Is de arrestatie van minister van Economische Ontwikkeling Aleksej Oeljoekajev een trendbreuk in de strijd tegen de corruptie in Rusland? Hij zou op heterdaad 'betrapt' zijn met 2 miljoen dollar aan smeergeld. Corruptie is een integraal onderdeel van de bestuurscultuur in Rusland. Zolang de top zelf het meeste profiteert zal de strijd daartegen niet meer zijn dan een symbolische machtscorrectie.

door Boris Staal

Voor het eerst sinds de mislukte coup tegen Gorbatsjov in 1991 is in Rusland een minister gearresteerd. Twee weken geleden pakte de FSB in het holst van de nacht de Russische minsister van Economische Ontwikkeling Aleksjej Oeljoekajev op. Hij zou 2 miljoen dollar aan steekpenningen hebben ontvangen in ruil voor zijn steun aan de overname van het oliebedrijf Basjneft door Rosneft. Commentatoren reageerden met scepsis en ongeloof op het bericht. ‘De nachtelijke arrestatie van een minister laat aan iedereen zien dat alles mogelijk is, en op elk moment,’ zei Grigori Javlinski, leider van oppositiepartij Jabloko, tegen radiostation De Echo van Moskou.

Minister Aleksej Oeljoekajev met steekpenningen betrapt (foto Kremlin.ru)

Over de beweegredenen wordt sindsdien driftig gespeculeerd. Was Oeljoekajev te liberaal? Heeft hij iemand tegengewerkt? Gaf Poetin toestemming voor de arrestatie of is het buiten hem om verordonneerd? Heeft Oeljoekajev het geld überhaupt aangenomen? Duidelijk is alleen dat vanuit het Kremlin de ‘ontmaskering’ van de minister wordt gebracht als een onderdeel van een grote anti-corruptiecampagne die in Rusland gaande is.

Zo werd afgelopen zomer Nikita Belych, de liberale gouverneur van de provincie Kirov, opgepakt terwijl hij vierhonderdduizend euro aan door rechercheurs gemerkte biljetten aannam. Joeri Korgoenjoek, politiek wetenschapper bij de ngo Indem, noemde destijds het gevecht tegen corruptie een selectief proces. ‘Wanneer in Rusland een gouverneur wordt aangeklaagd wegens omkoping vraagt vrijwel niemand zich af of hij schuldig is, maar wat hij gedaan heeft dat tegen de zin van het Kremlin is.’

Dit is de kern van het probleem. Het hele Russische politieke stelsel is doordrongen van corruptie. Het grote geld circuleert in de absolute top en niemand staat te kijken van het zoveelste miljoenenschandaal. Uit een opiniepeiling van het Levada centrum, afgelopen september, bleek dat 72 procent van de ondervraagden het hoge aantal arrestaties van corrupte ambtenaren beschouwde als een bewijs van de teloorgang van de Russische autoriteiten.

Weinig harde cijfers

Over de totale omvang van de corruptie in het land zijn weinig cijfers bekend, maar volgens de Russische anti-corruptie ngo Tsjistie Roeki (‘Schone Handen’) zou in 2015 maar liefst 54 procent van het bbp aan de strijkstok zijn blijven hangen. In 2011 noemde de Wereldbank een percentage van 48 procent. Rosstat, het CBS van Rusland, kwam in datzelfde jaar niet verder dan 3 tot 7 procent, maar Poetin zelf gaf eind 1999 in zijn essay Rusland op de drempel van het millennium een percentage van 40 procent, waarbij hij benadrukte dat dit ruim tweemaal zo hoog was als in andere geïndustrialiseerde landen. Welk percentage ook klopt, vast staat dat er op een bbp van 1,2 biljoen (2016) jaarlijks honderden miljarden dollars aan corruptie verloren gaan.

Tijdens een bijeenkomst van de anti-corruptie commissie, afgelopen oktober, noemde minister van Binnenlandse Zaken Vladimir Kolokoltsev overheidscontracten een van de meest corrupte onderdelen van de gehele Russische economie. Als voorbeelden wees hij op terreinen als gezondheidszorg, onderwijs, wetenschap en cultuur. Ook bij de uitgifte van vergunningen en certificaten, de aan- en verkoop van grond en in de bouw wordt op grote schaal gefraudeerd.

Een van de bekendste corruptieschandalen betrof de voorbereiding van de Olympische winterspelen in de Zuid-Russische badplaats Sotsji. Niet alleen waren het de duurste spelen ooit, ze waren ook nog eens duurder dan alle er aan voorafgaande winterspelen bij elkaar. Van de vooraf begrootte twaalf miljard dollar liepen de kosten uiteindelijk op tot rond de vijftig miljard. De in 2015 vermoorde oppositieleider Boris Nemtsov schatte in zijn rapport ‘Winterspelen in de sub-tropen: corruptie en misbruik in Sotsji’ dat daarvan ongeveer twee-derde was opgegaan aan corruptie.

Hoe pakt de overheid het aan?

Hoewel er sinds Poetin in 2000 president werd al meerdere malen nieuwe campagnes gestart zijn om overheidscorruptie tegen te gaan heeft dit nog niet veel resultaat gehad. Zo zijn er in 2015 8.800 ambtenaren veroordeeld voor corruptie, waarbij 588 miljoen roebel (ruim acht miljoen euro) aan verduisterd geld is teruggeëist. Tijdens een bijeenkomst van de presidentiële raad voor de strijd met de corruptie, afgelopen februari, benadrukte Poetin dat het een gevecht van de lange adem zou worden: slechts een bescheiden deel, vijftien miljoen roebel (ruim twee ton), van dit bedrag is inmiddels terugbetaald.

Ook de cijfers van anti-corruptie ngo Transparency International zijn veelzeggend. TI publiceert jaarlijks de Corruption Perception Index waarop de verschillende landen worden beoordeeld van 0 (zeer corrupt) tot 100 (geheel transparant). Voor 2015 behaalde Rusland een score van 29, lager dan het gemiddelde van de Oost-Europese en Centraal-Aziatische landen (33). Op de corruptielijst van 188 landen, die loopt van het minst corrupte Denemarken (plaats 1) tot de allercorruptste staten Somalië en Noord-Korea (gezamenlijk op 167) staat Rusland op plaats 119, op gelijke hoogte met Azerbajdzjan, Guyana en Sierra Leone. Hoewel Rusland de laatste jaren (met uitzondering van 2014) op de lijst gestegen is, zit het land momenteel op een gelijk niveau met tien jaar geleden.

De ranking van Rusland op de Corruption Perception Index

Het staat vast dat de Russische economie zwaar te lijden heeft onder het huidige systeem. Een anti-corruptiecampagne is dan ook zeer legitiem. Tegelijkertijd blijft de vraag wat voor de elite in het Kremlin de daadwerkelijke motieven zijn bij het actief aanpakken van de overheidscorruptie. Zo stelde voormalig onderminister van Binnenlandse Zaken Igor Zoebov in een parlementair debat over corruptie dat ‘alle kleurenrevoluties zijn begonnen onder het mom van de strijd tegen corruptie’ terwijl Irina Jarovaja, op dat moment voorzitter van de anti-corruptie commissie in de Doema, waarschuwde dat ‘het gevecht tegen corruptie de soevereiniteit van de staat kan ondermijnen’.

Partij van oplichters en dieven

Volgens Ilja Jasjin van oppositiepartij PARNAS is de reactie van Jarovaja weinig verrassend. In zijn onlangs verschenen rapport  The Criminal Russia Party betoogt hij dat het juist de zittende machthebbers zijn die het meest profiteren van de bestaande situatie waardoor radicale verandering vrijwel uitgesloten lijkt. Zeker nu na de parlementsverkiezingen van afgelopen september de macht bijna geheel in handen is gekomen van Poetins partij, Verenigd Rusland. In het rapport laat Jasjin zien hoe vrijwel alle grote corruptieschandalen van de afgelopen jaren gelinkt kunnen worden aan de regeringspartij.

Enkele voorbeelden die in het rapport worden aangehaald zijn de schandalen rond Vjatsjeslav Gaizer (de voormalig leider van de deelrepubliek Komi), het enige onafhankelijke verkozen lid in de huidige Doema Vladislav Reznik, voormalig minister van Landbouw Jelena Skrynnik en zelfs voormalig burgemeester van Moskou en leider van de partij Joeri Loezjkov. Allen wisten zij zich in de jaren na Poetins aantreden op te werken binnen Verenigd Rusland. Eenmaal in deze functie gebruikten zij hun macht om zichzelf en hun directe omgeving te verrijken, met name door te sjoemelen met overheidscontracten.

In deze zaken is het uiteindelijk alleen tegen Gaizer tot een veroordeling gekomen wegens het leiden van een criminele organisatie en diefstal van staatseigendommen. Skrynnik en Loezjkov zijn verwijderd uit de partij waarna zij met behoud van hun miljoenen naar het buitenland zijn vertrokken. Sindsdien worden zij door het Russische openbaar ministerie met rust gelaten. Reznik, tegen wie in 2014 door de Spaanse autoriteiten een internationaal arrestatiebevel werd uitgevaardigd, is momenteel zelfs weer parlementslid.

Verenigd Rusland, stelt Jasjin in het rapport, is zo diep verankerd in de Russische samenleving dat de partij praktisch het enige middel voor opwaartse sociale mobiliteit is geworden. Corruptie beperkt zich dan ook niet tot de hoogste top van de partij, waar politici over tientallen, zo niet honderden miljoenen dollars beschikken. Ook ‘gewone’ partijleden bezitten huizen, auto’s of exorbitante horloges die zij zich gezien hun officieel bekende inkomsten nooit zouden kunnen veroorloven.

Poetins geheime vermogen

Poetin zelf is evenmin vrij van schandalen. Al sinds zijn aantreden in 2000 duikt zijn naam regelmatig op bij corruptiezaken. In 2011 kwamen er beelden naar buiten van een landgoed in aanbouw dat vermoedelijk voor de president bestemd was. Vanwege de enorme omvang werd het complex al snel omgedoopt tot ‘het paleis van Poetin’. De kosten voor de bouw van de ‘datsja’ aan de Zwarte Zee werden geschat op één miljard dollar. Het buitenverblijf stond op naam van Nikolai Sjamalov, sinds 2013 de echtgenoot van Poetins jongste dochter. Het gehele complex was gefinancierd door verschillende oligarchen, onder wie Roman Abramovitsj. Na commotie in binnen- en buitenlandse (sociale) media werd het nog datzelfde jaar verkocht, voor iets meer dan een derde van de werkelijke waarde.

In de BBC Panorama documentaire Putin’s secret riches van begin 2016 wordt Poetins privévermogen geschat op een slordige honderdzestig miljard euro. Ondanks een naar eigen zeggen jaarsalaris van rond de tachtigduizend euro zou hij daarmee bijna drie keer zo rijk zijn als Bill Gates. Sergej Poegatsjov, een oligarch uit de naaste omgeving van Boris Jeltsin en een voormalige vriend van Poetin, ziet hierin een weldoordacht en vooropgezet plan: ‘Poetin wist vanaf het begin dat hij het presidentschap als een rijk man achter zich wilde laten,’ zo zei hij tegen de BBC.

Dit beeld wordt in Putin’s secret riches bevestigd door Adam Szubin van het Amerikaanse ministerie van Financiën en verantwoordelijk voor de Amerikaanse sancties tegen Rusland. Poetin, stelt Szubin, gebruikt staatseigendommen, met name geld uit de energiesector en contracten met de staat, om zichzelf, zijn vrienden en anderen uit zijn omgeving te verrijken. Om toegang te krijgen tot de schatkist van de Russische staat is loyaliteit aan de president de voornaamste vereiste.

Fragment uit Putin's secret riches, BBC Panorama

Kleptocratie

In Putin’s Kleptocracy: Who owns Russia (2014) laat Karen Dawisha zien hoe Poetin nog altijd omgeven wordt door dezelfde mannen met wie hij begin jaren negentig in Sint-Petersburg al samenwerkte. Deze Ozero-groep, genoemd naar het meer waar ze hun datsja’s hadden, heeft zijn vertrouwen. Gedurende Poetins tijd aan de macht hebben zij belangrijke posities verworven binnen de overheid en bij privéondernemingen. Hierdoor waren zij in staat grote sommen overheidsgeld naar hun eigen bedrijven door te sluizen. Dat allen in deze periode verscheidene hoge onderscheidingen hebben ontvangen van de staat, zorgt er volgens Dawisha voor dat zij door het Russische rechtssysteem in strafzaken doorgaans met grote coulance worden behandeld.

Dat een kleine elite op grote schaal profiteert van zijn banden met de president bleek ook uit de Panama papers, waarin begin dit jaar details over de extreme rijkdom van Poetin-intimi naar buiten kwamen. Cellist Sergej Roldoegin, al jarenlang een goede vriend van Poetin en tevens de peetvader van zijn oudste dochter, bleek een vermogen te heben van meer dan honderd miljoen dollar, onder meer door een aandeel van 3,2 % in Bank Rossia. In 2014, na de Russische inval in Oekraïne, plaatste de Amerikaanse staat deze ‘bank van hoge Russische ambtenaren’, samen met vijftien ambtenaren en naasten van Poetin, op de internationale sanctielijst.

Andere namen op deze lijst zijn Joeri Kovaltsjoek, een voormalig buurman van Poetin die net als Roldoegin een aanzienlijk aandeel heeft in Bank Rossia, en Vladimir Jakoenin, ook een vroegere buurman van de president en tussen 2005 en 2015 president van de Russische spoorwegen. Jakoenin zou in 2015 in ongenade gevallen zijn bij de president, waardoor hij gedwongen was ontslag te nemen, onder meer nadat zijn zoon eerder een Brits paspoort had aangevraagd.

Ook twee jeugdvrienden van de president, de broers Boris en Arkadi Rotenberg, staan op de sanctielijst. Beiden bezitten een vermogen van meer dan een miljard dollar, onder meer verworven door hun aandeelhouderschap in het gasbedrijf Gazprom. In 2015 zouden verschillende bedrijven gelieerd aan Arkadi voor ruim zeven miljard dollar aan overheidscontracten hebben binnengehaald.

Volgens opinieonderzoek van het Levadacentrum uit augustus zei 29 procent van de ondervraagden Poetins aanpak van de binnenlandse corruptie als niet succesvol te beschouwen. 26 procent van de ondervraagden hield Poetin ‘volledig’ verantwoordelijk voor het financiële wangedrag op de hoogste bestuursniveaus, 33 procent achtte hem ‘grotendeels’ verantwoordelijk, 25 procent ‘gedeeltelijk’ en slechts 9 procent ‘in het geheel niet’. Dit soort uitspraken heeft – de massademonstraties in 2011-12 daargelaten – vrijwel nooit tot grote confrontaties met de zittende machthebbers geleid.

Het gevecht van onderaf

Slechts enkelingen hebben in de afgelopen jaren geprobeerd om publieke aandacht te vragen voor de corruptie binnen de overheid en het bedrijfsleven. Een van de eersten die de banden tussen de overheid en de onderwereld aan het licht probeerde te brengen was fiscaal jurist Sergej Magnitski. Magnitski bestreed namens zijn baas Bill Browder, ceo van investeringsmaatschappij Hermitage Capital, een flagrant geval van fraude rondom een dochteronderneming van het bedrijf, dat hem via een kongsi van onderwereld, rechterlijke macht en overheid was ontfutseld. Toen hij hiermee in de openbaarheid trad werd Magnitski zelf gearresteerd wegens medeplichtigheid aan belastingontduiking. Na elf maanden in voorarrest overleed hij in november 2009 in de gevangenis. Onderzoek op zijn lichaam wees uit dat hij was mishandeld en dat hem medische zorg was onthouden. Na een sterke lobby van Browder nam het Amerikaanse congres in 2012 de Magnitsky Act aan, die de moordenaars op een zwarte lijst heeft geplaatst en het mogelijk maakte om beslag te leggen op hun bezittingen. In 2013 werd Magnitski door een Russische rechter postuum veroordeeld voor belastingontduiking.

Corruptiebestrijder Nemtsov werd vermoord. (foto Slavko Sereda)

Ook vanuit de oppositie zetten enkelen zich actief in tegen de corruptie in Rusland. Zo publiceerde Boris Nemtsov naast het Sotsji-verslag ook het rapport Poetin is een dief. Hij probeerde regelmatig gevallen van corruptie in de Doema ter sprake te brengen. In februari 2015 werd Nemtsov, een van de grootste critici van president Poetin, net buiten de muren van het Kremlin vermoord. De man die de afgelopen jaren het gezicht was van de anti-corruptiebeweging is Aleksej Navalny. Op zijn website publiceert hij veelvuldig over financiële misstanden van de overheid, in wat hij het ‘beslissende gevecht tussen goed en neutraliteit’ noemt. Zijn onthullingen hebben hem populair gemaakt bij liberale delen van het volk, met name rond de Doemaverkiezingen van 2011. Desondanks is het in de vele ontluisterende corruptiegevallen die door Navalny aan het licht zijn gebracht vrijwel nooit tot strafvervolging gekomen. Navalny zelf wordt al jaren vervolgd door de Russische overheid vanwege verduistering en belastingontduiking, claims die tegen vrijwel iedere anti-corruptieactivist worden aangespannen.

De toekomst

De voorbeelden van Magnitski, Nemtsov en Navalny laten zien dat initiatieven van onderaf om het bestaande systeem te hervormen actief worden tegengewerkt en zelden tot strafvervolging hebben geleid (behalve tot rechtszaken tegen de klokkenluiders zelf). Dit zal velen ervan weerhouden om hun voorbeeld te volgen. De aanpak van corruptie door de overheid lijkt intussen vooral te dienen als een middel om excessen tegen te gaan en om politieke tegenstanders uit te schakelen, terwijl de wil om werkelijke veranderingen teweeg te brengen niet aanwezig lijkt.

Een hervorming naar ‘Georgisch model’ (de vervanging van vrijwel het gehele politieapparaat door een kleiner, beter betaald korps, het hervormen van onderwijsinstellingen en het directe contact tussen ambtenaren en burgers tot een minimum reduceren) lijkt eveneens geen oplossing te bieden voor de Russische situatie. Waar Georgië sinds de verkiezing van Saakasjvili in 2004 op de CPI is gestegen van plaats 133 naar plaats 48 (2015), loopt in Rusland het overgrote deel van de illegale geldstromen geheel buiten de gewone bevolking om. In dat opzicht ligt in Rusland de prioriteit voor hervormingen bij de politieke elite, waarbinnen vrijwel iedereen, tot president Poetin aan toe, zich tegoed doet aan staatseigendommen. Dat de arrestatie van minister Oeljoekajev een trendbreuk is valt te betwijfelen. Zolang de politieke top die de sleutel tot verandering in handen heeft zelf het meest profiteert van het huidige systeem zullen geen grote stappen worden gezet bij het bestrijden van de corruptie.