Grootschalige stadsvernieuwing in Moskou roept massaal bewonersprotest op. In februari verordonneerde Poetin dat de resterende vijfetageflats uit de tijd van Chroesjtsjov tegen de vlakte moeten. Hoe beroerd die woningen ook zijn, voor veel Moskovieten, ook uit de middenklasse, zijn ze hun enige bezit. Omdat er geen goed herhuisvestingsplan is, wantrouwen zij dan ook de motieven voor de kaalslag: de projectontwikkelaars profiteren en de bewoners weten niet waar ze terecht komen. Cultuurcriticus Andrei Arkhangelsky noemt het 'primitief pragmatisme van marxistisch kaliber'.
Chroesjtsjovki in Moskou (foto Wikimedia)
door Andrei Arkhangelsky
Een doorsneewoning in een chroesjtsjovka (zo noemt men in Rusland de betonnen flats van 5 etages, die eind jaren 50, begin jaren 60 ten tijde van secretaris-generaal Nikita Chroesjtsjov werden gebouwd) ziet er als volgt uit. Lage plafonds (2,5 meter hoog), een keuken van ongeveer 5,5 vierkante meter, wc en badkamer in één ruimte (3 vierkante meter). Het sanitair, bijvoorbeeld de waterleiding in de badkamer, is uitwendig. Je loopt in deze woningen altijd ergens tegenop, hun belangrijkste kenmerk is benauwdheid. Maar toen de mensen begin jaren 50 uit hun barakken en gemeenschappelijke woningen hierheen verhuisden waren de flats voor hen puur geluk.
Maar de flats verouderden zelfs al ten tijde van het sovjet-bewind, in de jaren 70. In het eerste decennium van deze eeuw begonnen de chroesjtsjovki van de eerste serie al uiteen te vallen - ze waren bedoeld voor 50 jaar. Er bestaat in Moskou al sinds de jaren '90 een programma voor afbraak van afgeschreven woningen; de burgemeester van Moskou, Sergej Sobjanin, zei eind februari 2017 tegen Vladimir Poetin dat men het vorige programma hoopt te voltooien in 2018 (in 20 jaar tijd zijn ongeveer 1.500 huizen afgebroken); maar in Moskou staan nog steeds 7 à 8.000 flats van dit type, waar ongeveer 1,6 miljoen Moskovieten wonen.
'Ik ken de stemming en de verwachtingen van de Moskovieten. Die hopen erop dat die huizen worden afgebroken en dat in plaats daarvan nieuwe huizen worden gebouwd. Het lijkt mij dat dat de meest juiste beslissing is,' zei president Poetin tegen de burgemeester. Wie weet blijkt dat later een van die frasen te zijn waarover men zegt: 'zo begon de geschiedenis'. Als je de uitspraak van Poetin letterlijk neemt, dan komt nu eentiende deel van het woningbestand van de hoofdstad in aanmerking voor afbraak. Een dergelijke massaverhuizing heeft de hoofdstad sinds de jaren 60 niet meegemaakt.
Massale volksverhuizing
Met name de massaliteit van die nieuwe 'volksverhuizing' heeft de Moskovieten direct kopschuw gemaakt - te meer omdat voor de meeste Moskovieten een woning zo ongeveer hun enige privébezit is (op een auto na). In Rusland kan een mens drie keer een hoerapatriot zijn en een Georgi-lintje op zijn borst gespeld dragen [het oranje-zwarte lintje uit de Tweede Wereldoorlog is sinds de Oekraïnecrisis hét teken van patriottisme in Rusland geworden - red], maar in de grond van zijn hart vertrouwt hij de overheid niet en begrijpt dat met dergelijke projecten altijd grote financiële belangen zijn gemoeid (de huizenprijzen in Moskou zijn vergelijkbaar met die van andere hoofdsteden in de wereld). Een logische verklaring werd dan ook al snel gevonden: het renovatieprogramma dat Sobjanin voorstelt, is in de eerste plaats voordelig voor de bouwsector.
Na de crisis van 2014 is de bouwmarkt - de locomotief van de hoofdstedelijke economie - ingestort. Een omvangrijk renovatieprogramma kan de bouwindustrie nieuw leven inblazen en de aandacht trekken van grote ontwikkelaars. Een vereenvoudiging van de juridische regels voor verhuizing van de bevolking, goedgekeurd door Poetin, is ook vooral goed nieuws voor projectontwikkelaars (onder het afbraakprogramma kunnen zelfs de huizen van de laatste lichting vallen, die zijn gebouwd in de jaren 70). In Moskou bestaat een wet, volgens welke mensen uit afgebroken huizen vervangende woonruimte aangeboden moeten krijgen binnen hun eigen woonwijk - in de praktijk betekent dit dat mensen ten hoogste naar een buurwijk moeten verkassen. Zulke beperkingen zijn natuurlijk ongunstig voor de bouwsector. Er worden dus al uitzonderingen gemaakt op die regel: burgemeester Sobjanin heeft gezegd dat ze niet geldt voor de bewoners binnen de centrumring van de hoofdstad. Die inwoners kunnen nieuwe huizen krijgen op tientallen kilometers afstand van hun huidige woning. Woonde u bijvoorbeeld naast het Kremlin, dan kunt u nu naast de Derde Transport-ring rond de stad, pal aan een levendige snelweg.
Het project is overigens niet alleen voordelig voor projectontwikkelaars, maar ook voor de overheid. In de eerste plaats om pragmatische redenen. De verhuizing van miljoenen mensen naar nieuwe flats wordt een van de speerpunten van het verkiezingsprogramma van de nieuwe president - niemand twijfelt eraan dat Poetin in maart 2018 zal worden herkozen. Maar laten we ook niet vergeten dat burgemeester Sobjanin een van de vier meest waarschijnlijke presidentskandidaten is van Rusland na 2024, wanneer de laatste termijn van Poetin afloopt. Ook voor Sobjanin kan het herhuisvestingsprogramma een goede start vormen voor het verwerven van politiek kapitaal - en worden uitgebouwd tot een federaal programma voor het hele land (het probleem van de chroesjtsjovki is niet minder actueel voor de inwoners van andere steden).
Populair paternalisme
Maar er is ook een symbolische betekenis. Het verhuisproject belichaamt het idee van paternalisme, dat zo populair is in Rusland. De regering-Poetin zal opnieuw, net als 60 jaar geleden, massaal en gratis 'woningen aan de mensen geven'. Met die zin refereren mensen altijd aan de verworvenheden van de USSR: 'toen gaven ze gratis woningen aan iedereen'.
Afbraak van chroesjtsjovki in Moskou (foto Wikimedia)
Tegelijkertijd worden de bewoners van de chroesjtsjovki gijzelaars van de staat. 'Niet meedoen' is in wezen onmogelijk: als je weigert te verhuizen volgens het nieuwe wetsvoorstel dat voorligt in de Doema dan kun je gedwongen uit de te slopen huizen worden overgeplaatst. Daarmee berooft men de mensen van een fundamentele verworvenheid van het kapitalisme - het recht op keuze (in, bijvoorbeeld, Duitsland of de Baltische landen besluiten mensen in zulke situaties zelf wat er gedaan moet worden met het oude huis - afbreken of renoveren). In Moskou geeft de overheid er opnieuw de voorkeur aan een geschenk te geven dat je niet kunt weigeren; identiek voor iedereen (zoals de voedselpakketten voor veteranen) zonder rekening te houden met de verschillende behoeften en mogelijkheden van miljoenen mensen. Dat is typisch sovjet-gedrag - het vermogen om te beschikken over het lot van miljoenen mensen in ruil voor materiële voordelen (die trouwens heel doorzichtig zijn). Tot slot is de massale herhuisvesting bedoeld om mensen van de politiek af te houden.
Maar zoals het vorige afbraakprogramma heeft laten zien: mensen zijn niet altijd bereid om volgens die spelregels te leven. In een commentaar op de termijnoverschrijding bij de vorige campagne om de vijfetage-flats af te breken klaagde de loco-burgemeester van Moskou Marat Choesnoelin dat 'een deel van de bewoners categorisch weigert te verhuizen. Tot 20 % van de mensen heeft de herhuisvesting bij de rechter aangevochten. Wanneer sprake is van 1,6 miljoen mensen kan het verzet van de stadsbewoners een totaal andere omvang aannemen. Begrijpen de Moskouse bestuurders dat hun beslissingen kunnen leiden tot massaprotest?
Het ziet ernaar uit dat ze dat niet snappen. De psychologie van de huidige Russische overheid wordt gekenmerkt door een soort primitief pragmatisme van marxistisch kaliber: men is ervan overtuigd dat winst het enige motief van mensen is. De overheid gaat ervan uit dat een mens vanwege tien extra vierkante meters woonruimte (in de nieuwe huizen zijn de keukens en badkamers groter) in zal stemmen met willekeurig welke voorwaarden. Maar Sobjanin houdt geen rekening met de samenstelling van de bevolking, die nu in de chroejstsjovki woont. Men veronderstelt dat daar vooral gepensioneerden en weinigvermogenden wonen, die elk cadeau van de overheid met beide handen zullen aangrijpen.
Dat klopt niet: heel vaak wonen in die huizen gegoede en actieve mensen, de Russische middenklasse. Alleen in Moskou kun je naast de chroejstjovki tientallen auto's van de nieuwste modellen aantreffen. Hier wonen mensen die genoeg geld hebben verdiend om zich zo'n woning aan te schaffen - in Moskou zijn woningen heel duur; bovendien kopen mensen deze woningen, bijvoorbeeld, omdat ze dichtbij hun werk staan of in het centrum van de stad, naast goed ontwikkelde infrastructuur. Wanneer je een keuzemogelijkheid hebt bij de aankoop van een woning dan word je geplaatst voor een dilemma: ofwel een comfortabele flat in een nieuw huis in de buitenwijken - ofwel een chroesjtsjovka in het centrum. De kosten zijn ongeveer even hoog. Een deel van de middenklasse kiest dan voor een plek in het centrum. Dat is een bewust compromis vanwege de plek. Alleen in het centrum neem je deel aan het echte leven, al is dat wellicht symbolisch.
Publieke ruimte en infrastructuur
Nu zitten miljoenen van die mensen in de zenuwen. Ze hebben geen idee wat ze krijgen door die herhuisvesting (als die er tenminste komt, want het kan ook nog een verkiezingsstunt zijn). Het enige wat ze weten is dat ze het kostbaarste wat ze hebben kunnen kwijtraken: hun woonplek, de enige bonus die ze hebben. Voor een andere categorie burgers - gepensioneerden - kan verhuizing ook fataal zijn; voor hen is een woning in het centrum hun enige financiële asset (je kunt je huis verhuren).
De publieke ruimte rondom het huis, de infrastructuur - is in Moskou ook een belangrijk argument. In de jaren 60 waren de
Vijfetageflats in Moskou (foto Wikimedia)
woonnormen veel lager dan nu, maar rondom de vijfetage-flats werden winkels en crèches gebouwd, plantsoentjes en zelfs parken aangelegd. Nieuwe projectontwikkeling bouwt huizen soms lettelijk op het kale veld, waar niets is, geen winkels, geen parken, geen crèches, geen openbaar vervoer. In de omgeving van Moskou bestaan al heel wat spooksteden, waar niemand woont. Dat is het gevolg van ondoordacht bouwbeleid. Bouwbedrijven hebben belang bij snelle verkoop van huizen aan mensen - zonder aandacht voor infrastructuur. Misschien zijn de woningen in de nieuwbouwwijken juist daarom zo impopulair geworden - en heeft dat niets met de crisis te maken.
Mensen begrijpen dat comfort niet alleen bepaald wordt door de omvang van een woning. Als er op de plek van de chroesjtsjovki flats van 17 etages worden gebouwd dan wordt het aantal wijkbewoners minimaal verdubbeld. Dat betekent dat nieuwe parkeerplaatsen, winkels, scholen en crèches nodig zijn. Ook de files zullen toenemen. En hoe zit het met het milieu?
Dergelijke grootschalige projecten zijn in de geest van de planceonomie uit de sovjet-tijd, die, zoals de econoom Friedrich von Hayek schreef, niet bij machte zijn de miljoenen uiteenlopende motieven van mensen te voorspellen en de miljoenen benodigde beslissingen te nemen. Dergelijke massaprojecten kunnen niet iedereen tevreden stellen - in Rusland snapt men tot op heden de nuchtere moraal van het kapitalisme niet. En hoopt men ook in de 21ste eeuw opnieuw allen met dwang gelukkig te maken.
Deze geschiedenis bewijst eens te meer dat in Rusland de macht en het zakenleven bij de dag leven, zonder enig plan voor de toekomst. Het gevolg zal zijn dat een nobele zaak - mensen uit oude woningen laten verhuizen naar nieuwe - voor veel mensen eerder een ramp zal zijn. Mensen verliezen meer dan ze winnen. En het is dan ook niet uitgesloten dat er binnenkort meetings zullen zijn ter verdediging van de oncomfortabele chroesjtsjovki, omdat de motieven van mensen altijd ingewikkelder zijn dan de overheid denkt.
Sobjanin houdt er geen rekening mee dat hij een conflict riskeert met de meest gepolitiseerde en zelfstandige mensen in Rusland - de Moskovieten, die gewend zijn voor hun rechten op te komen en zelfs ervaring hebben met protest. Wat bedacht is als een poging om allen gelukkig te maken op kosten van de staat en politiek kapitaal te verdienen kan zo weleens leiden tot een nieuwe uitbarsting van ontevredenheid. En die ontevredenheid zal deze keer verband houden met het kostbaarste wat de Moskovieten hebben. Zo kan een megaproject ontaarden in een omvangrijke black out - als blijkt dat miljoenen mensen opnieuw geen vrije keus is gelaten.
