveren aan een militaire macht die een eventueel bestand zou moeten bewaken. Daarin is aan de vooravond van de ontmoeting tussen Poetin en Trump geen verandering gekomen.
Volgens de Russische politicoloog Pavel Kosjkin, verbonden aan het bekende Russische Amerika-Canada-Instituut, is de keuze voor Alaska een aanwijzing dat de Amerikanen en de Russen het op de keper beschouwd eens zijn dat Europa is uitgespeeld. Hij herinnert eraan dat Alaska een symbolische plek is om dit te illustreren. Bij de verkoop van Alaska aan de VS in 1867 waren de Europese mogendheden vooral bezorgd dat deze transactie zou kunnen leiden tot een nieuwe mondiale as-Washington/Sint Petersburg. Er is ook een praktisch motief voor de locatiekeuze. Om naar Alaska te vliegen, heeft de Russische president niet eens toestemming nodig van Europese landen of Canada om over hun grondgebied te vliegen, aldus Kosjkin.
Delegaties
Anders dan bij eerdere ontmoetingen met de Oekraïense regering in Istanbul eerder dit jaar, is de Russische delegatie naar Alaska hoogwaardig samengesteld. Naast Poetin zullen minister Sergej Lavrov van Buitenlandse Zaken, defensieminister Andrej Beloöesov, minister Anton Siloeanov van Financiën, presidentieel buitenlandadviseur Joeri Oesjakov en investeringsbankier c.q. vertrouweling Kirill Dmitriev bij de besprekingen aanwezig zijn.
Het Amerikaanse team bestaat uit Trumpo zelf, vicepresident J.D. Vance, minister Marco Rubio van Buitenlandse Zaken, minister Scott Bessent van Financiën, speciaal gezant Steve Witkoff en tot slot ook minister Howard Lutnick van Handel. Geen enkele functionaris uit dit sextet heeft een langdurige ervaring met onderhandelingen met Rusland en, voorzover bekend, beheerst geen van hen de Russisch taal in meer of mindere mate. Van de zes Russen kunnen allen Engels verstaan en soms ook vloeiend spreken. Het Russische team kan de Amerikaanse delegatie dus wel zonder inbreng van tolken volgen, omgekeerd zijn ze 'lost in translation'.
De samenstelling van beide delegaties doet bovendien vermoeden dat de Amerikanen zich meer willen richten op de normalisering van de handelsbetrekkingen dan op het uitonderhandelen van veiligheidsgaranties voor Oekraïne en dat de Russen economie en geopolitiek even belangrijk vinden.
Bij de topontmoeting zelf zullen geen delegatieleden aanwezig zijn. Trump en Poetin laten zich alleen door tolken bijstaan.
Als er nieuwe feiten en ontwikkelingen zijn, wordt dit artikel geactualiseerd.
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.