Wekelijks kijkt journalist Raymond van den Boogaard naar het toonaangevende Russische televisieprogramma Vesti Nedeli. Hij geeft zijn impressie van de alternatieve, maar door het Kremlin gestuurde, nieuwswereld, waarin presentator Dmitri Kiseljov de kijker een draaikolk van verzinsels, halve waarheden en verdachtmakingen voorschotelt.

Presentator Kiseljov voor foto met Obama en Oekraiense premier met tekst: 'Het Westen - sponsor van genocide'

door Raymond van den Boogaard

Soms kan het buigen van de waarheid heel gezellig zijn. Iedereen doet aan mythevorming, zegt Dmitri Kiseljov, presentator van het tv-programma Vesti Nedeli (Nieuws van de Week), de zondagse hoogmis van de Poetin-propaganda. Wie verliefd is op zijn vrouw, dicht haar een onwezenlijke schoonheid toe. Ouders idealiseren hun kinderen. Zonder liefde kan nu eenmaal niemand leven. Zo gaat het ook met de nationale helden van Rusland: ‘Die zijn deel van ons karakter geworden’. Hen van hun voetstuk te halen is ‘een ploertenstreek’. ‘Het is misschien niet strafbaar (in de zin van de wet), maar wel misdadig’, zegt Kiseljov.

Mythes en legendes

Deze lange, met gevoel voorgedragen boutade, tegen het eind van de meer dan twee uur durende uitzending op het eerste kanaal van de Russische staatstelevisie, wordt de presentator ingegeven door een interview dat Andrej Bilzjo, ex-psychiater en tegenwoordig cartoonist en drijver van een restaurant in Moskou, heeft gegeven aan de Russische website The Insider.

Hij vertelt daarin inzage te hebben gehad in het medisch archief van Zoja Kosmodemjanskaja, een Russische partizane die in 1941 in het dorpje Petrisjtsjevo bij Moskou door Duitse troepen is gelyncht. Voor Kosmodemjanskaja, volgens de officiële legende betrapt bij het in brand steken van een schuur waarin Duitse troepen waren gelegerd, zijn in heel de voormalige Sovjet-Unie standbeelden opgericht, nadat zij in 1942 door een artikel in het centraal partijorgaan Pravda tot oorlogsheldin was verheven.

Na het eind van de Sovjet-Unie in 1991 was echter twijfel gerezen ten aanzien van de heldenstatus van Kosmodemjanskaja. Niet dat zij is gelyncht is aan twijfel onderhevig – daarvan bestaan foto's. Maar wel is het de vraag of haar brandstichting wel een patriottische daad was, gericht op het tegenhouden van naar Moskou oprukkende Duitse troepen. Al in 1991 sprak het weekblad Argoementi i fakti dorpelingen uit Petrisjtsjevo, die haar als een hysterische pyromane beschreven, en ook ging het verhaal dat zij aan schizofrenie leed, zich onder andere uitend in een ziekelijke verering van sovjet-leider Stalin. Dat laatste lijkt nu bevestigd te worden door Andrej Bilzjo, die zegt het archief te hebben ingezien van de psychiatrische inrichting waarin Kosmodemjanskaja door de jaren heen herhaaldelijk was opgenomen.

Standbeeld van Zoja Kosmodemjanskaja in Moskous metrostation Partizanskaja (Foto: Wikipedia Commons)

Vesti Nedeli brengt Bilzjo's foto uitvoerig in beeld, en ook wat hij tegen The Insider – een Russische website met een Engelse naam dus – verklaard heeft. Presentator Kiseljov zegt niet dat het niet waar is wat Bilzjo te berde brengt – hij zegt alleen dat de mythe van de heldin niet verstoord mag worden. Die wordt vervolgens nog eens opgedist door enkele hoogbejaarde en zwaar gedecoreerde getuigen, die mét Kosmodemjanskaja als partizaan actief zouden zijn geweest.

Wat is waarheid

De affaire doet denken aan die van de 28 Panfilovtsi, een groep militairen die in 1941 bij het dorpje Volokolamsk, ook nabij Moskou, tientallen Duitse tanks zouden hebben uitgeschakeld en daarbij allen heldhaftig gesneuveld waren. Ook hun heldendaad is na 1991 een fictie gebleken. Maar net als bij Kosmodemjanskaja is, in Poetins revanchistisch Rusland, niet de historische waarheid maatgevend, maar het vaderlandslievend karakter van de legende. Dat is zelfs officieel regeringsbeleid: minister van Cultuur Vladimir Medinski heeft het vorig jaar zelf verkondigd. Hij ontsloeg de directeur van het Staatsarchief van de Russische Federatie, die zich voor de historische waarheid had ingezet, en gaf opdracht tot de vervaardiging van een speelfilm, waarin de vaderlandslievende opofferingsgezindheid van de Panfilovtsi breed werd uitgemeten.
De zaak Kosmodemjanskaja was op zondag 18 december maar een relatief klein onderwerp in Vesti Nedeli, maar geeft een goed idee hoe de nieuwsuitzendingen van de Russische televisie tegen het begrip ‘waarheid’ aankijken.

 Alternatieve nieuwswereld

Vesti Nedeli is daarbij ook niet zomaar een tv-programma. Presentator Kiseljov (geb. 1954) is sinds 2013 directeur van de onderneming Rossija Segodnja, waaronder de Russische televisiepropaganda voor het binnenland ressorteert, alsmede op de rest van de wereld gerichte fenomenen als het televisiestation RT en de websites van Spoetnik. Het brein achter het streven om vanuit Moskou een volledig fictieve werkelijkheid als ‘nieuws’ te presenteren is – zegt men – de zakenman Vladimir Soerkov, intimus van president Poetin. Kiseljov noch Soerkov hebben ooit een geheim gemaakt van hun opvatting dat ‘waarheid’ niet meer bestaat, en objectieve informatie evenmin. Wat telt is de functionaliteit van de berichtgeving, in het licht van het Russische belang.

President-elect Donald Trump is een – naar regelmatig blijkt – gretig afnemer van de alternatieve werkelijkheid uit Moskou, en diens beoogd veiligheidsadviseur generaal Michael Flynn is zelfs als commentator voor RT opgetreden. Maar Vesti Nedeli is op de Russische kijker gericht, en fungeert als vlaggeschip van de Russische alternatieve nieuwswereld. Ik probeer er elke week naar te kijken, op de satellietzender RTR Planeta. Dat lukt niet altijd – daarvoor is deze schijnwereld te ergerlijk.

Aleppo

Wat was er nog meer te zien in Vesti Nedeli van 18 december? Er was een reportage over de ‘bevrijding’ van Aleppo. Een verslaggever loopt rond in een verwoest ziekenhuis waar – zo zegt hij – ‘duidelijk al lang geen zieken meer verpleegd werden’ en dat als rebellenhoofdkwartier dienst deed. Deze scène heeft kennelijk ten doel berichten te weerspreken dat Russische vliegtuigen systematisch medische voorzieningen onder vuur hebben genomen om de rebellen-enclave in Oost-Aleppo op de knieën te dwingen, maar de reportage gaat daarop niet in. Wel is er stukje te zien van een in Japan door Poetin gegeven persconferentie, waarin deze de Amerikaanse president er de schuld van geeft dat IS de stad Palmyra heeft heroverd. Dat was mogelijk omdat de Amerikanen hun eigen luchtacties niet met de Russen coördineren, zegt de Russische president.

Oppositie bespotten

Dan volgt een lang item over de grote demonstraties die vijf jaar geleden in Moskou plaatsvonden als protest tegen de malversaties bij de door Poetin gewonnen verkiezingen. In eerdere uitzendingen zijn de leiders van deze betogingen wel uitgemaakt voor landverraders die achter de tralies horen, maar vanavond valt het mee – ze worden alleen maar een beetje belachelijk gemaakt. Kiseljov begeeft zich in een lang, erudiet bedoeld betoog over de betekenis van de witte linten die de demonstranten droegen: dat zou al sinds de Franse revolutie van 1789 een teken van monarchistische gezindheid zijn. En van de anticommunistische Witten in de burgeroorlog na 1918 natuurlijk.

Zowaar komt aan de orde dat Aleksej Navalny, sinds de moord op Boris Nemtsov in 2015 een van de weinig overgebleven oppositieleiders van betekenis, heeft aangekondigd te willen deelnemen aan de eerstvolgende presidentsverkiezingen. Deze melding dient echter voornamelijk om de kandidaat belachelijk te maken. In peilingen ligt Navalny namelijk duidelijk achter bij de kater Barsik, die in de stad Barnaoel kandidaat gesteld is. Maar die heeft dan ook een razend goed verkiezingsprogramma, weet Kiseljov: alles gratis.

Trump

De Amerikaanse media zijn, zoals bekend, onderworpen aan de geheime dienst CIA en brengen nu het sprookje in omloop dat Donald Trump door Russische inmenging via internet tot president is verkozen. Gelukkig hechten gewone Amerikanen geen enkel geloof aan dit soort praatjes, merkt een Russische verslaggever als hij een van Trumps ‘thank you meetings’ bezoekt – integendeel, hij ontmoet een Trump-aanhanger die warme woorden wijdt aan de Russische militaire verrichtingen in Syrië. Kiseljov mag duidelijk graag op docerende toon iets uitleggen. Zo is hij geruime bezig te verklaren waarom de CIA-krant New York Times in een kop Trump ‘the siberian candidate’ heeft genoemd. Dat komt, onder andere, omdat het Russische woord voor Siberië, Sibir, zo lijkt op het woord cyber, als in ‘cyber-attack’.

Zo gaat Vesti Nedeli in hoog tempo door – een draaikolk van verzonnen nieuws, halve waarheden, verdachtmakingen en onfrisse associaties. Dat het niet zomaar een tv-programma is, blijkt ook uit het feit dat het elke week uitloopt: het staat op de rol van acht tot tien Moskou-tijd (zes tot acht in Nederland), maar duurt meestal tien tot twintig minuten langer. De aansluitende talkshow, waarin deze week zal worden uitgelegd waarom Rusland democratischer is dan de VS, moet dus wachten. Maar bij deze kijker is de maat even vol: gelukkig begint om kwart over acht Tatort bij de ARD.