Op het filmfestival van Cannes kreeg Andrej Zvjagintsev de Juryprijs voor zijn gezinsdrama Liefdeloos. Na Elena en Leviathan is dit de derde film over een gezin dat een trauma beleeft: een liefdeloos stel raakt in paniek als hun zoon verdwijnt. De Russische krant Novaja Gazeta interviewde de regisseur over de waarde van kunst, de dwang van de staat en de onbaatzuchtigheid van de mens.

door Larisa Maljoekova

Na Elena en Leviathan is Liefdeloos de derde keer dat u het gezin als decor voor uw film kiest. Is dat toeval?

‘Het gezin is een slagveld. Het is een uniek decor om de mens gade te slaan. Thuis geeft hij zich bloot, zijn wezen stapt uit zijn omhulsel. Hij neemt zijn masker af en toont zich in zijn ware grootsheid: in de harmonieuze of juist in de monsterlijke betrekkingen met zijn geliefden (of gehaten), met zijn kinderen, ouders, naasten. Het verbaast me zelf: welke film ik ook maak, hij gaat over een gezinsdrama. Er is geen rationele verklaring. Het thema is kennelijk een sterke magneet.’

Andrej Zvjagintsev geeft een masterclass in 2014 (foto Wikimedia)

Zit daar iets autobiografisch in?

‘Ik denk het niet. Ja, mijn vader vertrok toen ik 5 jaar was, maar ik heb daar geen bijzonder dramatische herinneringen aan. Misschien was het wel goed dat hij er niet was. Wie weet moest ik juist daarom wel zelf knokken voor mijn toekomst. Na 12 jaar afwezigheid kwam mijn vader op een dag naar huis ‘om orde op zaken te stellen’. Ik was al 18. Toen hij hoorde dat ik op de toneelacademie zat sloeg hij met zijn vuist op tafel en zei tegen mijn moeder: “Wat is dat voor idiotie? Hoezo de toneelacademie?” Gelukkig was ik daar niet bij. Waarom zou ik die rare oom tekst en uitleg geven waar ik me mee wilde bezig houden? Ik geloof niet dat het een freudiaans trauma is. Veeleer was het de ervaring dat ik voor mezelf moest zorgen, en voor hen die me omringden, voor vrienden en kennissen, voor mijn eigen leven. Maar subjectieve ervaringen kun je sowieso moeilijk beoordelen.’

Het filmdoek is in zekere zin een zelfportret van de regisseur.

‘En het alziende oog. Maar slechts tot op zekere hoogte. Je ziet je vrienden, bekende en onbekende mensen. Hun maskers zijn niet zo ondoordringbaar dat je er niet achter kunt kijken. Hoe sterk en overtuigend die sociale ‘avatar’ ook is, je ziet kleine tekens die een afschaduwing van de echte kern blootgeven en als je die vergelijkt met je eigen wezen krijg je een totaalbeeld. Of althans, je veronderstelt dat je een behoorlijk waarheidsgetrouw portret ziet.'

In Liefdeloos is het verlies van de menselijkheid een belangrijk thema. Dat betreft de hoofdpersonen, hun gezin en de samenleving als geheel. Wantrouwen, achterdocht en het verbreken van ooit sterke banden. Je kunt het een ‘scheiding’ met onaangename gevolgen noemen. Waarom was het belangrijk de film te situeren in de jaren 2012 tot 2015?

‘Ik denk dat dat de periode was toen de hoop op vernieuwing, op verandering van de omgeving, op een waardig menselijk leven en zelfs op zelfrespect totaal de bodem werd ingeslagen. Het was de periode toen de vuurtorens van die hoop in Rusland de een na de ander uitdoofden. De film begint in oktober 2012. In december 2012 werd de ‘wet der smeerlappen’ aangenomen, de zogenaamde wet van Dima Jakovlev [deze wet verbood Amerikaanse adoptie van Russische weeskinderen en werd gezien als wraak voor de in de VS aangenomen Magnitski-wet die Russische officials op een sanctielijst plaatste wegens betrokkenheid bij de dood van de Russische advocaat Sergej Magnitski – red.]. Maar het is duidelijk dat men direct na Bolotnaja [in de winter van 2011/2012 vonden op het Bolotnaja-plein in Moskou massademonstraties plaats tegen verkiezingsfraude – red.] begon met het aandraaien van de duimschroeven. Dag voor dag, geleidelijk aan.

In deze benauwde en verstikkende omgeving kan een mens zijn beste kwaliteiten niet ontplooien

Met al die initiatieven voor nieuwe wetgeving van die parlementariërs, de ene nog absurder dan de andere. En dat eindigde in 2015 met de gevechten bij Debaltsevo [spoorwegknooppunt in Oost-Oekraïne waar Russische troepen deelnamen aan hevige gevechten met het Oekraïense leger – red.]. En wat er verder nog voor tussenstops waren. Die contekst is heel belangrijk. In een dergelijk geestelijk klimaat is het moeilijk, zo niet onmogelijk, om een perspectief te zien. Het menselijk oog heeft een horizon nodig, in deze benauwde en verstikkende omgeving kan een mens zijn beste kwaliteiten niet ontplooien. Je kunt trouwens niet de complete verantwoordelijkheid hiervoor op het politieke klimaat afwentelen. Ons gedrag en onze manier van leven zijn op een bepaalde manier een reactie op de werkelijkheid, maar die werkelijkheid vloeit tegelijkertijd ook voort uit onze reacties, ons handelen, onze bedoelingen. Ik ben er niet zeker van dat elke toeschouwer de dynamische band zal zien tussen de hoofdpersonen in de film en deze tijd van vrieskou, maar ik denk dat dat ook onbewust wel effect zal hebben.’

Een buitenlands publiek zal dat niet opmerken.

‘Maar ik hoop dat ons publiek het zal voelen. Iemand die nadenkt en geeft om zijn land zal het voelen. Ik neem het risico de inmiddels impopulaire woordcombinatie “intellectuele elite” uit te spreken. Hoewel deze morele noodsignalen helaas hoofdzakelijk door haar alleen worden opgevangen. We spreken dus eigenlijk alleen met elkaar, met gelijkgestemden. Maar spreken moeten we, want helaas zullen de mensen, die onaangename vragen liever vermijden, [over de film – red.] opnieuw verontwaardigd zeggen: “Waar heb je ooit zulke mensen aangetroffen? Waarom haat je ons land? Waarom toon je de mens als een monster?” Zonder mijn film gezien te hebben zullen ze hun “repertoire” alweer uitschreeuwen.’

Liefdeloos van Zvjagintsev gaat over een egoïstisch stel welks zoon Aljosja verdwijnt (beeld uit de film)

Russische propaganda

Op de persconferentie zei een Oekraïense journalist: ‘Aangezien u in uw film laat zien hoe de Russische propaganda werkt (de provocaties tegen Nemtsov, de oorlog in het oosten van Oekraïne, tv-propagandist Kiseljov), doet u feitelijk mee aan die propaganda.’ Dat is ook een vraag aan het publiek: hoe kijken wij naar films? Wie wilt u ‘belasteren met uw doemdenkerij’?

‘Er bestaat een juiste uitdrukking: om respect vraag je niet, dat moet je verdienen. Om met Lermontov te spreken: respect verdienen zij, die “onafhankelijk van de situatie, tijd en plaats zichzelf blijven”. Op het ogenblik zijn we getuige van een enorme toename van het aantal mensen dat zich gekrenkt, beledigd, verontwaardigd voelt. Waarover? Niet over hun miserabele levenspeil of hun geestelijke armoe, maar over een tentoonstelling, een film, een toneelstuk, waarin juist die onrechtvaardigheid van het negeren van de mens aan de orde wordt gesteld. [Zvjagintsev doelt op de acties van 'boze Russische burgers' tegen 'pornografie' en 'zedeloosheid' in de kunsten - red.]

Zoals bloemen door asfalt heenbreken, wurmt de mens zich vanonder de Moloch vandaan

‘Natuurlijk is het nooit mijn doel geweest iemand te kwetsen of te beledigen. Laat staan mensen op te delen in Oekraïners of Russen. Ik hou me sowieso niet bezig met politieke film. Mijn film gaat over iets heel anders. Een actrice deed auditie voor de hoofdrol van de moeder van het verdwenen kind. Ze zei: “Vannacht om twee uur had ik het scenario uit en toen ben ik naar de kinderkamer gegaan en heb in tranen mijn dochtertje omhelsd en om vergeving gevraagd.” Haar dochtertje is 2,5 jaar oud. Ik zei verbaasd tegen haar: Niemand kan zo’n grote schuld opbouwen tegenover een kleuter! U heeft al uw liefde in haar geïnvesteerd, maar u voelt zich nu al schuldig over uw mogelijke toekomstige fouten, onbegrip, gebrek aan liefde! Dat is precies wat ik wil zeggen tegen die “dwazen” die er op voorhand al van overtuigd zijn dat ik zwartkijkerij film, die de mensheid belastert. Ik wil het volgende tegen hen zeggen: deze film is slechts gemaakt opdat u naar huis gaat en uw kinderen krachtig omhelst. Punt.’

In uw film staat de mens tegenover de staatsmachine. Een eerlijke politieagent erkent dat volmondig door te zeggen: Verlies geen tijd, sluit u aan bij de vrijwilligers. Zij zijn het meest positieve in deze geschiedenis. Zij gaan op zoek naar het verdwenen kind.

‘Die tegenstelling bestaat inderdaad. Als de staat niet functioneert en met de mens geen rekening wordt gehouden, is het enige perspectief zelforganisatie. Voor onze huidige staat telt de mens niet mee. Maar zoals bloemen door het asfalt heenbreken, zo wurmt de mens zich vanonder de wielen van de Moloch vandaan. Het menselijke ontwaakt in onszelf, in de besten van ons. In de echte “helden van onze tijd”, de vrijwilligers. Anders kun je ze niet noemen. Mijn kennismaking met dit verschijnsel is voor mij een gebeurtenis van formaat.’

In dat opzicht is Liefdeloos optimistischer dan Leviathan, dat ook gaat over het thema van het verzet van de mens tegen de staatsmachine. Met het thema van de vrijwilligers komt er ook hoop en de energie van de solidariteit.

‘Ik ben blij dat ik mensen heb leren kennen uit de vrijwillige zoekbrigades van ‘Liza alert’ [vrijwilligersorganisatie die ontstond in 2010, na de verdwijning van de vijfjarige Liza, die dood gevonden werd - red.]. Hun werk is belangeloos en onvervangbaar. Het is werk van goede wil. Zonder zulke mensen zou de duisternis werkelijk onpeilbaar diep zijn.’

Films voor het individu

Uw films vallen niet goed bij de filmbureaucraten. En toen de minister van Cultuur [Medinski – red.] een veto op de subsidiëring van films bepleitte, verwees hij naar Leviathan, dat het land zou belasteren. Een dag later werd Liefdeloos genomineerd voor het festival van Cannes.

‘Ik heb geen televisie en al die kwaadwillige uitspraken gaan gelukkig aan mijn oren voorbij. Hoewel het diep triest is. Ik hoorde het van uw collega’s. Ambtenaren komen en gaan. Ik wil filmen wat mij echt raakt. Wat ik om me heen zie. Ik maak geen films voor ministeries en autoriteiten, niet voor het prestige van mijn land en zelfs niet voor festivals. Ik maak films voor de mensen die dit land vormen. Voor de individuele mens, die niet zo simpel en toeschietelijk is, als die mensen denken die simplistische oplossingen in hun hoofd hebben, zoals films verbieden die drankmisbruik laten zien. Wat een initiatief, om je dood te lachen! Die afzonderlijke mens verdient het dat er met hem ook over zijn leven in de taal van de waarheid gesproken wordt. Dat de film een reactie op zíjn leven, zíjn ellende, zíjn hoop en zíjn levensomstandigheden is. Dat de film met hem over zijn heden en zijn toekomst spreekt.’

Maar dat is nu precies wat de staat niet bevalt: als de kunst open met de mens communiceert en de moeilijkste vragen stelt. De staat wil een simpele, versimpelde mens. De verwijten aan het adres van het Gogol Tsentr [op 25 mei deden politieagenten een inval in het gerenommeerde Moskouse theater wegens vermeende fraude met staatssubsidie; velen zien er een poging in het moderne theater te muilkorven – red.] hebben volgens mij niks te maken met ‘economische kwesties’.

‘Natuurlijk. Hun verwijten betreffen afwijkende opinies. Maar hoe wij daarop moeten antwoorden, wat wij moeten doen, hoe we de dialoog kunnen beginnen, dat is allemaal niet duidelijk. Want zonder gesprek kunnen we voor- noch achteruit. Noch het progressieve denken, noch de traditionele positie kunnen in onze samenleving een evenwicht vinden. Dat is ook niet eenvoudig. Maar er moet iemand zijn die zich bezighoudt met verzoening, anders worden we met huid en haar opgevreten door agressie en vijandschap. De enige verstandige beslissing van de kant van de overheid is een mogelijkheid tot verzoening zoeken, het uitleggen van beide posities, en niet het aanjagen van haat en vijandschap.’

Gevoelloosheid

De titel van uw film klinkt als een diagnose. Is de liefde dood? Of is ze er nooit geweest? Is er slechts een bedroevende gevoelloosheid?

‘Dat is de moeilijkste vraag. Onze heldin zegt dat ze nooit iets gevoeld heeft voor haar man: ze werd zwanger en zo ging de bal rollen. Maar kun je haar woorden geloven? Ze staat op de rand van een zenuwinzinking. Bij al haar overduidelijke egoïsme zie ik in haar ook een poging een mens te zijn. Wat onze hele menselijke geschiedenis aangaat geloof ik niet dat er geen liefde bestaat. Ze bestond en zal bestaan. Want wij zijn niet zwart-wit en onze gevoelens zijn een duizelingwekkende zweefmolen. Soms weten we zelf niet tot welke hoogtes we kunnen vliegen. En wat anders dan liefde leeft er in de harten van die mensen van ‘Liza alert’? Van je werk komen en van de bank opstaan, ’s avonds, ’s nachts, ’s ochtends vroeg om bij weer en geen weer het bos, de portieken, de ziekenhuizen, de verlaten plekken af te zoeken naar het kind van een ander. Of naar een grijsaard. Is dat soms geen liefde?’

Matvej Novikov als de verloren zoon Aljosja in Liefdeloos (beeld uit de film)

Zie hier de trailer van Liefdeloos.

Dit interview verscheen in Novaja Gazeta.