De Russische veiligheidsdienst FSB pakt de corruptie in de elite aan. Niet zozeer om het stelen tegen te gaan, maar om de eigen macht te vergroten. Tegelijk slaat de oppositie politieke munt uit de strijd tegen corruptie. Poetin houdt zich afzijdig, maar ondergraaft daarmee zijn eigen positie, schrijft politicologe Tatjana Stanovaja.

door Tatjana Stanovaja

Op 24 april herhaalde Vladimir Poetin tijdens een ontmoeting met een parlementaire adviescommissie zijn oude idee dat bestrijding van corruptie geen middel van politieke strijd mag zijn. Hij verzekerde hen ook dat de regering er alles aan doet om ‘corruptie in al haar verschijningen volstrekt ontoelaatbaar’ te maken.

Vertrouweling Arkadi Rotenberg krijgt Orde van de Vriendschap. Foto: Kremlin.ru

Een paar dagen later werd Denis Soegrobov, het vroegere hoofd van de dienst voor bestrijding van corruptie van het ministerie van Binnenlandse Zaken tot 22 jaar cel veroordeeld. Terwijl hij op zijn berechting wachtte, nam de federale veiligheidsdienst FSB - waarvan de generaals door de mensen van Soegrobov verleid werden tot het aannemen van steekpenningen - het initiatief voor het anti-corruptiebeleid vrijwel helemaal over. En dat alles tegen de achtergrond van hernieuwde protesten, waarvan onderwerp nummer één verzet tegen corruptie was.

Daarbij moet worden bedacht dat tot 2015 het thema corruptiebestrijding nauwelijks speelde, niet in de maatschappij en niet in de regering. Vladimir Poetin en de bevolking waren verbazend eensgezind in hun stelling dat ‘iedereen steelt, wat doe je eraan’. Hier past het citaat dat de president aanhaalde op zijn grote persconferentie in december 2012:

‘Ik heb al eens eerder dat gesprek aangehaald tussen Peter de Grote en zijn generaal-procureur, procureur-generaal zoals hij nu wordt genoemd. Toen die voorbeelden gaf van diefstal, stelde Peter voor om ook voor kleine misdrijven mensen naar Siberië te verbannen en te straffen. Waarop de generaal-procureur hem antwoordde: ‘Wie blijft er dan over, heer? Wij stelen immers allemaal.’

Dit werd door Poetin gezegd op het moment dat zijn eigen regime begon aan een fundamentele transformatie, waarvan het staatshoofd zelf het kernpunt waarschijnlijk niet tot het einde toe had doordacht. Vanaf het begin van zijn derde termijn vormden zich nieuwe interne machtsverhoudingen, waarbij het liberale, progressieve deel van de elite uit het systeem werd gezuiverd en het militaire, repressieve deel snel revanche nam voor de vier jaar ‘dooi’ onder Medvedev.

Tegelijkertijd kregen de vertegenwoordigers van het leger en de veiligheidsdiensten de wind in de zeilen door de uitdaging van de protesten van eind 2011, begin 2012, door de strafrechtelijke vervolging van de deelnemers aan de protesten en door de verslechtering van de relaties met de VS.

 Burgers in Tsjeljabinsk protesteren tegen corruptie van premier Medvedev. Badeend verwijst naar luxe-onderkomen voor Medvedevs eenden en is ironisch symbool van het protest. Foto rechtenvrij

Op dat moment begon dat waartegen Poetin zich publiekelijk en niet voor het eerst uitspreekt: het inzetten van corruptiebestrijding voor een politiek doel. Eerst werd een corruptiezaak gebruikt voor het ontslaan van de minister van Defensie Anatoli Serdjoekov.

Alleen degenen met rechtstreekse toegang tot Vladimir Poetin kunnen de dans ontspringen, maar zelfs hun lukt het niet altijd

Daarna volgde een hele golf arrestaties van gouverneurs, die tot op de dag van vandaag doorgaat. Tegelijk zag je een sterke groei van het aantal strafvervolgingen van directeuren van staatsbedrijven of bedrijven, die verbonden met de staat zijn. Corruptie kostte de kop aan het hoofd van de federale douane Andrej Beljaninov. De foto’s van zijn huiszoeking waren een shock voor de elite.

Meer macht voor de geheime politie

Corruptiebestrijding in de regering werd realiteit. Maar vermindering van het stelen werd geenszins een doel op zich. Aan de orde is de nieuwe rol van de FSB als geheime politie van Poetin, als geprivilegieerde macht, die ministers en medewerkers van de president mag afluisteren, valstrikken mag zetten en opzetjes mag verzinnen, die politieke arrestaties mag verrichten van (door Poetin) benoemde functionarissen.

Maar dat is niet het hele verhaal. De FSB ambieert ook een rol als morele autoriteit.

‘Ze hebben een vlekkeloze reputatie, deze hele periode is er geen één corruptieschandaal geweest. De medewerkers leven van 200 duizend roebel per maand, eten sardientjes en worst, drinken wodka en werken dag en nacht.’

Dat vertelde een zegsman aan de krant RBK in 2016 over de harde werkers van de FSB. Deze mensen nu slaagden erin de anti-corruptie-afdeling van Binnenlandse Zaken volledig te vernietigen en 22 jaar cel te bewerkstelligen voor de generaal, die het waagde om de eerlijkheid van de Tsjekisten [zo worden FSB’ers in de wandeling genoemd, naar de Tsjeka, de eerste veiligheidsdienst van de Sovjet-Unie] in twijfel te trekken.

FSB doet inval in restaurant in Moskou. Foto rechtenvrij

In twee jaar tijd hebben deze Tsjekisten veel voor elkaar gekregen: angst voor arrestatie in het milieu van ambtenaren is omhoog geschoten, de posten van gouverneur en vice-gouverneur werden ‘zelfmoordbanen’.

Alleen degenen met bescherming en rechtstreekse toegang tot Vladimir Poetin kunnen de dans ontspringen, maar zelfs hun lukt het niet altijd.

Nuttigen en overtolligen

De politiek werd langzamerhand verdeeld in figuren die de president om een of andere reden nuttig acht en alle anderen, die de garantie kwijt raken op immuniteit. Op dit moment kan een ieder worden vervolgd die in de ogen van Poetin niet een uiterst nuttige functie vervult en in wezen vervangbaar is.

De president merkte niet eens hoe in het openbaar de anti-corruptie campagne begon. Daarin werden na verloop van tijd de volgevreten functionarissen een van de meest besproken onderwerpen op de agenda van de pro-regeringsmedia. Maar dat gebeurde niet ten gevolge van een gepland beleid, maar dankzij een dik opgeblazen instelling die het iniatief nam bij de interne politieke spelletjes in Rusland. Het effect van deze trend is heel eenzijdig: de invloed van de FSB groeit, maar van de resultaten krijgt de regering geen enkel politiek dividend.

Vladimir Poetin had de bestrijding van de corruptie kunnen leiden en die tot een succes van hemzelf maken. Maar de crux is juist dat de bestrijding van corruptie op de manier waarop die nu gebeurt (namelijk via arrestaties voor de show) geen direct verband houdt met Poetin. Het heeft zich ontwikkeld zonder zijn binnenlandspolitieke bemoeienis, maar wel met zijn stilzwijgende goedkeuring. Als de maatschappij van hem een heldere positie verlangt (door lastige vragen van journalisten of protestacties) dan is Poetin in deze situatie genoodzaakt om bij zijn oude logica te blijven en zich daarmee feitelijk aan de kant van de corrupte functionarissen op te stellen.

Denkbeeldige scheidslijn

En nu krijg je het meest interessante: in de houding tegenover corruptie van de president en van de bevolking beginnen zich verschillen af te tekenen. Terwijl er voor Poetin een denkbeeldige scheidslijn is tussen de nuttigen (bijvoorbeeld Igor Setsjin, de baas van Rosneft, of de mannen die profiteren van het wegentolsysteem Platon) en de overigen, bestaat er voor de bevolking een dergelijke scheidslijn niet en kan die niet bestaan.

Aleksej Oeljoekajev, minister Economische Zaken, wordt vervolgd wegens aannemen van steekpenningen. Foto: Kremlin.ru

Voor een gewone Russische burger die naar het ‘Nieuws van de Week’ kijkt is er geen verschil tussen Platon-eigenaar Igor Rotenberg en gouverneur Belych, douanebaas Beljaninov of minister Oeljoekajev. Het actieve optreden van de FSB heeft een epidemie van corruptie binnen de Russische elite blootgelegd, maar Poetin geeft daar geen politiek antwoord op. Het probleem wordt erger doordat Poetin het ‘nuttige’ deel van zijn omgeving blijft verdedigen, terwijl dat deel bij de bevolking net zoveel ergernis wekt als het deel dat geen bescherming van Poetin geniet.

Poetin reageert niet in het openbaar op geruchtmakende arrestaties. De anti-corruptiecampagne lijkt een decor te zijn zonder zijn directe bemoeienis. Er is niets bekend over de reactie van de president op de strafvervolging van [minister van Economische Zaken] Oeljoekajev en de arrestaties van door Poetin benoemde gouverneurs. De bevolking heeft geen idee wat Poetin denkt over de omvang van het stelen door zijn eigen mensen. Poetins afzijdigheid, waarschijnlijk volkomen onbewust en inert, leidt tot erosie van zijn politieke verantwoordelijkheid voor wat er werkelijk in het land aan de gang is.

Politiek antwoord

Het resultaat hiervan is enerzijds dat als gevolg van de inspanningen van de FSB het probleem van een gecorrumpeerde elite weer actueel is. Anderzijds komt een politiek antwoord hierop slechts van één partij – de oppositie. Wat doet Poetin in die situatie? Hij kritiseert de oppositie.

Tot een institutionele strijd tegen corruptie is het regime niet in staat. Zoiets vergt gelijkheid voor de wet

Maar het probleem is zo evident dat de autoriteiten zich genoodzaakt voelen om erop te reageren buiten Poetin om: de communistische fractie in de Doema probeerde het OM in te schakelen om onderzoek te doen naar de feiten uit de film van Navalny’s Fonds ter Bestrijding van Corruptie over premier Dmitri Medvedev; de leiding van Verenigd Rusland adviseerde zijn regionale afdelingen om voor 1 mei leuzen tegen corruptie te gebruiken. Het probleem van de strijd tegen corruptie druppelt steeds meer door in de publieke ruimte als antwoord op de acties van de oppositie en wordt een factor van politieke concurrentie.

Poetin is daarbij in geen velden of wegen te bekennen. Hij geeft toestemming om een gouverneur te arresteren, hij geeft het startsignaal voor een provocatie tegen een minister, maar dat alles heeft een incidenteel en verborgen karakter, want tot een institutionele strijd tegen corruptie is het regime niet in staat. Zoiets vergt een vervolgingsbeleid op basis van algemene criteria en gelijkheid voor de wet.

Officieuze noodtoestand

Maar in Rusland heerst een officieuze noodtoestand, die het mogelijk maakt om het werk van instellingen te stoppen en te besturen alsof er een oorlog tegen ons wordt gevoerd. Het is voor de president veel simpeler en rustiger, als vertrouwelingen met buitengewone bevoegheden en die eerder genoemde ‘vlekkeloze reputatie’ de besluiten nemen.

In feite leggen twee partijen de corruptie in Rusland bloot: de oppositie en de FSB. Beide gebruiken dit voor politieke doeleinden, beide doen het zonder bemoeienis van Poetin. Er vormt zich een politieke schaar, die de elite van van boven (de FSB) en van onderen (Navalny) kortwiekt en die langzaam maar zeker de manoeuvreerruimte voor Poetin verkleint. De erosie van het regime begint met de erosie van zijn politieke klasse.

Het is onvermijdelijk dat de loyaliteit van de bureaucratie jegens het staatshoofd zal dalen en dat het vertrouwen van de bevolking in Poetins systeem zal instorten.

Dit artikel werd vertaald en gepubliceerd met toestemming van Republic.ru