Zit Europa klem tussen Rusland en Verenigde Staten? Is die toestand vergelijkbaar met het interbellum en/of de Koude Oorlog, zoals Raymond van den Boogaard stelt? Volgens hoogleraar internationale betrekkingen André Gerrits zijn er meer verschillen dan overeenkomsten tussen nu en toen. Europa moet niet klagen dat Rusland profiteert van de populistische crisis in het Westen, aldus Gerrits. Dat Europa in de tang zit, heeft het primair aan zichzelf te wijten.

door André Gerrits

‘Europa, pas op uw zaak!’, waarschuwt Raymond van den Boogaard. Ons continent zit in de tang tussen een naar isolationisme neigende Verenigde Staten en een expansionistisch Rusland. Van den Boogaard ziet verontrustende overeenkomsten tussen de situatie in Europa na beide wereldoorlogen en de huidige toestand. Net als in het interbellum trekken de Amerikanen hun handen af van het continent en net als na 1945 koesteren de Russen agressieve bedoelingen – en nu ontwikkelen beide omstandigheden zich tegelijkertijd. Er is niet zoveel veranderd, suggereert Van den Boogaard. Europa (en thans zelfs geheel Europa) dreigt opnieuw te worden geslachtofferd. Meer dan voldoende reden voor zorg, meent Van den Boogaard. Maar tot wie richt van den Boogaard zich eigenlijk? En wie is er echt verantwoordelijk voor Europa’s problemen?

Van den Boogaard geeft de mooiste typering in één zin van het Poetin-regime die ik ooit heb gelezen: ‘…een kleptocratie (die) regeert, uit naam van een autoritaire filosofie die wordt gekenmerkt door economische centralisatie, militarisering van de samenleving, primitieve verheerlijking van een grotendeels verzonnen nationaal verleden, religieuze blauwkouserij (blauw, niet zwart? - AG), onvrije media en intimidatie van mogelijke oppositie.’ Over het Poetin regime koesteren we dus geen enkele illusie. Maar hoe gevaarlijk is Rusland? En belangrijker, wat doen we eraan?

Discutabele aannames

Van den Boogaards stuk bevat een reeks discutabele aannames.

Oost-Europa zou in 1945 ‘onbedoeld’ aan Stalin zijn overgeleverd. Oost-Europa is niet ‘overgeleverd’ aan de Sovjet-Unie, en zeker niet onbedoeld. Oost-Europa viel binnen de Russische invloedssfeer omdat Sovjettroepen het oostelijk deel van Europa bevrijdden van de Duitse bezetter, en niet meer weggingen. Wie er zijn legers heeft, bepaalt de toekomst van een land, zou Stalin ooit hebben gezegd, en hij had gelijk. De Amerikanen en Britten hadden weinig moeite met de Russische overheersing van oostelijk Europa. Alles was immers ondergeschikt aan de overgave van Nazi-Duitsland, ook de ambivalente afspraken die de geallieerden in Jalta maakten.

Poetin, schrijft Van den Boogaard ook, zou de verdwijning van de satellietstaten uit de Koude Oorlog (dus Polen, Hongarije, DDR et cetera) ‘betreuren’. Zou best kunnen, maar ik heb er nooit enige aanwijzing voor gezien. Van den Boogaard verwijst vervolgens naar een ‘Jalta 2.0’, ‘schertsend maar toch’? Houd me ten goede, er is van alles mogelijk tegenwoordig, maar waar loopt de grens waar Rusland en Amerika het over eens zouden kunnen worden: tussen de Baltische staten en Polen, tussen Polen en Duitsland, dwars door Duitsland?

Er is sprake een ‘bromance’ tussen Poetin en Trump, merkt ook Van den Boogaard op. Poetin is Trump’s ‘buddy’. Je hoort de laatste tijd niet zoveel meer over de ontluikende liefde tussen beide heren. Trumps verklaarde bewondering voor Poetins leiderschap lijkt vooralsnog niet te worden gedeeld door zijn belangrijkste ministers en Poetin zal toch even hebben moeten slikken toen Trump met de aankondiging kwam het defensiebudget van de Verenigde Staten met 10 procent te verhogen.

Hand in eigen Europese boezem

Dit is allemaal een kwestie van interpretatie. Het probleem dat ik met Van den Boogaards stuk heb is diens impliciete redenering dat Europa’s problemen niet aan de Europeanen zelf te wijten zijn, maar aan ‘buitenstaanders’, aan de Russen en Amerikanen.

Europeanen zijn meesters in het creëren van hun eigen geopolitieke werkelijkheid. De Britten wentelen zich al decennia in hun vermeende ‘special relationship’ met de Verenigde Staten. Alleen geloven de Amerikanen er niet in. De Europese Unie dacht Rusland eerst even te ‘transformeren’ voordat ze het land zou toestaan te ‘integreren’. Alleen voelde Rusland daar niet zo veel voor. Europa bleef haar nabuurschapsbeleid presenteren als een win-winstrategie, hoe uitdrukkelijk Rusland ook liet weten dat het daar heel anders over dacht (en uiteindelijk, tot onze verbijstering, dienovereenkomstig handelde).

Waarom zouden we bijna driekwart eeuw na afloop van de Tweede Wereldoorlog nog op de strategische steun van de Amerikanen kunnen rekenen? De betrokkenheid van de Verenigde Staten bij de veiligheid van Europa is uiteindelijk gebaseerd op het vermeende Amerikaanse eigenbelang. Europa overtuigt de Amerikanen van dit eigenbelang of ze dopt haar eigen boontjes.

Van den Boogaard heeft het mis: de verschillen tussen 1945 en 2017 zijn groter dan de overeenkomsten. En het kernpunt is Duitsland. Jalta en Potsdam gingen uiteindelijk over de vraag hoe het vacuüm te vullen dat door de ineenstorting van Duitsland was ontstaan. Maar Duitsland is terug. En Duitsland zal de geopolitieke toekomst van Europa in belangrijke mate bepalen. Misschien krijgen we de Duitsers ooit zover dat ze eens serieus willen werken aan een eigen nucleaire ‘capaciteit’. In één klap (figuurlijk gesproken!) zou de gecombineerde dreiging van Amerikaans isolationisme en Russisch expansionisme zijn geëlimineerd.

Sancties zijn vorm van oorlog

Van den Boogaard doet de verontwaardigde reacties op Ruslands vermeende inmenging in de binnenlandse politiek van de Verenigde Staten en Europa nog eens over. Ik heb die kritiek nooit goed begrepen.

Voor de goede orde: we zijn in oorlog met Rusland. Economische sancties zijn geen vorm van diplomatie maar van oorlogsvoering. Natuurlijk proberen de Russen invloed uit te oefenen op de uitkomst van verkiezingen in Amerika en Europa. Vanzelfsprekend zoekt Moskou toenadering tot gelijkgezinde politieke partijen en speelt het de lidstaten van de Europese Unie tegen elkaar uit. Het zou vreemd zijn als het zich niet met de gang van zaken in Europa zou bemoeien. Rusland meent dat het eigenbelang hiermee is gediend, wat wellicht niet het geval is.

De wereldpolitiek is een markplaats van ideeën en belangen, met onduidelijke spelregels die werken in het voordeel van de partij met de minste scrupules. En dat is nu Rusland. Zoals het Westen zich krachtig bemoeide met de gang van zaken in Rusland en zijn buurstaten toen het nog vermoedde dat dit effect sorteerde, zo mengt Rusland zich nu in onze binnenlandse aangelegenheden.

Hoe succesvol zijn Poetins subversieve inspanningen? Rusland heeft de crisis in de Europese Unie niet veroorzaakt. Het buit onze problemen uit. Moskou zit niet achter het succes van de ‘populistische’ partijen in Europa. Het geniet ervan. De verantwoordelijkheid ligt bij de politieke klasse in Europa, niet in Moskou. Poetin heeft inderdaad weinig op met onze liberale orde, maar hij heeft de crisis van de democratie in Europa niet gecreëerd. Hij profiteert ervan.

Moedig voorwaarts!

In plaats van de klagen over de abjecte ambities van de Amerikanen en de Russen, kunnen de Europeanen beter naar zichzelf kijken. Voor de crisis waarin de Europese samenwerking verkeert en voor de problemen waarmee onze democratie kampt zijn we zelf verantwoordelijk. Als een land als Rusland, dat in vrijwel geen enkel opzicht de vergelijking met Europa kan doorstaan, werkelijk in staat is om onze democratie te ondermijnen en onze vrijheid te bedreigen, dan zegt dat meer over ons dan over Rusland.

Eindelijk eens moedig voorwaarts kameraden! Ik zie geen andere mogelijkheid.