In Rusland is de documentaireserie Tsjerkizon - Hel en hemel van het nieuwe Rusland te zien. Het schetst de opkomst en ondergang van het kapitalisme in Rusland, een ontwikkeling die volgens onze columnist Andrej Archangelski heeft geleid tot agressie tegen andere landen. De hoofdpersoon is zakenman en miljardair Telman Izmailov, eigenaar van de inmiddels gesloten ‘Tsjerkizov-markt’ - in de jaren negentig het kloppend hart van de Moskouse handel.
Arbeidsmigrant op de Tsjerkizovo, anno 2009. Foto: Oxana Onipki / AFP / ANP
De Russische filmindustrie is er in de afgelopen dertig jaar niet zo beroerd aan toe geweest als nu. Niet wegens geldgebrek, maar vanwege de censuur: de staat heeft sinds 2022 elke creatieve uiting aan banden gelegd. Een deel van de kunstenaars is geëmigreerd, en de rest moet compromissen sluiten.
Tegen deze achtergrond grijpt de Russische samenleving naar elke flinter van artistieke vrijheid die ook maar de illusie biedt van kritiek of onafhankelijkheid. De film Tsjerkizon geeft een dubbelzinnige blik op de jaren negentig, en alleen al daarom trekt hij de belangstelling.
Tsjerkizov-markt
De Tsjerkizov-markt was in de jaren negentig het grootste handelscentrum van Oost-Europa, met een omzet van miljoenen dollars. Het bood werkgelegenheid aan tienduizenden mensen. Het was in de eerste plaats een verkoopcentrum van kleding, niet alleen uit China, Turkije, Vietnam en de vroegere Sovjetrepublieken, maar ook uit de Russische regio’s, waar de grote kledingfabrieken uit de Sovjettijd te vinden waren.
Voor gewone klanten was de markt de laatste hoop: alleen op deze markt kon je kleding en schoenen kopen die twee of drie keer goedkoper waren dan in de winkel. Ze waren goedkoper omdat de markt nauwelijks of geen belasting betaalde. In de lange strenge winters waren winterkleren en -schoeisel een kwestie van leven en dood, vooral in de arme jaren negentig.
Voor de buurtbewoners uit de Moskouse wijk Tsjerkizovo was de markt daarentegen een bron van angst: hier heerste de criminaliteit. Tientallen verschillende diaspora’s leefden hier allemaal volgens hun eigen wetten en regels, en hier zette men enorme hoeveelheden smokkelwaar om.
De extravagante Telman Izmailov
Ook de baas van de Tsjerkizov-markt, de miljardair Telman Izmailov, wordt in de serie van verschillende kanten belicht. De extravagantie van de zakenman was legendarisch: hij had een goudkleurig privévliegtuig en een verzameling van tweeduizend horloges. Hij was een gulle maecenas van de Russische estrada en de culurele sector in de jaren negentig. Hij schonk auto’s en appartementen aan artiesten. Russische sterren herinneren zich hem tot op de dag van vandaag met dankbaarheid.
Izmailov ondersteunde ook bekende Moskouse theaters, zoals bijvoorbeeld Lenkom. Op zijn 50ste verjaardag in oktober 2006 traden soul-legende James Brown en zangeres Jennifer Lopez op, die toen op het toppunt van hun roem stonden. Naast een honorarioum van 1,5 miljoen dollar kreeg Lopez van Izmailova een gouden microfoon, bezaaid met briljanten. Moskous burgemeester Joeri Loezjkov, die aanwezig was, noemde de verjaardag ‘het belangrijkste feest van het jaar’.
Later opende de ‘boss’ van de Tsjerkizov-markt in Turkije het luxueuze vijfsterrenhotel Mardan Palace in Antalya, dat 1,4 miljard dollar had gekost. Het is beroemd om zijn design, dure parket, Perzische tapijten en kristallen kroonluchters. Sharon Stone, Mariah Carey, Paris Hilton en Monica Belluci waren bij de opening aanwezig. Op filmfragmenten is te zien hoe de wereldsterren hun uiterste best doen de naam van de zakenman (Tel-man Mar-da-no-vitsj Iz-mai-lov) correct uit te spreken.
Tsjerkizov werd ‘een stad in een stad’ genoemd, een staat in een staat
De keerzijde van deze luxe was de Tsjerkizov-markt, waar duizenden rechteloze arbeiders werkten. Op het terrein van de markt waren ten tijde van de Tweede Wereldoorlog schuilkelders: ze gingen enkele etages diep de grond in. Alleen dat beeld al riep de pen van Dante op: de migranten en werknemers van de markt woonden hier jarenlang, praktisch zonder buiten te komen, 5 tot 10 mensen per kamer. Op een half uur van het centrum van Moskou heersten hier geweld en wetteloosheid. Een mensenleven was niets waard.
Tsjerkizov werd ‘een stad in een stad’ genoemd, een staat in een staat. Er waren eigen bordelen, veiligheidsdiensten en betalingsmiddelen. De financiële omzet van de markt werd vergeleken met het budget van het land. Izmailovs vriendschap met de Moskouse burgemeester Loezjkov stond garant voor zijn imperium.
Toen Loezjkov in 2009 weggestuurd werd, werd de markt gesloten en moest Izmailov het land verlaten. Later werd hij failliet verklaard en zijn bezittingen geliquideerd, waaronder zijn buitenlandse hotels en bekende ondernemingen als restaurant Praag in het centrum van Moskou.
Tsjerkizov-markt anno 2006. Foto: Viktor Dratsjev / AFP / ANP
Jaren negentig in kwaad daglicht
Onder Poetin is het haast dogma geworden: de jaren negentig, toen Jeltsin aan de macht was en in Rusland democratische veranderingen op gang kwamen, worden steevast negatief afgeschilderd. In de film Tsjerkizon komen verschillende stemmen van toen aan het woord: artiesten die bevriend waren met zakenman Telman Izmailov, slachtoffers die zijn macht van dichtbij voelden - zoals zanger Avraam Rousseau, die door de beveiligers van Izmailov in elkaar werd geslagen - maar ook voormalige medewerkers van de geheime dienst en ondernemers die hun carrières juist aan de gigantische markt danken.
Zelfs de titels van de afleveringen van de serie weerspiegelen het pluralisme van die tijd: ze zijn vernoemd naar Dantes Goddelijke komedie, hetzij in een andere volgorde: het Paradijs, de Hel en het Vagevuur. De conclusie van de serie staat niet bij voorbaat vast. Het is dus geen propaganda.
Kritiek met toestemming van Kremlin
Vadim Vatagin, scenarist en regisseur van de productie en art-director van News Media Holding, zegt in een interview: ‘De serie is geen aanklacht. Het is een eerlijke reconstructie van de gebeurtenissen, gebaseerd op feitenmateriaal en herinneringen. Het is een geschiedenis van menselijke zonden, van de menselijke natuur die niet verandert. Telman Izmailov en zijn Tsjerkizov-markt zijn niet eenduidig. Enerzijds bestond de markt bij de gratie van smokkel en criminaliteit. Anderzijds is het aan Tsjerkizon te danken dat talloze gezinnen niet van de honger omkwamen.'
Het is een geschiedenis van menselijke zonden, van de menselijke natuur die niet verandert
Geen enkele film kan in Rusland vandaag worden vertoond zonder goedkeuring van het Kremlin. Nog onlangs werd de wetgeving over het uitbrengen van films aangescherpt. Waarom heeft het Kremlin deze serie (zij het alleen in de online-cinema) toegestaan? Waarschijnlijk om te laten zien dat er in Rusland nog verschillende meningen zijn toegestaan.
Maar in de kern blijft de film loyaal aan de machthebbers. In het derde deel verschijnt Poetin ten tonele in een nieuwsfragment uit de jaren 2000. Als een Deus ex machina neemt hij een beslissing over het lot van de markt, eigenaar Izmailov en het tijdperk dat met zijn besluit ten einde komt.
Tsjekisten tegen de markt
De geschiedenis van de Tsjerkizov-markt staat symbool voor het kapitalisme in het Rusland van de jaren negentig. Het is een voorbeeld van immoraliteit en wrede uitbuiting van de mens, zoals Karl Marx de arbeidsomstandigheden halverwege de 19de eeuw in Das Kapital beschreef. Twaalf jaar na de publicatie van dat boek startten arbeiders in Engeland en elders in Europa het gevecht voor een verbetering van hun arbeidsomstandigheden. Ze deden dat met behulp van vakbonden en sociaal-democratische partijen, bijeenkomsten en stakingen. De deelname van arbeiders aan de politiek leidde tot een humanisering van het kapitalisme. Dat was een belangrijk moment: mensen begonnen zelfstandig te vechten voor rechtvaardigheid en respect voor wetten en rechten.
Dit belangrijke moment heeft in Rusland nooit plaatsgevonden. De samenleving heeft niet geleerd te vechten voor haar rechten. De geschiedenis van de Tsjerkizov-markt is een microkosmos voor wat er met het kapitalisme in Rusland is gebeurd. In de jaren 2000 keerde de staatscontrole terug, met als excuus dat het ‘wilde kapitalisme’ vreselijk was. Eerst werden grote bedrijven aan banden gelegd. Daarna volgden de politiek en de samenleving in het algemeen. Dat is een wetmatigheid van iedere vorm van totalitarisme.
Tsjerkizon markt in jaren negentig. Foto: Eli (CC 2.0)
In wezen heeft Poetin met dezelfde argumenten eerst de markt en daarna de democratie in Rusland om zeep geholpen: ‘De mensen zijn niet bij machte de vrijheid te gebruiken’. Zodra de vrijheid begint, gaan mensen drugs gebruiken, ontstaat er prostitutie en smokkel en slaan mensen elkaar de hersens in. Dat is een heel vulgair argument, maar de tsjekisten [de bolsjewistische geheime dienst, red.] hebben er het hele land mee bedonderd. Kapitalisme is risico, en vrijheid is niet mogelijk zonder risico en eigen verantwoordelijkheid. Rusland is voor dat examen gezakt.
In de serie klinken tragikomische commentaren van de criticasters van de markt, de vertegenwoordigers van de veiligheidsdiensten en de politie. Neem de vroegere politiefunctionaris Stanislav Rybtsjinski, die zegt: ‘Stel u eens voor, op de Tsjerkizov-markt waren eigen bordelen en een eigen pers!’ Dat klinkt symbolisch: voor de machthebbers zijn publieke huizen en de pers één pot nat. Een tweede gesprekspartner zegt: ‘De beveiliging van de markt had zijn eigen telefoons!’ En een derde windt zich op: ‘In de jaren negentig bestond er decentralisatie! De “verticaal van de macht” bestond niet!’ [De verticaal van de macht is de kern van het Poetinisme – noot van de vertaler].
Van Tsjerkizov naar Oekraïne
Onwillekeurig kijk je met de ogen van vandaag naar de gebeurtenissen van de jaren negentig. Het geweldsterritorium is uitgedijd tot de omvang van heel Rusland, en zelfs geëxporteerd naar andere landen. De tegenstanders van de Tsjerkizov-markt spreken tegen de achtergrond van hun boekenkasten uit naam van ‘de cultuur’. Zo zegt de schrijver Aleksandr Prochanov, groot aanhanger van militarisme, dat in de jaren negentig ‘het rijk van de cultuurloosheid’ heerste. Maar op dit moment doodt onze [Russische] staat Oekraïners uit naam van de ‘Russische cultuur’. De staat gedraagt zich als een bende bandieten, onder het mom van een ‘groot idee’. Uiteraard refereert de regisseur op geen enkel moment aan de agressie tegen Oekraïne – in interviews noemt hij de oorlog steevast ‘de andere gebeurtenissen’.
Elke Russische film die de oorlog tegen Oekraïne niet bij naam noemt, kun je beschouwen als een rechtvaardiging van het regime. In plaats van over de oorlog te praten, discussiëren Russen over de jaren negentig, zelfs de leden van Navalny’s actiegroep FBK.
Maar heeft het überhaupt zin om nu over de jaren negentig te oordelen? Alleen om te begrijpen dat die jaren tot de oorlog hebben geleid.
Zelfs als men hier een piepklein deel van de waarheid spreekt over het verleden, is dat altijd veel te laat
Zakenman Izmailov woont tegenwoordig in Montenegro en heeft daar politiek asiel aangevraagd. Net als de meerderheid van de Russische zakenlieden heeft Izmailov zich nimmer uitgelaten over de oorlog. Uit de serie wordt duidelijk dat hij tot op heden met enkele van zijn vroegere wereldsterren omgaat, bijvoorbeeld met de Amerikaanse acteur Richard Gere. Volgens hem was Richard Gere zelf van plan om voor Netflix een serie over ‘Tsjerkizon’ te maken.
Na het bekijken van deze serie dacht ik: het is typisch voor Rusland dat zelfs als men hier (al is het maar een piepklein deel van) de waarheid spreekt over het verleden, dat altijd veel te laat is. Deze serie had in de jaren 2000 moeten uitkomen, dan had hij invloed kunnen hebben gehad op de samenleving. Nu de gebeurtenissen van de jaren negentig zijn weggevaagd door de agressie tegen Oekraïne kan de Tsjerkizon - Hel en hemel van het nieuwe Rusland helaas niets meer beïnvloeden. En juist daarom heeft de overheid deze serie toegestaan: hij is al niet meer gevaarlijk.
Vertaald door Laura Starink
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.