Dankzij president Trump heeft Poetin het initiatief naar zich toe kunnen trekken. Zonder noemenswaardige concessies te doen, is hij erin geslaagd om de Oekraïense president Zelensky in het nauw te drukken en een wig te drijven tussen Amerika en Europa. Hubert Smeets blikt terug op een topconferentie in Alaska met verstrekkende gevolgen.
Trump heet Poetin welkom in Alaska. Foto: ANP / AFP / Andrew-Caballero-Reynolds
De bilaterale top in Alaska is niet uitgedraaid op een variant van München 1938 of op een hedendaags Jalta 2.0. Oekraïne is nog niet definitief opgeofferd en de Verenigde Staten en Rusland hebben Europa ook vooralsnog niet opnieuw verdeeld. Maar op de militaire legerbasis nabij Anchorage hebben de presidenten Vladimir Poetin en Donald Trump op vrijdag 15 augustus wel de contouren geschetst van de nieuwe Europese orde die zij voor ogen hebben.
Omdat er na afloop van de top geen gezamenlijk communiqué werd opgesteld, de twee staatshoofden achteraf alleen in algemeenheden spraken en de spindoctors van beide delegaties naderhand slechts anoniem informatie lekten, was het bijna ondoenlijk om een coherent en helder beeld van de topontmoeting te schetsen.
Onduidelijk was welk lot Oekraïne in hun nieuwe werkelijkheid beschoren zou kunnen zijn. Evenmin was helder welke rol Europa op zich zou kunnen nemen, mocht het tot een wapenstilstand komen.
Duidelijk werd niettemin wel dat Amerika bereid is om Oekraïne het mes nog dichter op de keel te zetten om zich te voegen naar de afspraken die het Witte Huis en het Kremlin onderling maken, en ook dat Europa daarbij achter de feiten blijft aanlopen.
President Trump vatte zijn eigen conclusie twee dagen na de topontmoeting in Alaska, daags voor de komst van de Oekraïense president Zelensky en een groot aantal Europese regeringsleider, zo samen op zijn eigen sociale medium Truth Social: ‘Zelensky kan de oorlog met Rusland vrijwel onmiddellijk beëindigen, als hij wil, of hij kan doorgaan met vechten. Herinner je hoe het begon. Geen terugkeer van de Krim, dat Obama heeft weggeven (12 jaar geleden zonder een schot te lossen). En geen entree in de NAVO voor Oekraïne. Sommige dingen veranderen nooit.’
Het Russische delegatielid Kirill Dmitriev, een investeringsbankier en vertrouwelijk van Poetin, verspreidde deze boodschap onmiddellijk, zonder enig commentaar omdat de boodschap kennelijk voor zich sprak.
Knielen voor de rode loper
De eerste beelden vanuit Alaska gaven al een indicatie van deze nieuwe verhoudingen. Na hun drie uur durende onderhoud verscheen president Donald Trump als een uitgebluste oude man voor de pers. ‘Low energy’, zou hij zelf zeggen als zijn voorganger Joe Biden er zou hebben gestaan. Vladimir Poetin daarentegen oogde monter. Hij had de touwtjes in handen, ging niet in op vragen vanuit de zaal en wist zijn Amerikaanse ambtgenoot tot slot te verrassen met een kennelijk niet eerder besproken uitnodiging om naar Moskou te komen.
Er waren meer aanwijzingen die er op wezen dat Trump op voorhand tot veel bereid was ter wille van de ‘normalisering’ van de Amerikaans-Russische betrekkingen die het Kremlin eist. Zo poetsten Amerikaanse militairen knielend de rode loper voordat Poetin de vliegtuigtrap afdaalde en klapte Trump zijn gast op de loper gastvrij toe om hem vervolgens een lift in zijn limousine The Beast te geven en naderhand amicaal aan te spreken met zijn voornaam Vladimir.
De Amerikaanse president liet geen moment blijken dat hij zich er bewust van was dat zijn gesprekspartner wordt verdacht van ernstige oorlogsmisdaden en daarom op de opsporingslijst van het Internationaal Strafhof (ICC) staat. Trump hoefde dat ook niet, omdat de Verenigde Staten zich niet hebben aangesloten bij het statuut waarop het ICC is gebaseerd en zich ook hebben teruggetrokken uit andere internationale organen die onderzoek doen naar misdrijven van de Russische staat in Oekraïne.
Fotocollage ontvangst Poetin met referenties naar Russische oorlogsmisdaden in Boetsja. Foto X
Vage persconferentie
Daarbij bleef het niet. In de persconferentie na hun gesprek hadden Poetin en Trump weinig geopenbaard over hun inhoudelijke overeenstemming en meningsverschillen. De Russische president sprak uitsluitend in positieve woorden over een ‘constructief en respectvol’ gesprek en over de noodzaak om de bladzijde van de kille betrekkingen om te slaan en terug te keren naar samenwerking. Poetin leek Trump te willen paaien door te zeggen dat er inderdaad geen oorlog zou zijn geweest als Trump ook na 2020 president was gebleven. Hij bedreigde terloops president Zelensky en de EU met de mededeling dat Moskou er op rekent dat Kyiv en de Europese hoofdsteden het niet wagen om een ‘duurzame regeling’ van de ‘crisis met het broedervolk’ in Oekraïne tegen te houden. Trump beaamde op zijn beurt dat de gesprekken ‘extreem productief’ waren geweest, dat beiden het over de hoofdzaak eens waren geworden om de oorlog in Oekraïne te beëindigen en dat hij de NAVO en president Zelensky telefonisch zou informeren dat er ‘zeer goede kans’ was op een akkoord. Of Oekraïne en de Europese bondgenoten daarmee zouden kunnen leven, leek hij van ondergeschikt belang te vinden.
Hun beider verklaringen voor de media – de journalisten mochten geen vragen stellen – wekten de indruk dat er nog niets concreets was afgesproken en de tijd dus nog niet rijp was voor handtekeningen over en weer, maar dat er wel overeenstemming was bereikt over de weg die verder zou worden begaan.
Kremlin houdt vast aan eisen
Het feit dat de gezamenlijke lunch op de legerbasis was afgeblazen, leek te wijzen op enige broosheid in de herstelde betrekkingen.
Dat zou echter een voorbarige conclusie blijken. Want naderhand kwamen er berichten naar buiten die erop wijzen dat de Verenigde Staten zich in feite hebben geschaard achter de denkwijze van Rusland en daarmee tegen die van Oekraïne en Europa: namelijk dat er niet eerst een staakt-het-vuren moet zijn afgekondigd voordat er over een duurzame oplossing van de oorlog kan worden onderhandeld, maar dat er eerst overeenstemming moet worden bereikt over een gedetailleerd akkoord voordat er een wapenstilstand zal kunnen worden afgekondigd.
Rusland heeft een wapenstilstand als opmaat tot onderhandelingen tot nu toe steeds afgewezen. Officieel omdat het Kremlin vindt dat eerst de oorzaak van de oorlog – de onafhankelijke westerse koers van Oekraïne – moet worden weggenomen. Volgens Moskou kan er pas vrede zijn als Kyiv zich neerlegt bij een neutrale en gedemilitariseerde status van het land. Officieus omdat Rusland wil kunnen doorgaan met zijn beschietingen en bombardementen op civiele doelen, in de hoop dat het zo de Oekraïense bevolking verder murw kan beuken.
President Poetin bevestigde die strategie bij terugkeer in Moskou ook impliciet. Toen hij in het Kremlin verslag uitbracht aan onder anderen premier Michaïl Misjoestin, parlementsvoorzitter Vjatsjeslav Volodin en vicevoorzitter Dmitri Medvedev van de nationale veiligheidsraad benadrukte Poetin dat er alleen sprake kan zijn van een vredesakkoord als ‘de oorzaken van het conflict’ worden weggenomen. Hij gebruikt diezelfde woorden al sinds jaar en dag om te zeggen dat Oekraïne moet worden gedemilitariseerd, een andere politieke koers moet varen en nooit lid mag worden van de NAVO.
De Russische delegatie bleef in Alaska tegelijkertijd hameren op de noodzaak om de handelsbetrekkingen met de VS weer op te pakken, om de westerse sancties tegen te verlichten of, beter nog, op te heffen en om zeker geen nieuwe handelsbarrières via bijvoorbeeld India en China op te leggen. Herstel van de handelsbetrekkingen met Amerika stelt kwantitatief niet veel voor – Nederland alleen drijft sinds het begin van de grootschalige oorlog in 2022 net zo veel handel met Rusland als de hele VS – maar kan volgens Moskou een domino-effect hebben. Het afzwakken van de sancties is een heimelijk hoofddoel, omdat Rusland zijn oorlogseconomie alleen kan volhouden als het vrijelijk olie, gas en andere grondstoffen kan exporteren.
Trump kiest voor Poetins benadering
Trump zelf maakte de Amerikaanse ommekeer een dag later bekend via zijn eigen sociale medium Truth Social. ‘De ontmoeting met president Vladimir Poetin van Rusland verliep uitstekend, evenals een nachtelijk telefoongesprek met president Zelensky van Oekraïne en diverse Europese leiders, waaronder de hooggewaardeerde secretaris-generaal van de NAVO. Door iedereen werd vastgesteld dat de beste manier om een einde te maken aan de afschuwelijke oorlog tussen Rusland en Oekraïne is om rechtstreeks te gaan voor een vredesakkoord, dat de oorlog beëindigt, en niet slechts voor een wapenstilstandsovereenkomst, die vaak geen standhoudt’, schreef Trump. Een dag later zou hij de Oekraïense president via Truth Social nogmaals het mes op de keel te stemmen om te buigen voor zijn ‘deal’.
In een interview met Fox News vertelde Trump dat hij met Poetin al grotendeels overeenstemming had bereikt over een ‘uitruil van land’ en dat alleen Zelensky daarmee nog zou moeten instemmen. Op een trilaterale topconferentie van Amerika-Rusland-Oekraïne zou dat volgens Trump zijn beslag moeten krijgen. De Amerikaanse president hintte er bij Fox op dat Oekraïne dan veiligheidsgaranties buiten de NAVO om zou kunnen krijgen. Directe deelname van NAVO-landen aan een militaire garantiemacht in Oekraïne is voor Moskou onaanvaardbaar.
In telefoongesprek met Europese regeringsleiders zou er later na de top zijn gesproken over een constructie à la artikel 5 van de NAVO – de alliantie definieert in dat artikel een aanval op één land als een aanval op alle lidstaten – die volgens gezant Steve Witkoff nog niet zou zijn uitgewerkt. Over vorm en inhoud van deze westerse veiligheidsgaranties voor Oekraïne zouden de besprekingen met de Europese regeringsleiders gaan. Dat is cruciaal omdat Oekraïne slechte ervaringen heeft met westerse toezeggingen. In 1994 droeg het zijn kernwapens over aan Rusland, in ruil voor de ‘verzekering’ dat Amerika, Groot-Brittannië en Frankrijk te hulp zoude schieten als de Oekraïense integriteit zou worden geschonden. Toen dat in 2014 gebeurde, deed het Westen weinig.
Trump liet in zijn vraaggesprek met Fox op voorhand overigens wel weten dat hij niet bereid is de druk op Rusland nu al met extra directe en secundaire sancties op te voeren.
Duivelse details
De conclusie dat Poetin op Amerikaanse bodem geen enkele handreiking had gedaan, werd later ook gedetailleerder onderstreept. Verschillende media onthulden een aantal belangrijke gespreksthema’s van de topontmoeting. Allemaal indicaties dat de Amerikaanse president op cruciale momenten het Russische staatshoofd niet zou hebben tegengesproken.
In de gesprekken zou Poetin allerlei oude eisen op tafel hebben gelegd zonder zelf serieuze concessies te doen. Althans, als er geen rekening hoeft te worden gehouden met het onwaarschijnlijke bericht van de trumpiaanse televisiezender Newsmax dat Poetin zijn wens zou hebben laten vallen dat er in Oekraïne geen Oekraïens meer zou mogen worden gedoceerd.
Volgens persbureau Reuters zou Poetin hebben verordonneerd dat het Russisch opnieuw een officiële status als staatstaal krijgt en dat de Russische Orthodoxe Kerk, die wordt geleid vanuit Moskou, weer vrijelijk kan opereren.
The Financial Times meldde dat Poetin tevens zou hebben geëist dat Oekraïne de hele Donbas zou opgeven – dus ook de 25 procent van het grondgebied in de provincie Donetsk dat nog niet door Rusland is bezet – in ruil voor een ‘bevriezing’ van de frontlijn in de provincies Zaporizja en Cherson en het ‘ontruimen’ van enkele bezette dorpen nabij Charkiv en Soemy. Trump zou deze voorwaarden vervolgens hebben doorgegeven aan Zelensky en de Europeanen en hen daarbij onder druk hebben gezet om hun eigen wens op te geven om eerst een wapenstilstand te bewerkstelligen.
Dilemma voor Zelensky
Uitkomst van de ontmoeting in Alaska was hoe dan ook dat Trump en Poetin gezamenlijk de druk op Zelensky hebben kunnen opvoeren. Drie etmalen na de top moest Zelensky maandag zijn opwachting maken in het Witte Huis, waar hij eerder dit jaar werd afgedroogd door Trump en vicepresident J.D. Vance.
De Oekraïense president kon niet anders dan ingaan op het verzoek naar de VS te reizen, maar hij liet tussen de regels door wel blijken dat hij wordt gemangeld. In een eerste reactie stelde Zelensky dat ‘de kernkwesties inderdaad in een driepartijenformat’ kunnen worden opgelost. Maar zonder steun van Europa wil hij dat pad niet opgaan. ‘Het is belangrijk dat de Europeanen in alle stadia betrokken zijn, om samen met Amerika de veiligheid betrouwbaar te kunnen garanderen’. Kyiv kan alleen instemmen met een akkoord als het gaat om een ‘echte vrede’ en ‘niet slechts om een nieuwe pauze tussen Russische invasies’. Voortzetting van de sancties blijft essentieel, aldus Zelensky. ‘Alle kwesties, die belangrijk zijn voor Oekraïne, moeten met Oekraïne worden besproken. Geen enkele kwestie, inclusief de territoriale, kan zonder Oekraïne worden beslist.’
Trump, Witkoff en Rubio praten Zelensky bij vanuit de Air Force One. Foto X
Europees begeleidingsteam
Dat laatste weerklonk ook in een gezamenlijk verklaring van de Europese (regerings)leiders Friedrich Merz (Duitsland), Emmanuel Macron (Frankrijk), Keir Starmer (Verenigd Koninkrijk), Giorgia Meloni (Italië), Donald Tusk (Polen), Alexander Stubb (Finland), António Costa (Europese Raad) en Ursula von der Leyen (Europese Commissie). ‘Voor ons is duidelijk dat Oekraïne ijzersterke veiligheidsgaranties moet krijgen om zijn soevereiniteit en territoriale integriteit effectief te beschermen. Er mogen geen beperkingen zijn voor de Oekraïense strijdkrachten of haar samenwerking met derde landen. Rusland mag geen vetorecht hebben over de weg van Oekraïne naar de EU en de NAVO. Oekraïne moet zelfstandig beslissingen nemen over zijn grondgebied. Wij zullen de sancties versterken om druk uit te oefenen op de oorlogseconomie van Rusland totdat er een rechtvaardige en duurzame vrede is bereikt’, aldus de acht. Macron voegde daar nog aan toe: ‘Het is van groot belang alle lessen van de afgelopen 30 jaar te trekken, en in het bijzonder de neiging van Rusland om zijn verplichtingen niet na te komen.’
Om te voorkomen dat de trip van Zelensky naar Washington een gang naar Canossa zou kunnen worden, besloten de Europese leiders hem niet alleen te laten gaan, zoals aanvankelijk even aan de orde was. Zelensky wordt op zijn bezoek aan Trump vergezeld door Merz, Macron, Starmer, Meloni, Stubb, Von der Leyen en secretaris-generaal Mark Rutte van de NAVO. Trump liet echter weten dat hij niet iedereen meteen wil ontmoeten, maar dat eerst Zelensky zal worden ontboden, vervolgens de Europeanen, en pas daarna iedereen.
Ingehouden triomfalisme
De reacties in Rusland waren ogenschijnlijk terughoudend, maar tussen de regels door schemerde wel degelijk triomfalisme door.
Dmitri Medvedev, plaatsvervangend voorzitter van de nationale veiligheidsraad en vicevoorzitter van het militair-industrieel complex, uitte zich voor zijn doen ingetogen. ‘De ontmoeting bewees dat onderhandelingen mogelijk zijn zonder voorafgaande voorwaarden maar met voortzetting van de Speciale Militaire Operatie [lees: oorlog – HS]’, aldus Medvedev op zijn Telegramkanaal. 'Het hoofd van het Witte Huis weigerde de druk op Rusland op te voeren. Althans voorlopig. [...] En het belangrijkste: beide partijen hebben de verantwoordelijkheid rechtstreeks bij Kiev en Europa gelegd.’
Parlementariër Leonid Sloetski, voorzitter van de buitenlandcommissie van de Doema en ooit rechterhand van rapaljepoliticus Vladimir Zjirinovski, reageerde eveneens afgepast. ‘Geen volledige doorbraak, maar wel een belangrijk keerpunt. […] Anchorage is de geschiedenis ingegaan als de overgang naar een nieuwe fase in de Russisch-Amerikaanse betrekkingen. Next time in Moscow?’
Oekraïne gegijzeld
In de Russische diaspora werd niet enthousiast gereageerd. Volgens politicoloog Aleksandr Baunov, werkzaam bij het Carnegie Centrum in Berlijn, is de top in Alaska uitgedraaid op een evidente nederlaag voor Trump. ‘Als Trump Poetin had weten te overtuigen van een staakt-het-vuren, zou dat zijn succes zijn geweest. Iedere andere uitkomst betekende een succes voor Poetin. En precies dat is gebeurd. De top is een nederlaag voor Trump, niet alleen omdat zijn uitnodiging geen tastbaar resultaat opleverde, maar ook omdat hij afweek van zijn eigen vooraf gestelde positie: óf een staakt-het-vuren óf sancties. Na afloop is sprake van noch het een noch het ander, maar van een verschuiving naar een standpunt dat dichter bij dat van Rusland ligt: een staakt-het-vuren alleen in het kader van een allesomvattend vredesakkoord’, aldus Baunov. ‘Het einde van de oorlog hangt nu niet alleen af van Oekraïne, maar ook van de bereidheid van het hele Westen om compromissen te sluiten. Hun weigering kan altijd als excuus dienen voor Rusland om door te vechten. Zo wordt Oekraïne feitelijk een gijzelaar in dit proces’.
Imagowinst voor een kannibaal
De Russische journalist Aleksandr Nevzorov ging een stap verder. Nevzrorov (1958) was in de jaren negentig een harde nationalist en demagogische televisiejournalist. In zijn populistische televisieprogramma 600 seconden ging hij in die tijd te keer tegen zowel de democratische vleugel rond toenmalig president Boris Jeltsin als tegen de onafhankelijkheid van de Baltische landen. Toen Poetin in 2000 aan de macht kwam, steunde hij de ex-KGB’er dan ook van harte.
Maar na de invasie van 2022 veranderde dat. Nevzorov koos voor Oekraïne. Op zijn Telegramkanaal wond hij er na de top in Alaska geen doekjes om. ‘Trump heeft een risico genomen, veel op het spel gezet en verloren. Poetin bleef dan wel zonder diner, maar Trump bleef zonder triomf. Trump schiep zelf alle voorwaarden om een klodder Russisch spuug in zijn gezicht te krijgen. Het gekoer van de Amerikaan en zijn buigingen voor de Moskouse kannibaal verergerden alleen maar de kracht van die klodder spuug. De wereld is getuige geweest van een enorme politieke vergissing met verreikende gevolgen. Een oude waarheid werd bevestigd: voordat je met een menseneter praat, moet je hem eerst zijn tanden uitslaan en zijn benen breken. De Russische pers juicht nu: “Poetin is niet bezweken voor alle verleidingen van Trump en heeft zich niet laten breken". Helemaal juist. Stront breekt namelijk niet. Het kan alleen maar uitgesmeerd worden.’
Oekraïense realiteitszin
Terwijl president Zelensky gedwongen werd zich in bochten te wringen om de lijnen naar Trump in elk geval open te houden, probeerden talrijke Oekraïners op wat meer afstand tot de macht vooral hun onverzettelijkheid te etaleren.
Volodymyr Jeltsjenko, voormalig ambassadeur in VS, concludeerde: ‘Of Poetin nu iets gewonnen heeft of niet, dat raakt ons het minst. Ik denk dat wij ons eigen werk moeten doen. Het is duidelijk dat we dit alles met hulp van Europese partners en door eigen inspanningen zullen overwinnen.’
Bericht van Trump twee dagen na top.
Journalist Sergei Sidorenko, hoofdredacteur van de kwaliteitskrant Evropeiska Pravda, verwees naar Anthony Eden, de Britse minister van Buitenlandse Zaken die na München 1938 ontslag nam. ‘In de woorden van Eden: “Je kunt tijdelijke vrede bereiken door aan geweld toe te geven, maar je zult nooit langdurige vrede krijgen”. Op het eerste gezicht leidde de ontmoeting in Anchorage niet tot een nieuw München, aangezien er geen overeenkomsten werden gesloten. Toch passen de woorden van Eden treffend bij de uitkomst. Poetin keerde terug uit Alaska als de onvoorwaardelijke winnaar. Hoewel het slechtste scenario – dat Oekraïne achter haar rug om zou worden verdeeld – werd vermeden, is Poetin niet alleen definitief verlost van internationale isolatie; hij wist ook de VS én het Amerikaanse leger publiekelijk en ongestraft te vernederen. […] Een belangrijke overwinning voor Poetin: de dreiging van zogenaamde “nucleaire oliesancties” – secundaire sancties tegen staten die olie en gas van Rusland kochten – is voorlopig van de baan. […] Maar de situatie hoeft geen catastrofe voor Oekraïne te betekenen. Een ander resultaat is gunstig voor Kiev: politiek werd besloten dat Oekraïne wél veiligheidsgaranties zou krijgen van de VS. Aanvankelijk stelde Trump dat elke vredesregeling zonder Amerikaanse betrokkenheid moest gebeuren – Europa moest het alleen doen. Maar de afgelopen dagen veranderde dat. Na de gesprekken met Poetin werd die kanteling definitief. […] Ook positief voor Oekraïne: Trump zei nergens dat hij Kiev zou dwingen akkoord te gaan.’
‘Ons geheugen is ons wapen’
Emotieloos waren de reacties in Oekraïne geenszins.
Hoofdredacteur Sevgil Moesajeva van de Oekraïense Pravda, een van de beste nieuwssites van het land, schreef daags na de top een indringend commentaar. De journaliste, van oorsprong een Krim-Tataarse, schreef: ‘Van de volledige isolatie van Poetin naar de rode loper die voor hem werd uitgerold. De ontmoeting in Alaska leek een streep te zetten onder de afgelopen zes maanden, waarin we de oorlog niet hebben verloren, maar nu worden gedwongen om ons te gedragen alsof we de nederlaag moeten erkennen. Niet militair, maar politiek. Niet de capitulatie van wapens, maar de capitulatie van gedachten. […] Voor het eerst in eeuwen boden de Oekraïners waardig verzet. Voor het eerst in eeuwen bogen de Oekraïners hun hoofd niet. Voor het eerst in eeuwen waren de Oekraïners geen brokstuk van een imperium, maar het tegendeel daarvan. […] We overleefden altijd op de ruïnes van andermans grootheid. Maar nu hadden we voor het eerst de kans niet alleen te overleven, maar onszelf te verwezenlijken. De wereld heeft dat gezien. Niet op de eerste dag, niet in de eerste maand. Maar gezien. En is te hulp gekomen. Want men helpt niet degenen die huilen, maar degenen die standhouden. En wij hielden stand. En staan nog steeds overeind. […] De komende week belooft vol, helaas uiteenlopende, scenario’s voor onze toekomst te worden. Daarom hebben we een herinnering nodig aan waarvoor dit alles nodig was en waarom.
Ten eerste. We hebben niet het recht te vergeten. We hebben niet het recht Boetsja, Izjoem, Marioepol te vergeten. We hebben niet het recht om de martelingen, de massagraven, de vermoorde en door Rusland ontvoerde kinderen te vergeten. We moeten dit geheugen bewaren als een tweede wapen. Zonder geheugen verliezen we onszelf. We moeten elk bewijs verzamelen als een zaadje. Want zaad is niet alleen een symbool van leven, het is ook een belofte van oogst. […]
Ten tweede. We moeten sterker worden. Sterker in het leger. Sterker in de economie. Sterker in wetenschap, cultuur en onderwijs. Sterker in het bouwen van een land dat men niet wil verlaten, een land dat men thuis wil noemen.’
Het belangrijkste: we moeten verantwoordelijkheid voelen. Verantwoordelijkheid tegenover vorige generaties. Tegenover hen die in de aarde liggen. Verantwoordelijkheid tegenover toekomstige generaties. Tegenover hen die nog niet geboren zijn. Wij zijn de voortzetting van hen die stierven in de hongersnoden. De erfgenamen van hen die stierven in koude KGB-cellen om het woord “vrijheid”. Vandaag zijn wij de stem van hen die werden gemarteld in bezette dorpen en steden, maar Oekraïne niet verloochenden. Zelfs als anderen vandaag achter onze oorlog drie puntjes willen zetten, dan weten wij: de laatste punt is toch aan ons.’
Als er nieuwe feiten en ontwikkelingen zijn, wordt dit artikel geactualiseerd.
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.