Wat Poetin en Trump gemeen hebben zijn leugens en complottheorieën, zegt historicus Dirk-Jan van Baar. Maar hebben ze ook een positieve gemeenschappelijke agenda? Finlandisering van Oekraïne? Samen optrekken tegen het moslimterrorisme? Vrede brengen in het Midden-Oosten? Van Baar ziet niet veel echte raakvlakken. Het is kortom te vroeg voor een oordeel. Trump is een black box en Poetin is waarschijnlijk niet de meesterstrateeg waarvoor hij nu versleten wordt.
door Dirk-Jan van Baar
Het kan in populistische tijden nooit kwaad de wereldpolitiek met gewone mensen te bespreken, zeker als het ook nog nieuwe landgenoten betreft. Hoe ze in Servië de verkiezingen in Amerika zien? Bij de koffie vroeg ik aan onze werkster hoe ze in Servië de verkiezingen in Amerika zien. Ze woont al sinds de dood van Tito in Nederland. 'Wij zijn blij met Trump, met Clinton was het oorlog geworden.'
Even knipperde ik met mijn ogen, alsof het trollenleger van Poetin nu ook aan mijn keukentafel zat. Maar toen begreep ik het: Belgrado is de enige Europese hoofdstad die met NAVO-bommen is bestookt, dus je kunt het iemand die uit de buurt van Pancevo komt niet kwalijk nemen dat daar de Kosovo-oorlog nog nadreunt. Die lenteoorlog uit 1999, van het democratische Westen tegen de dolle Serviërs, zette ook bij het Russische broedervolk kwaad bloed. Historici doen graag alsof geopolitiek iets ingewikkelds is voor gevorderden, een schaakspel voor Grote Mannen. Maar het is de oervorm van de internationale betrekkingen, met simpele basisprincipes als de vijand van mijn vijand is mijn vriend. Gewone Oost-Europeanen, die door de geschiedenis van de afgelopen eeuw meerdere malen door elkaar zijn geschud, begrijpen dat vaak beter dan wij.
Voor Serviërs verzinnebeeldt de Slag op het Merelveld (1389) de geboorte van de natie.
In Nederland zijn we de Oost-West-tegenstelling al vergeten, zoals we ook de Koude Oorlog als iets uit het verleden beschouwen. Bij de terugkeer van de geopolitiek, of een 'rendez-vous met de geschiedenis', kunnen we ons weinig voorstellen. Maar op de Balkan herinneren ze zich nog de slag op het Mereldveld uit 1389, waar de Servische natie werd geboren na een nederlaag (!) tegen de Turken, zoals heel Oost-Europa nog zwanger is van onheilsplekken uit het verleden. Dan gaat het niet alleen over Srebrenica (volgens mijn werkster de schuld van de moslims), maar over al die 'bloedlanden' (Timothy Snyder), van de Baltische staten tot aan Oekraïne en de Krim, in het vage grensgebied tussen Duitsland en Rusland. Deze grijze zone is weer 'hot' in het jaar van het eeuwfeest van de Grote Russische Revolutie, die in 1917 nooit tot stand was gekomen als de Duitse oorlogsleiding Vladimir Iljitsj Lenin niet vanuit zijn Zwitserse ballingsoord in een geblindeerde trein naar Petrograd had laten doorreizen om daar onrust te stoken.
Ik herinner er nog maar even aan: zonder de Duitse theoreticus Karl Marx en het Duitse leger geen bolsjewistencoup, en zonder Lenin geen vrede van Brest-Litovsk, waarbij Duitsland in maart 1918 niet alleen grote gebiedswinst in Oost-Europa boekte, maar door het wegvallen van Rusland als vijandelijke oorlogspartij ook de handen vrij kreeg aan het Westfront. We moeten dus niet denken dat we nu met de verkiezing van Donald Trump en zijn ideologische oproerkraaier Steve Bannon voor het eerst getuige zijn van een geslaagd staaltje inmenging van de ene grote mogendheid bij de andere. De Oktoberrevolutie was honderd jaar geleden minstens zo adembenemend als wat we in november in Amerika hebben gezien. Al had een half jaar geleden niemand kunnen bedenken dat er een bewonderaar van Vladimir Poetin in het Witte Huis zou worden gekozen.
Verbeelding op hol
Het is de vraag of ze in Moskou zelf al het duizelingwekkende succes bevatten van de coup van Trump, die niet alleen op een terugkeer naar ouderwetse geopolitiek wijst, maar de hele naoorlogse geschiedenis op z'n kop zet. Een wraakzuchtig Rusland als trendsetter voor de eenentwintigste eeuw, dat tart vijfentwintig jaar na de zelfopheffing van de Sovjet-Unie (1991) ieders fantasie. Ook die van het Kremlin, tot voor kort beducht voor de democratische geest van Maidan, die via Kiev tot in de eigen Russische wereld was opgerukt. Nu wordt er na de populistische doorbraken in het VK en de VS ineens gespeculeerd over een 'post-westerse orde' en geldt Poetin als meesterstrateeg. Gaat dit niet wat snel, slaat onze historische verbeelding niet te veel op hol?
Ik denk dat we Trump voorlopig het beste als zwarte doos kunnen zien. Je weet niet wat er in dat hoofd omgaat, zoals we ook niet weten hoe en wanneer de democratische instituties in Amerika hun corrigerende werk gaan doen. Eigenlijk hadden die de verkiezing van een wervelwind als Trump moeten voorkomen, maar dat is dus niet gebeurd. Tegelijk is isolationisme voor Amerika zelf niks nieuws, wat niet wil zeggen dat het voor Europa goed nieuws betekent. De Amerikaanse aftocht na de Eerste Wereldoorlog zijn we als historische blunder gaan zien, zoals ook het protectionisme van 'America First' een breuk is met de hele internationale orde zoals die vanaf 1944 is opgebouwd.
De Russische rol stond daarin overigens allerminst vast. Toen de Grote Drie elkaar begin 1945 in Jalta ontmoetten, dacht Franklin Delano Roosevelt door zijn persoonlijke contacten met Jozef Stalin ('Uncle Joe') dat een overeenkomst met de Russen mogelijk was. Net als Trump nu was FDR een man van 'Big Deals'. Met Winston Churchill als 'der Dritte im Bunde' was de geopolitiek in die dagen iets voor vage schetsen op de achterkant van een sigarendoos. Maar wie denkt dat toen op de Krim de naoorlogse orde in Europa in goed onderling overleg in elkaar werd gezet, heeft het mis. Het enige waarover de (toen nog) geallieerden het eens waren, was de onvoorwaardelijke overgave van Nazi-Duitsland. Dat hield onvermijdelijk een reusachtig vacuüm in op het Europese continent en liet verder alles open.
Geopolitiek in 1945: Churchill, Roosevelt en Stalin tekenden de wereld op een sigarendoos (foto Wikimedia)
Voor het Europese machtsevenwicht speelt Rusland pas een rol sinds het Congres van Wenen in 1815, waar de overwinnaars van Napoleon de geest van de Franse Revolutie weer in de fles wilden krijgen. Wie nu een terugkeer ontwaart naar de klassieke geopolitiek uit de tijd van Metternich moet weten dat tegenwoordig alleen Henry Kissinger aan dat signalement voldoet. De grote man is nu 93 en was tijdens zijn hele politieke carrière omstreden, vooral in Amerika zelf. Kissinger dankte zijn faam aan diplomatieke doorbraken met de communistische wereld, in 1971 de opening naar China, en in 1972 naar Moskou, waar tot grote wapenbeheersingsakkoorden met de Sovjetleiders werd besloten. Richard Nixon, die later vanwege Watergate zou aftreden, was president. De wereldvrede hing toen af van twee supermogendheden die elkaar en de hele wereld konden vernietigen en tijdens de Koude Oorlog precies hadden geleerd tot hoever ze konden gaan. Niemand wil daarnaar terug.
Ideologische oorlogsvoering
Er was overigens weinig 'klassiek' aan de geopolitiek zoals Amerikanen en Russen die na 1945 bedreven. Het was vooral ideologische oorlogsvoering, waar de Europese Realpolitiek was gestoeld op het idee die zoveel mogelijk te vermijden. Negentiende-eeuwse staatslieden zagen nationalisme en democratie als het grootste gevaar voor de Europese statenorde. Nieuwe Europese patriotten die nu hun hoop stellen op een 'deal' tussen Trump en Poetin zijn aan het verkeerde historische adres. De echte populistische revolutie vond in 1917 plaats met de toetreding van Amerika tot de Grote Europese Oorlog en de bolsjewistische coup in Rusland. Zowel Woodrow Wilson, met zijn to make the world safe for democracy, als de bolsjewieken, die een door Moskou geleide Communistische Wereldrevolutie nastreefden en in 1918 een aparte deal met Duitsland sloten (in 1939 herhaald bij het duivelspact tussen Stalin en Hitler), wilden breken met de klassieke Europese Realpolitik. Deze werd ook in Europa zelf vanwege haar geheime deals in duistere achterkamertjes verantwoordelijk gehouden voor de catastrofe van WO I.
Er zijn historici die mooie verhalen vertellen over de terugkeer van de geopolitiek als 'een rendez-vous met de geschiedenis', waarin de EU de rol van het Habsburgse Rijk krijgt toebedeeld en Poetin als bewonderaar van tsaar Nicolaas I (1825-1855) de geestelijk leider is van een nieuwe Heilige Alliantie in Europa. Met Realpolitik heeft dat niks te maken. De moderne internationale diplomatie staat afwijzend tegenover zulke historische vergezichten en is verre van romantisch. Realisten houden het liever zakelijk. Het treft dat Trump een (schurkachtig) zakenman is en Oost-Europa uit eigen ervaring kent dankzij zijn oogverblindende echtgenotes Ivana en Melania en dochter Ivanka, maar het gaat te ver om uit deze persoonlijke chemie zijn liefde voor Poetin te verklaren. Wel zie ik dat er vanuit strategisch perspectief een perfecte case te maken valt voor een historisch vergelijk tussen Amerika en Rusland. Daarvoor moeten we niet terug naar de wereld van 1815 of 1945, maar naar de reële wereld van nu zoals die sinds het aantreden van Poetin in 1999 is ontstaan.
Finlandisering van Oekraïne
Laten we beginnen met de grootste crisis van dit moment. Dan zou het niet gek zijn een deal over Oekraïne te sluiten, waarbij de Krim aan Moskou toevalt, Poetin zijn ideeën over een Novorossia van Donetsk tot Odessa in de ijskast zet, en ophoudt om van de enclave Kaliningrad een militaire vesting te maken waarmee hij de Baltische staten intimideert. Een finlandisering van Oekraïne, waarbij Kiev geen lid wordt van de NAVO en de EU, maar binnenlands wel zijn eigen weg blijft gaan, zou voor alle partijen (behalve de oorspronkelijke bewoners van de Krim) een oplossing zijn. Shake hands, sloop alle obstakels die doen denken aan het IJzeren Gordijn, bouw een Trump Tower in het voormalige Königsberg (stad van Immanuel Kant en de eeuwige vrede) en in Vilnius (toen er nog Joden woonden het tweede Jeruzalem), en je hebt met een praktisch ontwapende NAVO iets dat lijkt op het Gemeenschappelijke Europese Huis zoals Michail Gorbatsjov dat ooit bedoeld moet hebben.
Het Oekraïense vrijwiliigersbataljon Azov traint bij Marioepol (foto Laura Starink)
Een schitterend idee, met louter beren op de weg. Probleem is dat een finlandisering van Oekraïne wel een uitkomst is waarmee te leven valt, maar voor de westerse politiek nooit een doelstelling kan zijn. Het zou Poetins agressie in Oekraïne legitimeren, terwijl niet duidelijk is of Moskou in zo'n deal geen vrijbrief ziet om veel verder te gaan. Bedenk dat de finlandisering van Finland zelf tijdens de Koude Oorlog het product was van Fins verzet tegen de Russen (tijdens twee winteroorlogen), gebiedsverlies (Oost-Karelië) en subtiele Finse diplomatie, waarbij president Urho Kekkonen een antenne had voor de verhoudingen in Moskou.
Vergelijk dat met de Oekraïeners, die de Georgische oud-president Micheil Saakasjvili, een anti-Russisch heethoofd, gouverneur van de regio Odessa hebben gemaakt. Aan zo'n 'finlandisering' moet de regering in Kiev wel meewerken, en daartoe ontbreekt na alles wat er sinds 2014 gebeurd is elke bereidheid. Voor Washington, dat de 'geest van Maidan' actief gesteund heeft, zou het enorm gezichtsverlies zijn, wat ook voor Trump niet zomaar als een overwinning valt te verkopen.
Samen tegen moslimrerreur
Een gezamenlijke aanpak tussen Rusland en Amerika tegen het moslimterrorisme ligt in theorie voor de hand. Die was er al na 9/11, toen George W. Bush Poetin in de ogen keek en de Amerikanen blij waren met Vladimir, die logistieke steun verleende bij de inval in Afghanistan. Tegenwoordig horen we veel over Steve Bannon, Trumps ideologische stokebrand die zichzelf als leninist heeft aangeduid en zijn hoop op Poetin heeft gevestigd als de nieuwe tsaar met wie de joods-christelijke beschaving tegen de moslimbarbarij kan optrekken. Dat kun je afdoen als missionaire hocuspocus, maar nieuwe patriotten en islamcritici in Europa krijgen er een warme gloed bij. Dat is precies wat er zo eng is aan zo'n Heilige Alliantie. Een gemeenschappelijke kruistocht kan het Midden-Oosten verder in brand zetten en opent nieuwe mogelijkheden voor Israël. Bibi Netanjahoe is nu al de enige die zowel de politieke taal van Poetin spreekt als die van Trump.
Verder wil ik hierop niet doorgaan. Rusland als co-beschermer van Israël, dat is voor de joodse staat wel erg verraderlijk terrein als we weten dat het Kremlin partij is in de atoomdeal met Iran, de ayatollahs van kerncentrales voorziet, en Bashar al-Assad steunt, en dus ook Hezbollah, de 'strijders van God' met hun raketmacht in Libanon. Als Poetin werkelijk een constructieve rol in het Midden-Oosten had willen spelen, had hij in 2013 ook kunnen ingaan op het aanbod van Barack Obama, die een 'reset' in de relatie met Rusland voorstond. In plaats daarvan zette Poetin de Amerikaanse president in Syrië voor schut, hielp hij Assad om in het zadel te blijven, en greep hij militair in bij de slag om Aleppo.
Het idee van gezamenlijke terrorismebestrijding wordt een hoax als wordt bedacht dat daarvoor uitwisseling van informatie nodig is tussen verschillende inlichtingendiensten die elkaar steeds weer een hak zetten. Zie alle cyberaanvallen en de gehackte mailserver van Clinton, waarmee Moskou op onverteerbare wijze de Amerikaanse verkiezingsstrijd heeft gecompromitteerd. Alle over Amerika uitgestorte 'Kompromat' gaat beslist nog een staartje krijgen. Van Trump is nog voor te stellen dat hij zijn handtekening zet onder een deal met Poetin, op voorwaarde dat die Amerika weer groot maakt (dat wil zeggen: nummer één in de wereld!), en er niet te veel details zijn die de aandacht van de president vragen. Maar Poetin, die sinds Assad in Syrië ongestraft een Amerikaanse rode lijn overschreed en in Oekraïne steeds aan het testen is tot hoever hij te ver kan gaan, heeft daarvoor te veel vieze vingerafdrukken achtergelaten. Hij kan onmogelijk nog worden vertrouwd.
Het Russische leger kamt het verwoeste Aleppo uit (foto Russisch ministerie van Defensie)
Geopolitiek gezien is Rusland de grote winnaar sinds Amerika zich met zijn 'war on terror' en de rampzalig verlopen Arabische Lente steeds meer in eigen voet schiet. Daardoor ziet Poetin er slim uit, als geniale staatsman die sluw en berekenend zijn positie versterkt. De verkiezing van Trump is voor democratisch Amerika de ultieme vernedering en voor Poetin de sublieme revanche. Maar hoe duurzaam is misleidingspolitiek? Kan er dan sprake zijn van een stabiel afschrikkingsevenwicht? Ben je een meesterstrateeg als je bij je grootste rivaal een ongeleid projectiel als Trump hebt geplant die zich ook als boemerang tegen jou kan keren?
Realpolitiek vraagt realisme en staatslieden die weten tot hoever ze kunnen gaan. Precies dat mis ik bij Poetin en Trump, die beiden uitblinken in leugens, verongelijktheid en waandenkbeelden, een explosieve mix die in de jaren negentig een einde maakte aan Joegoslavië. Slobodan Milosevic, die op Balkanschaal de spelletjes speelde die Poetin nu in het groot speelt, belandde uiteindelijk in de gevangenis van Scheveningen. Niet dat Poetin een strafexpeditie á la Kosovo moet vrezen, Trump afficheert zich als partner in crime. Maar de sinistere regime change die het Kremlin in Washington heeft gefaciliteerd, kan geheim agent Poetin straks in zijn eigen onderwereld nog lelijk opbreken.
