Onlangs lekte een lange-termijn prognose voor de Russische economie tot 2035 uit. Het ministerie voor Economische Ontwikkeling voorspelt daarin dat de Russische economie de komende twee decennia er niet bovenop komt. Wat betekent twintig jaar stagnatie voor Rusland?

door Sergej Aleksasjenko

Het document van het ministerie voor Economische Ontwikkeling is een opmerkelijk grafmonument voor het tijdperk-Poetin.

Natuurlijk, president Poetin heeft zijn vertrek nog niet aangekondigd en er bestaat ook geen kans dat hij de presidentsverkiezingen van 2018 zal verliezen. Zijn termijn zou nog weleens vijf, tien of zelfs tot het einde van de prognose (tot 2035) kunnen duren. Maar het is wel al duidelijk welk historisch lot dit tijdperk beschoren is. De Russische economie ontbeert aanjagers voor groei en is gedoemd tot een lange periode van stagnatie. Rusland zal wat betreft levenstandaard en technologische ontwikkelingen achterblijven bij de geavanceerde economieën in de wereld. Deze situatie doet me sterk denken aan de jaren tachtig van de Sovjet-Unie. De economische groei stagneerde toen ook snel. Geen enkele maatregel van de partij of de regering kon toen nog het rottende lichaam  nieuw leven inblazen.

Het lijdt geen twijfel dat – hoewel het consumptieniveau nu 15 procent lager ligt ten opzichte van het hoogste niveau van de tweede helft van 2014 – het niveau van welvaart mi nog altijd hoger is dan in de jaren ’90 en ’00, om nog maar te zwijgen over de Sovjetperiode. Maar we moeten beseffen dat dit, ik zal niet zeggen helemaal niet, maar in ieder geval een stuk minder dan Poetin en zijn electoraat denken, de verdiensten van de president zijn.

Miraculeuze periode

De jaren 1998-2008 kunnen ook wel de Russische economische wonderjaren worden genoemd. De economie groeide met gemiddeld 7% per jaar. De drijvende krachten achter deze groei waren verschillend.

• 1999-2002. Het herstel na de crisis. Gebaseerd op de zwakke roebel en reservecapaciteit. De economie veranderde door een snelle groei van de consumptieve sectoren.
• 2000-2004. De privatisering van de jaren ’90 werpt haar vruchten af. Grote bedrijven begrepen dat de regels van het spel niet veranderd waren en begonnen te investeren. De olieproductie steeg in volume gemeten anderhalf keer, de metaalproductie zo’n 30 tot 35%. Het eindigde allemaal met de Yukos-affaire. Sindsdien groeit de olie-industrie nog maar me met 1-1,5% per jaar.
• 2003-2008. De snelle stijging van de olieprijzen. Het leverde de economie 2 biljoen dollar op. Het leeuwendeel ging naar de federale begroting, maar werd ook actief teruggepompt in de economie: niet alles werd in reservefondsen gecumuleerd. En wat er voor de oliebedrijven overbleef was genoeg voor brood met boter en kaviaar.
• 2005-2008. Een periode van turbulente externe leningen. Gemiddeld trok de Russische economie 100 miljard dollar per jaar aan.

Het is duidelijk dat al deze factoren weinig van doen hebben met de persoon Poetin. Zijn bijdrage aan de groei ligt erin dat hij een voorstander is van de markteconomie, van vrije prijsvorming en een evenwichtig begrotingsbeleid. Kortom, als Poetin dat had gewild, dan had hij de economische fundamenten flink had kunnen opschudden, maar dat was niet wat hij deed.

Oververhitting en afkoeling

Aan het begin van de crisis in 2008 vertoonde de Russische economie tekenen van de ziekte die oververhitting heet.

• De economische groei concentreerde zich in sectoren die niet op de wereldmarkt verhandelbaar zijn (financiële dienstverlening, vastgoed, groothandel).
• Het saldo op de lopende rekening van de betalingsbalans (dat wil zeggen het verschil tussen import en export) was praktisch ‘nul’, toen de olie een prijs van zo’n 150 dollar per vat naderde.
• Het bedrijfsleven en het bankwezen bouwden hun buitenlandse schuld, waarvan een aanzienlijk deel kortlopend was, snel op.
• Banken waren openlijk bezig met valutaspeculatie (lenen in dollars, uitbetalen roebels) en hielden geen rekening met valutarisico’s.

Rusland, zou je kunnen zeggen, bofte. De grootschalige onrusten in de wereldeconomie, die de trigger voor de crisis vormden, betekenden voor Rusland slechts een daling van de wereldwijde vraag naar grondstoffen.

De Russische autoriteiten hebben de crisis van 2008 in de letterlijk zin des woords gevuld met geld. Voor het fiscale stimuleringsprogramma en het kapitalisatieprogramma van het bankwezen werd in totaal 11% van het bruto binnenlands product (bbp) uitgetrokken.

Experts zijn het niet eens over de effectiviteit van deze programma’s. Maar Rusland had nogmaals geluk. De daling van de mondiale vraag was maar van korte duur. Al in de lente van 2009 leefden de banken wereldwijd op en zat de hele wereldeconomie in de lift.

Dit gold zeker voor de Russische economie die, nadat het laagste punt in april 2009 was bereikt, langzaam begon te stijgen.

Dmitri Medvedev en Gazprom-topman Aleksej Miller (foto government.ru)

Politieke switch

In de jaren 2010-2011 leek het er sterk op dat het ‘Russische wonder’ zich zou herstellen. De belangrijkste economische aanjagers van voor de crisis – stijgende olieprijzen en externe leningen – waren nu wel veel zwakker geworden. Hoewel Rusland aan het begin van 2012 weer het bbp-niveau van voor de crisis had bereikt, tegen het midden van dat jaar werd niettemin ook duidelijk dat de motor van de economie haperde.

Het groeitempo begon te dalen en, nog belangrijker voor de lange termijn, ook de groei van de investeringen was tot stilstand gekomen. Afgezien van twee megastaatsprojecten: bijeenkomst van Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC) in Vladivostok en de Olympische Winterspelen van Sotsji 2014.

In 2013, toen de jaarlijks gemiddelde olieprijs uitkwam op 108 dollar per vat, daalde het economische groeitempo tot 1,3%.

De belangrijkste triggers voor de economische stagnatie in Rusland waren twee politieke besluiten, genomen in de herfst van 2011. Poetin gaf aan terug te willen keren in het Kremlin als president van het land en toenmalig president Dmitri Medvedev keurde een nieuw wapenprogramma tot 2020 goed waarvoor de regering 23 biljoen roebel (330 miljard euro tegen koers najaar 2016) reserveerde.

Deze defensie-uitgaven ondersteunden de industriële groei voor het moment, maar droegen op geen enkele manier bij aan het scheppen van voorwaarden voor economische groei op de lange termijn. In feite zat de economie op dat moment in zo’n precaire positie dat elke schok genoeg was om een klein plusje (groei) om te zetten in een min (daling).

Twee van zulke schokken bleken genoeg.

• De Russische agressie tegen Oekraïne (annexatie van de Krim en oorlog in de Donbas-regio), die leidde tot de invoering van Westerse sancties tegen Rusland.
• De andere schok was de daling van de olieprijs, die begon in de zomer van 2014.

De roebel bevond zich in een ‘perfecte storm’. De westerse sancties leidden tot een daling van de olieprijs en dwongen Russische banken en bedrijven tot een record aan afbetalingen op zowel hun schulden in het buitenland als aan de fouten van de Centrale Bank in haar monetaire beleid. Het resultaat was de monetaire crisis van 2014.

De westerse sancties waren overigens niet dermate voelbaar geweest zonder de herhaaldelijke Russische tegensancties, die de sancties alleen maar versterkten (en zorgden voor een inflatiegolf in 2014 en 2015), de grootschalige importsubstitutie en het hoog van de toren geblazen zelfgekozen isolement.

De westerse sancties hebben er, samen met de restrictieve tegenmaatregelen, toe geleid dat het politieke risico van zakendoen sterk verhoogd is in Rusland. Deze risico’s hebben de bedrijven die al in Rusland huisden niet verdreven, maar ze hebben wel een onoverkomelijke barrière opgeworpen voor de ondernemers die overwogen naar Rusland toe te komen. Niemand zet zijn geld op het spel tegen de achtergrond van de totale onzekerheid over hoe de relatie tussen Rusland en het Westen zich zal ontwikkelen in de komende vijf tot zeven jaar.

Minister Siloeanov van Financiën (r) en economieminister Oeljoekajev (l) (foto: government.ru)

Begin van oneindige stagnatie

In de moderne wereldeconomie is integratie van de nationale bedrijven in de wereldwijde keten tot waardeschepping noodzakelijk voor die landen, die een inhaalslag moeten maken (waartoe Rusland natuurlijk behoort). Het is nog niemand gelukt tot een stabiele en snelle groei te komen louter op basis van het potentieel van de interne markt, al zijn er wel pogingen ondernomen.

Voor de deelname van Russische bedrijven aan de mondiale waardescheppingsketen is een constante instroom van westers kapitaal in Rusland nodig. Tot dusver vormen de politieke risico’s, in combinatie met de droom van een autarkische Russische economie, een drempel voor de toestroom van westers kapitaal.

Met kapitaal bedoel ik overigens allerminst ‘geld’. Westers geld blijft zijn weg  naar Rusland wel vinden. Dit jaar stond bijvoorbeeld twee derde van de groei van staatsobligaties op het conto van buitenlandse investeerders, die werden aangetrokken door de hoge rente en de sterker wordende roebel. De Russische economie (met uitzonder van het Ministerie van Financiën) heeft evenwel geen geld nodig, maar technologie, apparaten en bestuurskundige kennis en vaardigheden.

Om deze reden wordt in korte en middellange termijnprognoses van het ministerie van Economische Ontwikkeling de invloed van de westerse sancties erkend. Ik weet niet welke hypothese de auteurs van de lange termijnprognose gebruiken, maar ik begrijp wel dat na tien jaar sancties de technologische achterstand van de Russische economie onoverkomelijk zal zijn. Alle mogelijke, reële en hypothetische concurrentievoordelen zullen waardeloos blijken zonder de investeringen die nodig zijn om de technologische kloof te overbruggen.

Kansloze economie

De specialisten van het ministerie van Economische Ontwikkelingen hebben hun werk goed gedaan. Het was moeilijk de groeicijfers omhoog te krijgen, maar het is ze gelukt: 1,7% over twintig jaar. Dit toont aan hoe beperkt of onbeperkt de mogelijkheden van de Russische economie vandaag de dag zijn.

Een economie waar de staat naar schatting van de mededingingsautoriteit een aandeel heeft van 70%.
Een economie waarin eigendomsrechten niet worden beschermd door wetten of jurisprudentie.
Een economie waarin jaarlijks een aantal zakenlieden in het apparaat van de georganiseerde misdaad van ‘siloviki’ terechtkomt.
Een economie waarvan de enige werkende motor van de economie de export en productie van grondstoffen is. De experts van het ministerie van Economische Ontwikkeling laten in hun prognoses geen ruimte voor technologische veranderingen, hoewel het wereldwijde verbruik van primaire energiebronnen, zoals gas en olie, mogelijk snel zal afnemen.
Een economie die de afgelopen jaren haar stabiliteit ontleent aan een militair-industrieel apparaat dat ten koste van de eerder opgebouwde reservefondsen gefinancierd wordt.

Zo’n economie heeft geen kans zich snel te ontwikkelen. Zo’n economie kan niet concurreren met de Amerikaanse economie, noch met de Poolse dan wel de Koreaanse of Vietnamese. Zo’n economie is gedoemd tot verval. Ik weet niet hoe de regering en de president reageren op de voorspellingen. Misschien simpelweg door ze geen aandacht te geven. Misschien is het mogelijk om het groeicijfer in het basisscenario te verhogen tot een ‘fatsoenlijkere’ 2,5% per jaar. Maar dit verandert het wezen van de economie niet en leidt natuurlijk niet tot een snellere ontwikkeling.

Er zijn twee basisvoorwaarden die zouden kunnen zorgen voor een heropleving van de Russische economie.

• Complexe politieke hervormingen, echte politieke concurrentie, een onafhankelijke rechterlijke macht en rechtsstaat, onafhankelijke media, bestrijding van corruptie en een ‘grote schoonmaak’ in de justitiële organen.
• Over het volgende durven ambtenaren niet eens te stamelen: verzoening met het Westen door het terugtrekken van de troepen uit Oost-Oekraïne en de overdracht van de controle en het bestuur over de Donbas aan Kiev.

Zolang de Russische regering niet over deze stappen beslist, zal de prognose van het ministerie van Economische Ontwikkeling actueel blijven. En als de voorspelling wordt veranderd of herzien, zal dat slechts de richting verdoezelen.