Elke verstandige buitenlandse politiek kenmerkt zich door beheersing. Maar het is de vraag of Vladimir Poetin het rempedaal nog kan vinden. Hij heeft buitenlandse successen nodig om binnenlands de macht te behouden, zegt historicus Arend Jan Boekestijn. Nu de kaarten in Oekraïne en Syrië zijn uitgespeeld resten het Balticum, maar bovenal de Balkan. Zal Poetin gas geven en Kosovo aan de bevriende Serviërs teruggeven?

door Arend Jan Boekestijn

'Surtout, pas trop de zèle’, (bovenal, niet teveel geestdrift) was het adagium van de Franse diplomaat Charles-Maurice de Talleyrand-Perigord (1754-1838) die opportunistisch genoeg was om achtereenvolgens Lodewijk XVI, Napoleon I, Lodewijk XVIII, Karel X en Lodewijk Filips te kunnen dienen. Talleyrand maande zijn ondergeschikten regelmatig om hun kalmte te bewaren. Besluiten over oorlog en vrede moesten volgens hem gebaseerd zijn op koele rationele overwegingen en niet op emoties of oorlogszuchtig patriottisme.

Elke verstandige buitenlandse politiek kenmerkt zich door de mogelijkheid van beheersing. De behartiging van de staatsraison vereist immers niet alleen de beroering van het gaspedaal maar ook van de rem. De internationale omstandigheden kunnen immers zo snel veranderen dat een eventueel besluit om ten strijde te trekken zich slecht verhoudt tot een automatische piloot. Ik vrees dat de buitenlandse politiek van de Russische president Vladimir Poetin zo wordt beïnvloed door binnenlandse politieke overwegingen dat het rempedaal van Talleyrand niet meer zo gemakkelijk gevonden kan worden.

Poetin als hervormer Stolypin

Vladimir Poetin wierp zich in het begin van zijn carrière op als een hervormer. Om die reden refereerde hij in zijn speeches vaak aan zijn grote voorbeeld, de Russische hervormer Pjotr Stolypin (1862-1911). Stolypin diende tsaar Nicolaas II van Rusland van 1906 tot 1911 als voorzitter van de Raad van Ministers. In die functie bestreed hij revolutionaire groepen hardhandig en ondernam hij pogingen om de landbouw te hervormen. Hij werd in 1911 in Kiev vermoord waardoor er van zijn hervormingsplannen niet veel terecht kwam.

Pjotr Stolypin werd in 1911 in Kiev vermoord. Foto Wikipedia

Historici zijn nog steeds verdeeld over de betekenis van Stolypin[1]. Sommigen denken dat de Russische revolutie misschien had kunnen worden voorkomen als hij niet was vermoord. Anderen denken dat hij in 1911 al was vastgelopen in het moeras van de Russische politiek. Hoe het ook zij, Lenin[2] vond Stolypin belangrijk genoeg om een essay aan hem te wijden. Zijn vrees was dat, als boeren uit de armoede werden getild door een landbouwhervorming, hun revolutionaire elan had kunnen doven. Het mocht helaas niet zo zijn. Zonder de Russische revolutie zou de 20ste eeuw veel slachtoffers zijn bespaard.

Overleven en herverkiezing

Sinds 2013 noemt Poetin Stolypin beduidend minder vaak in zijn speeches[3]. Poetin weet immers dat zijn hervormingsprogramma volkomen is vastgelopen en de corruptie welig blijft tieren, niet in de laatste plaats door zijn eigen bewind. Het laatste waar Poetin op zit te wachten is dat iemand hem herinnert aan het adagium van Stolypin, dat een ambitieuze buitenlandse politiek alleen kan worden gegrondvest op goed bestuur en een gezonde vitale economie. Onder Poetins beleid is de Russische economie immers ernstig verzwakt en wanbestuur alomtegenwoordig en toch voert hij in strijd met Stolypins adagium wel degelijk een expansionistische buitenlandse politiek.

Sinds 2013 is Poetin eigenlijk aan het overleven. De lage olieprijs, de val van de roebel en de sancties hebben die overlevingsdrift alleen maar versterkt. Het reserveringsfonds zal waarschijnlijk dit jaar weggesmolten zijn.[4] De Russische middenklasse dreigt de hypotheek niet meer te kunnen betalen. Poetin ziet de bui al hangen en heeft voor de zekerheid een eigen garde opgericht van 400.000 man.[5]

Alles is er nu op gericht om zijn herverkiezing in 2018 mogelijk te maken. In een illiberal democracy zoals Rusland is zijn herverkiezing op zich natuurlijk geen probleem. Poetin heeft immers geen last van een rechtsstaat en beschikt daardoor over heel wat meer vrijheidsgraden dan een regeringsleider in het Westen. Toch maakt Poetin zich zorgen. Om zijn machtspositie te kunnen behouden dient hij namelijk met een overweldigende meerderheid te worden gekozen. Met alle wanbestuur, corruptie en een verzwakte economie is het nog maar de vraag of hem dat lukt.

'Frozen' is de oorlog in de Donbas nooit geweest. Deze maand laaiden felle gevechten op in Avdejevka

Om deze reden heeft hij buitenlandpolitieke successen nodig om de aandacht af te leiden van de binnenlandse politieke problemen. Hij is er met censuur, intimidatie en indoctrinatie in geslaagd om steun te krijgen van de Russische bevolking voor zijn ambitieuze buitenlandse politiek. Russen krijgen elke dag te horen dat het Westen op het punt staat aan te vallen en zij geloven het. Poetins inname van de Krim werd als een zegetocht gevierd.[6]  De poorten van Kiev, het machtscentrum van het oude Kiev-Russische rijk, doen immers elk Russisch hart sneller kloppen.

Selectief citeren

Tegenwoordig citeert Poetin de premier van honderd jaar geleden Stolypin niet alleen minder maar als hij het doet ook selectiever. In een speech op 5 oktober 2016 bij de opening van de Doema haalde hij dit citaat van Stolypin uit 1907 aan: ‘Wij moeten allen een eenheid vormen en onze inspanningen coördineren om het Russische historische recht om sterk te zijn te ondersteunen.’ Stolypin sprak deze woorden net als Poetin uit in de Doema. Volgens Stolypin kan Rusland alleen sterk zijn als de institutionele hervormingen slagen. In een memorandum uit 1907 schreef hij:

‘Regeringen die revoluties bedwongen zoals Pruisen en Oostenrijk slaagden daarin omdat zij niet alleen op fysieke kracht vertrouwden maar ook op kracht die leidde tot institutionele hervorming. Indien een regering zich uitsluitend bedient van politionele activiteiten komt dat neer op een erkenning van haar onmacht.’ [7]

Maar Poetin heeft een andere definitie van ‘sterk’ dan Stolypin. Voor Poetin betekent sterk vooral een sterke economie en vitale cultuur, maar hij vermijdt het woord institutionele hervorming. Hij beseft immers maar al te goed dat hij zijn machtspositie niet kan baseren op economische en institutionele hervormingen, eenvoudigweg omdat zijn, vaak halfhartige, pogingen daartoe faliekant zijn mislukt.

Nu institutionele hervorming, Stolypins fundament voor een machtsbasis, is afgesneden, rest Poetin nog maar één weg om de steun voor zijn beleid te handhaven en dat is een expansionistische buitenlandse politiek. En daar zit een probleem. Elke buitenlandse politiek die wordt voortgedreven door binnenlands-politieke overwegingen impliceert een verlies aan controle. Jingoïstische geestdrift laat zich immers niet goed verenigen met Talleyrands adagium van de noodzakelijke beheersing.

Gelukkig is Poetins buitenlandse politiek ook ingegeven door autonome geopolitieke overwegingen. De multipolaire 21ste eeuw waarin de macht van het Westen taant biedt Rusland natuurlijk kansen om zijn invloedssfeer te vergroten. In die zin heeft Poetin nog wel degelijk de mogelijkheid om zich in te houden. Elke geopoliticus wacht immers zijn kansen af en dat vereist de optie om een rempedaal in te kunnen drukken.

Het is echter heel goed mogelijk dat binnenlands-politieke overwegingen zo langzamerhand zwaarder wegen dan geopolitieke. Poetin is er immers met list en bedrog in geslaagd om de Russen te doen geloven dat het Westen hen omsingelt en Rusland geen plaats onder de zon gunt. Zijn avontuurlijke buitenlandse politiek is met andere woorden meer binnenlands politiek gedreven dan men op het eerste gezicht zou denken. [8][9]

Raison d’état

Als dat klopt dan heeft dat gevolgen voor de mogelijke buitenlands-politieke scenario’s die zich zouden kunnen aandienen. Het impliceert immers dat buitenlands-politieke successen niet mogen uitblijven.

Dit betekent op zichzelf niet dat de Russische buitenlandse politieke doelen niet rationeel kunnen zijn. De Russische raison d’état is zeker gediend met een nieuwe invloedssferenregeling, die gunstiger is dan de huidige die het gevolg was van de smadelijke ineenstorting van de Sovjet Unie. Het is vanuit die visie ook volstrekt rationeel om te infiltreren in Oost-Europese landen en de verdeeldheid in West-Europa aan te wakkeren. Maar al deze rationele doeleinden vereisen wel de mogelijkheid om bij de keuze van de middelen ook matiging te kunnen betrachten indien het nationale belang dat eist.

In Syrië en Oekraïne heeft Poetin misschien wel meer speelruimte dan in het Balticum. Na de grote militaire successen in Syrië, dankzij een aarzelende Obama, heeft hij daar eigenlijk alles al bereikt wat hij wilde. Het Russische militaire bruggenhoofd in Syrië is niet alleen veilig gesteld maar ook uitgebouwd. Zijn bondgenoot Assad blijft gewoon op zijn post. Waarom zou Poetin het vuile werk van de bestrijding van IS niet overlaten aan de Trump en Iran? Hij weet immers als geen ander dat de soennieten zich niet zomaar zullen neerleggen bij een continuering van het alawitische (vorm van sji'isme) Assad-regime. Poetin heeft alle reden om de kostbare Russische militaire interventie in Syrië af te bouwen tot een niveau waarbij de Russische militaire bases veilig zijn gesteld. Die afbouw is overigens reeds in volle gang. Met andere woorden in het Midden Oosten zijn de buitenlands-politieke successen reeds binnengehaald.

Het Russische leger kamt de ruïnes van Aleppo uit (foto Russische ministerie van Defensie)

Ook in Oekraïne heeft Poetin alle kaarten in handen. Rusland heeft er absoluut geen belang bij om de noodlijdende mijnen en industrie in Oost-Oekraïne over te nemen. Het land betaalt al torenhoge subsidies aan vergelijkbare ondernemingen in eigen land. Annexatie is helemaal niet nodig omdat een (nu weer oplaaiend) frozen conflict Rusland reeds alle troeven in handen geeft. Dat bevroren conflict in de Donbas garandeert verdeeldheid in Kiev en voorkomt dat de corruptie in Oekraïne duurzaam wordt bestreden. Het voorkomt bovendien dat Oekraïne lid zou kunnen worden van de NAVO en de EU. Met andere woorden ook in Oekraïne zijn de successen reeds geïncasseerd.

Vraagteken Trump

Grote vraag is natuurlijk wat Trump gaat doen. In strijd met zijn eigen wilde uitspraken hebben zijn vertegenwoordigster bij de VN alsmede zijn ministers Mattis van Defensie en Tillerson van Buitenlandse Zaken duidelijk gezegd dat Russische sancties niet kunnen worden afgeschaft zolang Rusland de Krim bezet. Het wordt interessant om te zien hoe de verdeeldheid in de boezem van de Amerikaanse regering zal gaan uitpakken. Tillerson en Mattis zullen in ieder geval tegenwicht bieden aan Trumps neiging om met Poetin een deal te sluiten waarbij de Krim de facto geofferd wordt. [10]

De andere grote vraag is wat de Republikeinse partij gaat doen. Nog niet zo lang geleden waren het de Republikeinen die Obama adviseerden om wel dodelijke wapens aan Kiev te leveren. Zal Trump bereid zijn om een invloedssferenregeling met Poetin te sluiten waarbij Oekraïne in de kou komt te staan? Als dat gebeurt toont Trump, op dit gebied althans, consistentie. Maar de spanningen binnen zijn kabinet met name met Mattis en Tillerson zullen dan hoog oplopen.

Geen wonder dat er hevig gespeculeerd wordt over een mogelijke deal tussen Trump en Poetin waarbij Amerika bijvoorbeeld belooft dat Oekraïne, Georgië en Moldavië geen lid worden van de NAVO in ruil voor een vage Russische belofte dat Moskou zich in zal houden in Oost-Oekraïne en het Balticum met rust laat. In dat geval is het niet uitgesloten dat de Russische publieke opinie daar geen genoegen mee neemt. Waarom zou Rusland concessies doen in ruil voor Westerse toezeggingen die eigenlijk reeds zijn geïncasseerd?

Balticum blijft explosief

Als deze inschatting juist is, is het wel degelijk denkbaar dat Poetin uit angst om publieke steun te verliezen in het Balticum het rempedaal niet zo gemakkelijk kan vinden. Als het irrationele aspect van de Russische buitenlandse politiek ergens gevonden kan worden, is het hier. Een buitenlandse politiek met gebrekkige moderatie is een recept voor ongelukken. Dit brengt ons op de vraag welk scenario voor een Russische interventie in het Balticum het meest waarschijnlijk is.

In een veel bekritiseerde studie van de Rand Corporation[11], gebaseerd op wargames uitgevoerd tussen de zomer van 2014 en de lente van 2015, wordt betoogd dat Rusland maximaal 60 uur nodig heeft om de buitenwijken van Tallinn en Riga te bereiken. Om dit te voorkomen dient het Westen zeven brigades (op dit moment is er nog niet eens sprake van één brigade van 5000 man) in te zetten, waarvan drie met forse vuurkracht, ondersteund vanuit de lucht, door lange afstand kanonnen en met zogenaamde ‘enablers’ op de grond. Cruciaal was de bereidheid om vanaf het begin de Russische vijandelijkheden te bestrijden.

Inval in Baltische landen is voor Rusland riskant. Amerikaanse troepen in Letland.

Mocht het Westen daar niet toe bereid zijn, dan bleven er volgens Rand Corporation alleen drie slechte opties over. In de eerste plaats een bloedig contraoffensief om het Balticum te bevrijden, met alle escalatierisico’s vandien. Ten tweede zelf escaleren, zoals het Westen dat deed tijdens de Koude Oorlog, om op basis van dreigementen een nederlaag te voorkomen. Of tenslotte erkennen dat men in ieder geval tijdelijk is verslagen, met onzekere en voorspelbare rampzalige gevolgen voor de NAVO en de inwoners van de Baltische staten.

Hoge kosten, lage opbrengsten

Die studie van de Rand Corporation is niet onopgemerkt gebleven. Veiligheidsexpert Mark Galeotti[12] acht de kans dat Rusland de Baltische staten binnenvalt klein. Volgens hem laat Poetin zich leiden door een nuchtere kosten- en batenanalyse en die sluit een interventie uit. Poetin zou militair misschien in staat zijn om een bezetting uit te voeren, maar de prijs is hoog: openlijke vijandschap van het Westen, zorgen bij de Russische buurstaten en boze Balten met een lange geschiedenis van guerrilla tegen Moskovische veroveraars. En dat allemaal terwijl de verovering niets oplevert. De Baltische staten hebben immers geen grondstoffen en de meeste mensen die er wonen zullen niet erg enthousiast zijn over de nieuwe machthebbers. In plaats van de NAVO te verdelen zou het wel eens het tegenovergestelde kunnen opleveren. Zelfs China zou gealarmeerd zijn dat een quasi-bondgenoot flirt met een Wereldoorlog.

Andere experts, zoals Molly K. McKew [13] (een voormalig adviseur van oud-president Saakasjvili van Georgië) vinden Galeotti te optimistisch. Zij wijzen erop dat Poetins verdeel- en heerspolitiek mede wordt gedragen door de binnenlands politiek steun. In dat kader biedt een Russische intelligente hybride interventie zonder militaire footprint in het Balticum de kans om de bijstandsclausule van het NAVO-verdrag onschadelijk te maken. Als jongens met honkbalpetjes met Estse nationalisten gaan vechten in de hoofdstraat van het grensstadje Narva, waar de bevolking voor 90 procent bestaat uit etnische Russen, zal de verdeeldheid binnen de NAVO over de noodzaak van een tegenactie toenemen. In de Russische lange-termijnpolitiek is dat een aantrekkelijk perspectief.

Rusland stationeerde Iskander-raketten in de enclave Kaliningrad (foto Russische ministerie van Defensie)

Een logische volgende Russische stap, een militaire interventie om de Russische etnische minderheid te beschermen tegen de Estse nationalisten, maakt een NAVO-actie wel onvermijdelijk. Precies om die reden adviseren Russische generaals Poetin om in een dergelijke situatie kernwapens in te zetten om de NAVO te weerhouden van een interventie. Juist omdat de NAVO verdeeld is, weinig ervaring heeft met hybride oorlogsvoering [14] en uit democratieën bestaat die, in weerwil van alle doctrines, niet zomaar het kernwapen kunnen inzetten, zou Poetin misschien toch in de verleiding kunnen komen om een hybride interventie in het Balticum uit te voeren en daarmee eveneens gehoor te geven aan de wens van de Russische bevolking om een stevige buitenlandse politiek te voeren [15]

Deal met Trump

Veel verstandiger zou het natuurlijk zijn om een deal met Trump te sluiten en van de sancties af te komen. Op de lange termijn zou Rusland in dat geval over een sterkere economie beschikken die een ambitieuze buitenlandse politiek nu eenmaal volgens zijn vroegere rolmodel Stolypin vereist.

Maar Poetin heeft misschien geconcludeerd dat de corrupte Russische economie en instituties onhervormbaar zijn. Via die route kan hij zijn populariteit bij het Russische volk niet behouden. De enige manier waarop dat nog wel kan, zijn successen in het buitenland.

Poetin is een tovenaarsleerling geworden die hoogstpersoonlijk de binnenlands-politieke motor van de buitenlandse politiek heeft gestart waardoor het rempedaal niet zo gemakkelijk meer kan worden ingedrukt. Het is precies deze analyse, plus natuurlijk de opmerking van Trump tijdens de verkiezingen dat hij de Baltische staten niet per definitie zou helpen als de Russen zouden aanvallen, die de Balten uit hun slaap houdt.[16]

Voor de Balten is er echter een lichtpuntje. Het is niet ondenkbaar dat Poetin tot de conclusie komt dat een nieuwe Balkanoorlog voldoende is om de binnenlandse politieke steun veilig te stellen. In dat geval zijn avonturen in het Balticum niet noodzakelijk. Om dit goed te kunnen begrijpen zullen we ons even in de geschiedenis van Joegoslavië moeten verdiepen.

De erfenis van Tito

De Joegoslavische president Josip Broz Tito gaf alle deelstaten dezelfde rechten. In 1974 maakte hij zelfs van Kosovo een autonome provincie binnen de Republiek Servië. Dit controversiële besluit leverde grote spanningen op. In 1974 en 1976 ondernam Tito repressieve acties tegen de etnisch Albanezen (85 procent van de bevolking van Kosovo). De Albanezen betreurden dat de Servische minderheid in Kosovo liefst 75 procent van de overheidsbanen in handen had.

Direct na Tito’s dood in 1980 verschenen de eerste barsten. De Albanezen in Kosovo kwamen in opstand, maar de Servische autoriteiten traden hard op. In 1989 maakte de Servische president Miloševic een einde aan de autonomie van Kosovo ten koste van de etnisch Albanezen.

Toen zeven jaar vreedzaam verzet niets uithaalde, besloten de Albanezen de wapens op te nemen. De Kosovo-oorlog (1996-1999) duurde drie jaar en werd beëindigd door NAVO -luchtaanvallen. Rusland, dat de Servische nationalisten in Kosovo en Bosnië steunt, is er nog steeds boos over dat deze NAVO-actie plaatsgreep zonder VN-mandaat, waardoor Moskou er niets tegen kon uitrichten.
Na de oorlog hoopte de VN met een protectoraat het conflict in rustiger banen te leiden. In 2008 werd Kosovo zelfstandig met Amerikaanse steun. Maar de spanningen bleven. Moskou heeft het Washington nooit vergeven.

De Serviërs nemen het de presidenten Bill Clinton en Bush junior en minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton kwalijk dat zij als het erop aankwam altijd de Kosovaren hebben gesteund. Nu Trump de relatie met Rusland lijkt te willen verbeteren, hopen de Serviërs met steun van Poetin de Kosovaarse onafhankelijkheid terug te draaien. [17]

Russische invloed groeit

In Servië had Rusland altijd al invloed. In Moldavië is vorig jaar Igor Dodon tot president gekozen, die Poetin een warm hart toedraagt. Ook in Bulgarije zit een president die op de hand van Poetin is. Montenegro staat op het punt om lid te worden van de NAVO, en dat acht Poetin natuurlijk ongewenst. De regering in Montenegro beschuldigt de Russische en Servische nationalisten ervan dat zij op 16 oktober 2016, de dag van de verkiezingen, de vertrekkende premier Milo Djukanovic wilden vermoorden met als doel het NAVO-lidmaatschap te voorkomen. Niemand weet of dit waar is, maar de spanningen lopen op.

De kans bestaat dat Turkije tegenwicht zal bieden aan Rusland en Servië, door moslims in Albanië, Bosnië en Kosovo te steunen. Dat zal in Servië niet in goede aarde vallen. Balkanlanden spelen steeds vaker de Turkse of de Russische kaart omdat zij geleidelijk aan de hoop opgeven dat zij ooit lid van de EU worden.

Slovenië, Bulgarije, Roemenië en Kroatië zijn al lid. Met Macedonië, Servië, Montenegro, Albanië, en Bosnië en Herzegovina voert de EU onderhandelingen over toetreding. Maar in het laatste EU-rapport wordt nuchter vastgesteld dat zij weinig vorderingen maken op het gebied van goed bestuur en democratie. Macedonië zakt alleen maar verder af.

Als het even kan, trekken jongeren op de Balkan weg naar het Westen, op zoek naar een betere toekomst. Zij die overblijven, voelen zich aangetrokken tot Rusland of Turkije. Balkan-landen spelen die kaart om de aandacht af te leiden van hun ondermaatse prestaties op democratisch en bestuurlijk gebied.

Ook Erdogan en Poetin moeten de aandacht afleiden van hun controversiële binnenlandse politiek. Buitenlandse successen zijn gewenst. Een succesvolle Balkanoorlog zou Poetin in 2018 zijn gewenste herverkiezing met overweldigende meerderheid kunnen opleveren.
Een nieuwe Balkanoorlog is dan aantrekkelijk om de aandacht van het binnenlands falen af te leiden  en maakt een ongewis Baltisch avontuur bovendien overbodig. In de roerige Balkan, waar de tweedracht zo ongeveer is uitgevonden, kan veel gemakkelijker een proxy oorlog worden gevoerd dan in het Balticum waar de etnische Russen veel minder betrouwbaar zijn dan de Serviërs.

Er zijn reeds signalen dat dit proces nu al gaande is.[18]  De Serviërs, die zich gesteund weten door de Russen, lijken door Trumps overwinning en de stagnatie in de EU de conclusie te hebben getrokken dat er misschien ruimte is om Kosovo weer in te lijven.[19]  De Servische president slaat in ieder geval in de aanloop naar de verkiezingen opvallend oorlogszuchtige taal uit. [20]  Hij liet onlangs een trein met het opschrift ‘Kosovo is Servië’ naar de grens met Kosovo rijden. Sommige experts vrezen dat dergelijke acties bedoeld zijn om de Kosovaarse Albanezen uit hun tent te lokken en een oorlog uit te lokken.

Verontrustende conclusies

Als mijn analyse hout snijdt leidt dit tot twee verontrustende conclusies. In de eerste plaats zijn er aanwijzingen dat de buitenlandse politiek van Poetin niet alleen door autonome geopolitieke overwegingen wordt ingegeven maar eveneens door binnenlands politieke factoren. Dat betekent dat Talleyrands rempedaal niet altijd even gemakkelijk kan worden ingedrukt. Escalatie is niet ondenkbaar.

Grote vraag is waar Poetin het gemakkelijkst een succes kan behalen. In Syrië en Oekraïne heeft hij eigenlijk alles al bereikt wat hij voor ogen had. In het Balticum kan hij de Westerse verdeeldheid demonstreren maar de kosten zijn hoog. Kosovo lijkt een aantrekkelijk alternatief. Hier kan een proxy oorlog gevoerd via een betrouwbare Servische partner zodat de Russische military footprint zeer beperkt kan blijven. Tegelijkertijd zal de Russische bevolking zeer ingenomen zijn met een Servische inlijving van Kosovo. Russen en Serviërs zijn immers broeders.

Op dit moment is een derde van de Serviërs geneigd om voor Rusland te kiezen. Nu een Servische toetreding tot de EU door de geringe voortgang op het gebied van democratie en goed bestuur en door de verdeeldheid binnen Europa niet meer voor de hand ligt, zal het aantal Serviërs dat de Russische kaart wil spelen misschien toenemen. Poetin speelt hierop in met gezamenlijke militaire oefeningen met de Servische krijgsmacht.

Hoe dan ook lopen de spanningen in de Balkan op. Met Trump als Amerikaanse president neemt Poetins speelruimte toe. Het geroffel van de oorlogstrommels in de Balkan lijkt niet ver weg.

[1] Het beste boek over Stolypin is ongetwijfeld Abraham Ascher, ‘A. P. A. Stolypin: The Search for Stability in Late Imperial Russia’. Stanford University Press, 2001

[2] V.I. Lenin, ‘Stolypin and the Revolution’, Lenin Collected Works, Progress Publishers, [1974], Moscow, Volume 17, pages 247-256. https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1911/oct/18.htm

[3] Gordon Hahn, ‘Putin is no Stolypin, 14 sept 2015, https://gordonhahn.com/2015/09/14/putin-is-no-stolypin/

[4] Reuters 5 juli 2016, http://www.reuters.com/article/us-russia-budget-funds-exclusive-idUSKCN0ZL114

[5] Daily Beast 12 april 2016, http://www.thedailybeast.com/articles/2016/04/12/putin-creates-enormous-praetorian-guard-puts-his-bodyguard-in-charge.html

[6] Elizabeth Stoycheff  Erik C. Nisbet, Why Russians support Putin’s foreign policy, 7 sept 2016,  http://theconversation.com/why-russians-support-putins-foreign-policy-64353

[7] Paul Robinson University of Ottawa: https://irrussianality.wordpress.com/2016/10/06/stolypin/

[8] Peter Pomerantsev en Michael Weiss, ‘The Menace of Unreality: How the Kremlin Weaponizes Information,Culture and Money’, Institute of Modern Russia, 2014, http://www.interpretermag.com/wp-content/uploads/2014/11/The_Menace_of_Unreality_Final.pdf

[9] Een mooi voorbeeld is Fyodor Lukyanov is Editor-in-Chief of Russia in Global Affairs die regelmatig stukken schrijft voor de onvolprezen website Raam op Rusland en zelfs in Nieuwsuur wordt geïnterviewd. 

[10] Het is niet uitgesloten dat Trump uiteindelijk uitkomt bij offshore balancing van de realisten Stephen Walt en John Mearsheimer, ‘The Case for Offshore balacing’, Foreign Affairs, July/August 2016. In dat geval staat Europa er alleen voor. https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2016-06-13/case-offshore-balancing

[11] David A. Shlapak, Michael Johnson, ‘Reinforcing Deterrence on NATO's Eastern Flank. Wargaming the Defense of the Baltics’, Rand Corporation, web only 2016, http://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1253.html

[12] Mark Galeotti, ‘The West needs to stop panicking about Russia's "hybrid" warfare’, May 4, 2016, http://www.vox.com/2016/5/4/11591172/russia-baltics-nato

[13] Molly K. McKew (adviseur Georgische President Saakashvili’s 2009-2013, en Moldavische premier Filat 2014-2015), ‘Putin’s real long game’, januari 2017. Zie: http://www.politico.com/magazine/story/2017/01/putins-real-long-game-214589

[14] Keir Giles, Russia and Eurasia Programme, Research Paper March 2016

Russia’s ‘New’ Tools for Confronting the West Continuity and Innovation in Moscow’s Exercise of Power, p. 7

[15] Paul Wood, ‘Putin's dangerous games in the Baltic’, The Spectator, 22 oktober 2016, http://www.spectator.co.uk/2016/10/putins-dangerous-games-in-the-baltic/

[16] Radvile Kasperaviciute, ‘Why the people of the Baltic states are fearful of a President Trump’, Guardian, 15 november 2016, https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/nov/15/baltic-states-fearful-president-trump-nato-latvia-estonia-lithuania-ukraine

[17] ‘The Balkans Clinton-lands. The end of an era in Kosovo, Bosnia, Serbia and beyond’, Economist 16 november 2016, http://www.economist.com/news/europe/21710316-end-era-kosovo-bosnia-serbia-and-beyond-clinton-lands

[18] ‘The Western Balkans. Russia appears to cause trouble in the Balkans’, Economist 4 november 2016, http://www.economist.com/news/europe/21709635-few-independent-media-outlets-truth-can-prove-elusive-russia-appears-cause?zid=309&ah=80dcf288b8561b012f603b9fd9577f0e

[19] New Bugasjki Hour, Constanze Stelzenmuller van Brookings Institute,17.01.2017, https://www.youtube.com/watch?v=VFR6k0s5zTo

[20] ‘Servië tart Kosovo met slogans en de vlag op de trein’, NRC-Handelsblad, 19 januari 2017