In Petersburg is een rel ontstaan rond de teruggave van de Isaakskathedraal, sinds jaar en dag een museum, aan de Russisch-orthodoxe kerk. Enkele duizenden demonstranten protesteerden tegen het besluit van de gouverneur. Filosoof Aleksandr Tsipko uit Moskou vindt teruggave van de kerk gewoon een daad van historische rechtvaardigheid. Een kerk moet in eerste instantie een gebedshuis zijn.

door Aleksandr Tsipko

Ik koester persoonlijk geen enkele sympathie voor de organisatoren van de demonstraties ter verdediging van de beslissing van de gouverneur van Sint Petersburg Poltavtsjenko om de Isaakskathedraal over te dragen aan de Russisch-orthodoxe kerk. Maar we moeten de dingen wel bij hun naam noemen: de kwestie gaat over de overdracht van de Isaakskathedraal aan zijn vroegere eigenaar. Was de Russisch-orthodoxe kerk er niet geweest, dan hadden we ook geen Isaakskathedraal gehad. Dat vergeten veel tegenstanders van het besluit van Poltavtsjenko.

Isaakskathedraal in Petersburg (foto Wikimedia)

Maar ik wil het hebben over de organisatoren van dergelijke optochten, bijvoorbeeld over parlementslid Milonov [extreem-nationalistisch homofoob parlementslid - red.] In zijn conservatisme schuilt iets van achtervolgingswaan. De ellende is dat onze zogenaamde 'liberalen' met hun niet zozeer massale, maar vooral klaaglijke protest tegen de beslissing van Poltavtsjenko mensen als Milonov het aureool geven van verdedigers van de Russische waarden, en zich tegelijkertijd steeds meer vervreemden van de overgrote meerderheid van de Russen.

Peinzend over Rusland moet je bedenken dat hier sinds de tijden van Peter de Grote twee naties bestaan. Enerzijds het ontwikkelde, pro-Europese Rusland, anderzijds de overgrote meerderheid van de bevolking, vandaag de dag een goede 85 %, die behoort tot het traditionele conservatieve Rusland. Voor dat traditionele conservatieve Rusland is 'het Russische' vooral verbonden met de orthodoxie. Echte kerkgangers zitten er niet veel bij, niet meer dan 6 à 7 %, maar toch beschouwen de meeste Russen de Russisch-orthodoxie als hun geloof en zichzelf als orthodox. En daarom zien ze de teruggave van de Isaakskathedraal aan de Russisch-orthodoxe kerk als herstel van historische rechtvaardigheid.

Russische identiteit is orthodox

Let wel: zelfs de leider van de Communistische Partij van Rusland Zjoeganov en heel zijn fractie in de Doema, dat wil zeggen, mensen die zichzelf als communisten afficheren, steunen de liberalen niet in hun strijd voor het behoud van de Isaakskathedraal als museum. En dat is begrijpelijk: de communistische partij is slim genoeg om niet in te gaan tegen de traditionele stemming onder de meerderheid van de bevolking en geen aanslag te plegen op de fundamenten van de Russische nationale identiteit. Onze liberalen snappen dat niet. En zo groeit de kloof tussen hen en de overgrote meerderheid van de Russen al meer dan 10, 15 jaar. De partij van wijlen Jegor Gaidar [Jeltsins architect van de economische shock-therapie van begin jaren 90 en sindsdien extreem impopulair in Rusland - red.], 'De rechtse zaak', leed al in 2003 een verpletterende nederlaag bij de verkiezingen. Nu leveren ze al weer een argument aan hen die bij ons een hekel hebben aan westerlingen en liberalen.

Vergeet niet dat een paar maanden geleden de vroegere leiders van die partij, de medestrijders van Jegor Gaidar, de beweging morele schade hebben toegebracht. De laatste leider van 'De rechtse zaak', gouverneur Nikita Belych van de provincie Kirov, werd onlangs gearresteerd wegens het aannemen van enkele honderduizenden euro's aan steekpenningen van een lokale zakenman. En Aleksej Oeljoekajev, vriend en collega van Jegor Gaidar, werd in de residentie van Rosneft gearresteerd met een koffer in de hand, waarin 1 miljoen dollar zat. Maar reputatieschade is niet het grootste probleem van onze liberalen.

Wat mij stoort is dat de mensen die protesteren tegen de teruggave van de Isaakskathedraal aan de Russisch-orthodoxe kerk als wettige eigenaar vergeten zijn in wat voor land wij leven. We leven niet meer in de USSR, waar veel kathedralen veranderd werden in musea op bevel van de staat. We leven in post-communistisch Rusland, dat in 1991 een anticommunistische revolutie heeft doorstaan en een begin heeft gemaakt met het herstel van humanitaire waarden, van de waarden van het recht.

Als wij in een post-communistisch Rusland leven, als wij ons werkelijk hebben bevrijd van de communistische kijk op de geschiedenis, dan moeten wij beseffen dat een van de belangrijkste van de talloze misdaden van de sovjet-macht haar ontheiliging van de Russisch-orthodoxe kerk was, haar politiek van staatsatheïsme, haar politiek van vernietiging van, onder meer, het architectonische erfgoed van de kerk.  Duizenden en duizenden kerken zijn opgeblazen, zoals bijvoorbeeld de kerk van de Transfiguratie in mijn geboorteplaats Odessa of de Christus Verlosserskerk in Moskou. Godzijdank is de Isaakskathedraal niet omgebouwd tot groenteopslagplaats of club voor de arbeidersjeugd. Maar de omvorming van een van de belangrijkste kerken van het prerevolutionaire Rusland tot een museum is ook een schending van de rechtvaardigheid en een beschimping van het nationale geheugen.

Priesters vermoord door communisten

Waarom roept de eliminering van de erfenis van de criminele houding van de sovjet-macht jegens de kerk dan zo'n woede op bij de liberale gemeenschap? Vergeet niet dat de sovjet-macht begin jaren 20 de 'reactionaire geestelijkheid' heeft vermoord en hun liturgische voorwerpen heeft onteigend om ze te verkopen aan het buitenland. Vergeet ook niet dat ten tijde van Stalins politiek van vernietiging van de kerken de ongelukkige priesters die zich hiertegen trachtten te verzetten van de klokkentorens werden geworpen en omkwamen terwijl de deelnemers aan deze daden van barbarij lachend toekeken. Daarbij moet wel de kanttekening gemaakt worden dat de deelnemers aan deze barbaarse daden geen buitenlandse veroveraars waren, maar Russen, de nieuwe sovjet-jeugd. De sovjet-jeugd van de jaren 30 onderscheidde zich in dit opzicht trouwens totaal niet van de jeugd van het Derde Rijk. Daar heeft de filosoof Nikolaj Berdjajev veel over geschreven.

Antireligieuze poster uit 1924: Weg met de kerkelijke feestdagen! (foto Wikimedia)

Ik zie in de teruggave van de Isaakskathedraal dus uitsluitend een daad van historische gerechtigheid. Wat is er fout aan dat gelovigen die kerk kunnen bezoeken en zijn stenen in een levende kerk kunnen veranderen?

Natuurlijk zijn in Rusland nu aanzienlijk minder actieve kerkgangers dan vóór 1917. Maar zelfs als dat er minder zijn dan zullen zij de kerk meer leven schenken dat de honderden toeristen die zich komen vergapen aan de stenen van het verleden. Te meer daar niets toeristische excursies in de weg zal staan buiten de kerkdiensten om.

Nog iets over de mensen die zich liberalen noemen. In werkelijkheid zijn zij neobolsjwieken en het is geen toeval dat bijna al onze liberalen marxisten zijn, die de ideeën van de jaren 60 uitdragen, dat Lenin een heldendaad heeft verricht, maar Stalin het  humanistische wezen van de Oktoberrevolutie heeft verziekt. Ik was een van de initiatiefnemers van de anticommunistische revolutie in de USSR. Mijn artikelen uit de jaren 1988-1989, geschreven nog ten tijde van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, waren gericht op de ontmaskering van het onmenselijke marxisme en maakten destijds al gehakt van onze staatsideologie.

Sindsdien ben ik al 30 jaar een tegenstander van onze liberale neobolsjewieken. Maar het gaat hier niet om ideologische twisten, maar om gezond verstand. Er zit iets irrationeels in de logica dat onze liberale gemeenschap zich verzet tegen de teruggave van de kerk aan de orthodoxen. Toen het een museum was, zo wil men ons doen geloven, kreeg de Isaakskathedraal geld van de toeristen en droeg die af aan de schatkist, maar nu, o hemel, zal er geen geld meer binnenkomen. Wat is er westers of humanistisch aan deze logica? Je zou zeggen dat een westersgezinde liberaal blij moet zijn dat de mensen de Isaakskathedraal gratis kunnen bezoeken en zonder geld te betalen naar de kunstwerken kunnen kijken. Ik snap die logica niet.

Patriarch Kirill denkt genuanceerd over Stalins erfenis (foto Kremlin.ru)

Nog groter hoongelach riep bij mij de bewering op van de redacteur van de Petersburgse Novaja Gazeta Kabakova, dat de teruggave van de kerk een terugkeer is naar de tijd van de lijfeigenschap. Volgens mij is het juist een afrekening met de lijfeigenschap van de Sovjet-Unie, met het staatsatheïsme, het met geweld confisqueren van kerkelijke kostbaarheden. Niemand dwingt mevrouw Kabakova naar de Isaakskathedraal te komen als ze geen religieuze gevoelens heeft of een afkeer heeft van alles wat met de Russisch-orthodoxe kerk te maken heeft.

Mijn houding is anders dan die van de vroegere sovjet-mensen die geen kerk bezochten en geen verschil zien tussen een kerk als een verzameling stenen en een huis van gebed. Ik heb in mijn jeugd een godsgevoel ontwikkeld. Een kerk is alleen dan een kerk als hij gebruikt wordt waarvoor hij bedoeld is, als een plek om te bidden, voor godsdienst. Ik voel bijvoorbeeld de historische, geestelijke waarde van de Dom van Keulen, omdat dat al eeuwenlang een werkende kerk is. Het begrip 'architectonisch monument' heeft slechts betrekking op dode kerken, religieuze bouwwerken van de tijden van vóór het christendom. Maar als de Russisch-orthodoxe kerk, die de Isaakskathedraal heeft voortgebracht, nog een levende kerk is, waarom zou je hem dan niet aan zijn moeder teruggeven?

Over de oorzaken van mijn religiositeit uit mijn jeugd gesproken: de bezetting van mijn geboortestad Odessa door de Roemenen had bij alle rampen ook één pluspunt. Dankzij de bezetting keerde het religieuze leven terug in de kerken, die waren gesloten door de bolsjewieken. En zo werden wij jongeren, geboren vóór de bezetting (ik bijvoorbeeld in augustus 1941), in februari 1942 gedoopt. Ik viel in handen van de zuster van mijn oma, de katholieke mevrouw Dombrowska. Zij nam me zondags mee naar onze kleine kerk in Odessa en daar sloeg ik tijdens de mis het katholieke kruisteken [de Russisch-orthodoxen maken een ander kruisteken dan de katholieken - red.]. Daarom maak ik ook geen onderscheid tussen de Russisch-orthodoxe kerk, het katholicisme en het geloof van Luther. 

 Eigenlijk bevalt het geloof van Luther mij, waar persoonlijke omgang met God zonder enige tussenpersoon het belangrijkste is, nog het meest. Dat is niet iedereen gegeven. Een schrijver uit Tallinn zei me laatst dat hij in mijn monologen op de televisie de preken van een Lutherse pastor hoort. Hij heeft daarmee iets geraden uit mijn familiegeschiedenis. De opa van mijn opa, Leonid Dzeguze, wiens naam ik om biografische redenen niet draag, was een Lutherse pastor in Riga. Door bepaalde tobberijen in mijn jeugd zag ik als kind vaak God in de hemel, die me raad gaf en me zelfs twee keer van een wisse dood redde.

Dat ik zo geen typisch sovjet-jochie was heeft me veel gegeven, maar belangrijker dan mijn biografie is het besef dat je je negatieve gevoelens ten opzichte van onze patriarch niet moet overdragen op de kerk als geheel. Religieus gevoel hoeft niet automatisch te leiden tot klerikalisme, agressie en onverdraagzaamheid tegenover mensen van een ander geloof.

Ik lever al drie jaar kritiek op onze patriarch wegens zijn duidelijk pro-communistische uitspraken, die in mijn ogen onverenigbaar zijn met zijn positie en zijn toch al niet hoge populariteit in Rusland doen afnemen. Maar de mensen die tegen de Russisch-orthodoxe kerk strijden moeten weten dat de hele Russische cultuur en al haar prestaties zijn ontstaan in de typisch Russisch-orthodoxe zoektocht naar God.

Fjodor Dostojevski, geschilderd door Vasili Perov, schreef door en door christelijke romans

Natuurlijk is het moeilijk het idee van de almacht van God te rijmen met het eindeloze lijden van de mensheid. Maar je moet weten dat onze hele Russische cultuur, Aleksandr Poesjkin, Nikolaj Gogol, Fjodor Dostojevski, Lev Tolstoj, Vasili Rozanov, onze hele religieuze filosofie, alles wat in de schatkamer van de wereldcultuur is beland, verband houdt met het geloof en met God.

Als nazaat van een Lutheraanse dominee wil ik niet preken, maar ik wil onze liberalen er wel aan herinneren dat je, met al je kritiek op deze of gene functionaris uit de huidige Russisch-orthodoxe kerk, de geestelijke waarden van alles wat met het geloof en met God te maken heeft niet mag vergeten. Zelfs een zwak geloof, de wens om de Tien Geboden van de bergrede van Christus te volgen, en vóór alles het gebod 'Gij zult niet doden', is altijd nog beter dan ongelovig zijn.

Daarom zie ik er niets slechts in dat de Isaakskathedraal van een museum verandert in een volwaardige functionerende christelijke tempel.