Russisch-orthodoxe activisten onder leiding van parlementslid Natalia Poklonskaja willen de Russische film Matilda verbieden, een historisch epos over het leven van Matilda Ksjesinskaja, de minnares van kroonprins Nicolaas Romanov, voordat hij tot tsaar Nicolaas II werd gekroond en trouwde met Alexandra. De film van regisseur Aleksej Oetsjitel is nog niet afgemonteerd, maar is nu al verworden tot brandpunt van een taaie strijd tussen het Kremlin, de Orthodoxe kerk, ultraconservatieve krachten en de artistieke elite, over censuur, artistieke vrijheid en religieuze gevoeligheden. 

Aanvoerder van de rel, die afgelopen november begon, is parlementariër Natalia Poklonskaja, overtuigd monarchist en heraut van het conservatieve Russisch-orthodoxe geluid. Poklonskaja, die in maart 2014 carrière maakte als eerste openbaar aanklager van de geannexeerde Krim en later gekozen werd in de Doema, treedt op als vertegenwoordiger van de monarchistische beweging ‘Tsarenkruis’ die als eerste opriep tot een verbod op de film, omdat die pornografisch en onpatriottisch zou zijn.

Blote borst

Poklonskaja keurt de film af op basis van de trailer. Daarin is te zien hoe de heilig verklaarde Nicolaas, opgewonden geraakt van een blote borst, de liefde bedrijft met de ballerina Matilda. De parlementariër eist een onderzoek naar het script en de financiering van de film. Nicolaas, de laatste Russische tsaar, werd met vrouw en vijf kinderen op 17 juli 1918 in Jekaterinburg door de bolsjewieken vermoord. Onder president Jeltsin, zelf partijleider van Sverdlovsk - zoals Jekaterinburg na de revolutie ging heten - zijn de stoffelijke resten van de tsarenfamilie opgegraven en in 1998 herbegraven in de Peter- en Paulskathedraal in Sint Petersburg. Rond de tsarenfamilie is een ware cultus ontstaan, die op 15 augustus 2000 leidde tot hun heiligverklaring wegens hun 'nederigheid, geduld en deemoed'. Over de laatste tsaar is momenteel een tentoonstelling te zien in de Hermitage in Amsterdam, in het kader van het eeuwfeest van de Russische revolutie van 1917.

Tegen de BBC zei Poklonskaja: ‘Je mag heiligen niet afbeelden. Je mag ze niet tonen terwijl ze seks hebben. Want daarmee beledig je de gevoelens van gelovigen. Het is geen censuur. Het is een schending van de mensenrechten. Artistieke vrijheid is niet grenzeloos, het mag de rechten van anderen niet belemmeren.’

Regisseur Oetsjitel verdedigt ondertussen zijn film, tegen NTV (Russische staatstelevisiezender) zei hij in november: ‘Er zit niets in de film dat gelovigen kan kwetsen, er is niets banaals aan.’ 

Poklonskaja’s campagne heeft heel wat teweeggebracht. Een petitie op Change.org die pleit voor het verbod op de film leverde al bijna 18.000 handtekeningen op. Volgens initiatiefnemer Anna Kobzenko is de inhoud van de film een pertinente leugen: ‘er is geen historisch bewijs voor een relatie tussen de Russische tsaar en een ballerina.’ En ‘Rusland wordt afgeschilderd als een land van galgen, alcoholisme en ontucht, eveneens een leugen'. De petitie vraagt het ministerie van Cultuur en Patriarch Kirill in actie te komen.

Dreigbrieven naar bioscopen

Volgens de ultraorthodoxe groep ‘Christelijke staat, heilig Rusland’ spuugt de film gelovigen in het gelaat. Uit verontwaardiging stuurde de beweging daarom honderden dreigbrieven naar bioscopen die plannen de film te vertonen, waarin ze aankondigde als represaille het filmhuis in brand te zullen steken. Regisseur Oetsjitel heeft de politie om een onderzoek gevraagd en de procureur-generaal verzocht bescherming te bieden aan iedereen die meewerkt aan de film, tegen bedreigingen en illegale acties.

Ook heeft hij de procureur-generaal om bescherming tegen Poklonskaja’s laster gevraagd. Terwijl hij haar aanvankelijk nog uitnodigde voor een privé-vertoning van de film: ‘kom langs in de studio, of bel me, ik zou graag kennismaken, we kunnen de shots die al af zijn laten zien,’ toont hij zich nu een stuk minder open voor dialoog. 

Regisseur Aleksej Oetsjitel (65) is een Kremlin-getrouw lid van de Russische cinematografische elite en een gevierd filmmaker. Hij weet zich gesteund door onder anderen de voorzitter van de parlementaire commissie voor Cultuur, regisseur Stanislav Govoroechin, een van Rusland’s meest populaire regisseurs en eveneens een Kremlin-medestander. Over het plan om ‘Matilda’ te verbieden zei hij zeker te zijn dat dergelijke schandalige initiatieven in de kiem zullen worden gesmoord.

De affaire brengt het Kremlin in een lastig parket. De overheid moet laveren tussen de religieuze conservatieve achterban en de invloedrijke culturele elite. Een taak die wordt bemoeilijkt door de blasfemiewet uit 2013 die het kwetsen van ‘religieuze gevoelens’ criminaliseert en zwaarder lijkt te wegen dan het grondwettelijke verbod op alle vormen van censuur. 

Begin februari publiceerden Russische regisseurs een open brief waarin ze protesteren tegen de gang van zaken rond de film. Ze wijzen op de verloedering van het culturele klimaat waarin censuur steeds gangbaarder wordt. Het gaat ze daarbij niet alleen om censuur, maar vooral ook om het vrij spel dat conservatieve geluiden lijken te krijgen. Orthodoxe gelovigen vallen steeds vaker onwelgevallige tentoonstellingen of toneelvoorstellingen aan, terwijl de kerk en het Kremlin daarover het stikzwijgen bewaren.

De filmmakers zeggen ‘dat de situatie rondom Matilda samenvalt met een reeks andere recente botsingen in de culturele wereld – het verbod op de opera Tannhauser, de gewelddadige aanval op de tentoonstelling van beeldhouwer Vadim Sidoer en het ongenoegen met het expositiebeleid van de Hermitage. In al deze gevallen, is de macht van de zogenaamde Russisch-orthodoxe activisten zichtbaar, maar de officiële kerk houdt zich afzijdig.’

‘Binnenkort is de aanklager alleen nog bezig met klachten van de parlementariërs die zeggen dat mensen zogenaamd beledigd zijn door films, boeken en kunst. En dat zou absurd zijn,’ zei Oetsjitel tegen de BBC.

Bronnen: Coda.ru, Radio Free Europe, BBC, TASS