Jevgeni Roizman, de burgemeester van Jekaterinburg in de Oeral, was de enige bestuurder die eerder dit jaar de deelnemers aan de anti-corruptiemarsen van Navalny openlijk steunde, ja zelfs toesprak in spijkerbroek en op gympen. Hij wil gouverneur worden van de provincie, maar zijn kandidatuur wordt van hogerhand geblokkeerd. Deze poging om een politicus die een open en toegankelijke overheid voorstaat is mislukt, maar daarmee is de rebelse geest van de Oeral niet verdwenen. 

door Aleksandr Kynev

Jekaterinburg (1,3 miljoen inwoners) is ongetwijfeld een van de politiek zelfstandigste en origineelste steden van Rusland. Velen zijn er zelfs van overtuigd dat het na Moskou en Petersburg de enige echt moderne stad in het land is. En inderdaad: als je in Jekaterinburg belandt, met zijn aangename en behoorlijk stijlvolle combinatie van sovjet-architectuur en high-tech, dan dringt zich niet de vergelijking op met het visueel grijze Tsjeljabinsk of Novosibirsk, maar met de steden van Zuid-Oost-Azië en het Midden-Oosten. De stad leeft en dat voel je aan alles.

Jekaterinburg ligt aan de oostzijde van het centrale deel van de Oeral. Kaart rechtenvrij

De provincie Sverdlovsk (nog steeds genoemd naar Jakov Sverdlov, de eerste 'parlementsvoorzitter' van de Sovjet-Unie; ook het  oude Jekaterinburg heette van 1924 tot 1991 Sverdlovsk) is na Moskou en Petersburg de grootste industriële regio van het land, bezit  een politieke eigenheid en met 4,3 miljoen inwoners een goed ontwikkelde regionale identiteit. De provincie is een van de meest ge-urbaniseerde regio's van het land. 84 % van de bevolking woont er in steden.

De Oeral is de symbolische grens tussen Europa en Azië. Historisch gesproken was de regio altijd een kruispunt, tussen Rusland en Azië en tussen Azië en Europa. Tegelijkertijd ligt het gebied in het midden van het land, goed beschermd tegen buitenlandse invasies. Het is altijd een industriële regio geweest. In de Tweede Wereldoorlog werden de grote industriële bedrijven hierheen verplaatst, hier bevond zich toen het Volkscommissariaat van zware metalen, het presidium van de Academie van Wetenschappen, het Moskouse Kunsttheater, de collectie van de Hermitage, de Zjoekov militaire luchtvaartacademie.

Die krachtige injectie met wetenschappelijk en cultureel potentieel had langdurige gevolgen. Tijdens de augustus-coup tegen Gorbatsjov (1991) vluchtte de 'schaduw-regering' van Rusland naar Sverdlovsk. Onder partijleider Chroesjtsjov en ten tijde van de perestrojka circuleerde zelfs even het idee om de hoofdstad van het land hierheen te verplaatsen.

Hoofdstad van de Oeral

Onder de bolsjewieken was de Oeral-provincie met Jekaterinburg/Sverdlovsk als centrum het eerste experiment met een grote administratief-territoriale eenheid binnen de grenzen van een wetenschappelijk geformuleerd economisch gebied. Na een dik decennium begon Sverdlovsk zich te beschouwen als de hoofdstad van de Oeral.

Het woord Oeral klinkt door in de namen van grote bedrijven als Oeralvagonzavod (Oeral Wagonfabriek) of Oeralmasj (Oeral Machinewerken).  In Sverdlovsk werd een eigen Oeral-onderafdeling van de Academie van Wetenschappen gevestigd, benevens de staf van het militaire district Oeral en de spoorwegen van Sverdlovsk.

Hoofdgebouw van machinefabriek Oeralmasj. Foto rechtenvrij

Jekaterinburg is een goed voorbeeld van de structurele hervorming van de economie van de grote steden van het land. In de sovjet-tijd was het een van de belangrijkste centra van de zware en militaire machinebouw. In de overgangsperiode van de jaren 90 krompen de grootste fabrieken, die het aanzicht van de stad bepaalden, hun productie noodgedwongen drastisch in. Ze nemen nu een bescheidener economische niche in. Jekaterinburg veranderde langzaam in het belangrijkste service-centrum van de Oeral op het gebied van onderwijs en opleiding, wetenschap en cultuur. In de laatste jaren is het een van de grootste handelscentra van de miljoenensteden aan de Wolga en de Oeral geworden.

Voorpost van de revolutie

Jekaterinburg was altijd al een voorpost. Eind 19de, begin 20ste eeuw was het een van de centra van de revolutionaire beweging in de Oeral. Symbolisch is ook dat in juli 1918 juist hier tsaar Nicholaas II met zijn gezin werd geëxecuteerd, net zoals hier in het dorpje Boetka Boris Jeltsin werd geboren.

Boris Jeltsin, van 1976 tot 1985 eerste secretaris van het provinciale comité van de Communistische Partij,  toonde er zijn aard van 'volkstribuun' door persoonlijk winkels te bezoeken en gebruik te maken van het stadsvervoer, totdat hij in april 1985 werd gepromoveerd naar Moskou. Op de beroemde 19de partijconferentie in juni 1988 was het de delegatie uit Sverdlovsk die het opnam voor de rebel Jeltsin, die uit de zaal werd verwijderd.

 Het door Poetin geopende Jeltsin Centrum is inmiddels voor het centrale gezag een doorn in het oog. Foto rechtenvrij

Jeltsin Centrum viert vrijheid en democratie

Het Jeltsin Centrum in Jekaterinburg eert Boris Jeltsin als de pionier die Rusland vrijheid en democratie bracht. Het instituut werd gefinancierd door de dochter van Jeltsin, die de naam van haar vader wil zuiveren. Het centrum organiseert tentoonstellingen, filmfestivals, lezingen, discussies en programma’s voor kinderen. Daarnaast herbergt het een museum en archief gewijd aan de eerste president van de Russische Federatie (1931-2007)

Burgemeester Roizman roemt het museum als een van de weinige instellingen die de overwinning van Jeltsin op de communisten in augustus 1991 markeert. Roizman herinnert aan de augustusdag in 1991 waarop 100.000 mensen de straten van Jekaterinburg op gingen om zich achter Jeltsin te scharen: ‘Vrijheid begon hier met Jeltsin. Dit was een grijze, gesloten stad. Toen de stad open werd, veranderde alles.’

Jeltsins opvolger Poetin opende in 2015 het centrum, maar heeft zich steeds meer gedistantieerd van de erfenis van zijn voorganger. In Poetins voorstelling heeft Jeltsin Rusland verzwakt en incompetent geleid. De periode-Jeltsin, waarin een radicale omslag plaatsvond van communisme naar kapitalisme, wordt in Rusland door velen verfoeid als een tijd van algehele misère, met een ongekende stijging van de criminaliteit en bittere armoede.

Het Jeltsin-centrum daarentegen viert de regeerperiode van Jeltsin juist als een bloeitijd van vrijheid, ondernemerschap en kansen. Het is daarmee een symbool van verzet tegen Poetins autoritaire heerschappij geworden. Veel invloedrijke Russen zouden het centrum daarom liever zien sluiten.

In het begin van de jaren '90 uitte die frontpositie zich in actieve steun voor de hervormingsgezinde partijen en kandidaten (toendertijd waren dat over het algemeen liberaal georiënteerde partijen) en geringe steun voor de aanhangers van het politieke sovjet-regime, zoals de Communistische Partij van de Russische Federatie van Gennadi Zjoeganov en de LDPR van Aleksandr Zjirinovski, die zich verzetten tegen het uiteenvallen van de USSR. Met de geleidelijke stabilisatie van de nieuwe postcommunistische macht transformeerden de vroegere steunpilaren van het oude regime zich in de fundamenten voor het nieuwe regime. 

Die voortrekkersrol leidde tot een behoorlijke steun voor de liberale én de linkse oppositie, die beschouwd werden als de motor voor hervormingen. Het hoogtepunt viel in de eerste helft van de jaren 2000, toen de nieuwe machthebbers al de steun van de conformisten hadden verworven, maar nog aanzienlijke steun genoten van de kant van de aanhangers van hervormingen.

Maar aan het eind van het eerste decennium veranderde de electorale kaart ingrijpend: de linkse en links-centristische oppositie (de communisten, de partij Rechtvaardig Rusland) groeiden snel en in 2011 was Jekaterinburg een van de steden met het grootste aantal proteststemmen tegen Poetins partij Verenigd Rusland.

Eigen kandidaten eerst

Die tendens werd nog versterkt door de neiging van de kiezers om 'eigen' kandidaten en hun partijen te steunen. De persoonlijke factor was altijd doorslaggevend in de regio, de steun voor deze of gene partij kwam vaak voort uit vertrouwen in 'onze man'. Dat Jeltsin in de regio geboren was, speelde een belangrijke rol bij de goede verkiezingsresultaten voor de democratische partijen in de jaren '90. Datzelfde gold voor Eduard Rossel, wiens partij 'Verandering van het Vaderland' regionaal goed scoorde bij de parlementsverkiezingen van 1995. In 2006 gebeurde hetzelfde met Jevgeni Roizmans 'Partij van het Leven'.

Jeltsins oogappel Rossel was in de jaren '90 een van de symbolen voor het Russische regionalisme. Het Jeltsin-team discussieerde actief over een regionale hervorming. Het idee om 8 tot 10 grote regio's te creëren in Rusland werd door Jeltsin al in de lente van 1990 gelanceerd. Een van de voorstellen was de samensmelting van 6 regio's tot één Oeral-republiek. Op 25 april 1993 stemde bij een locaal referendum 83,4% van de bevolking van dat gebied vóór de opwaardering van de provincie tot een republiek. Op een bijeenkomst op 14 september 1993 verklaarden de politiek leiders van deze regio's zich bereid die grote Oeral-republiek te verwezenlijken.

Eduard Rossel (links) verwelkomt de voorzitter van de Staatsdoema Gryzlov op het vliegveld van Jekaterinburg, 2006. Foto rechtenvrij

Maar op 9 november 1993 haalde Jeltsin een streep door het plan door Rossel te ontslaan en het besluit over de stichting van de Oeral-republiek te herroepen. Ingewijden beweren dat de steen des aanstoots niet zozeer de republiek was, maar Rossels eis om de volmachten van Moskou te beperken. Hij pleitte voor een belastingsysteem waarbij de regio's bepaalde belastingen afstaan aan het centrum, maar zelf hun uitgaven mogen bepalen. Rossel herhaalde voortdurend dat de provincie jaarlijks 1.5 miljard dollar aan het staatsbudget afstond, maar daarvan, na moeizame pleidooien, slechts een gering bedrag terugkreeg. Overigens ondertekende Jeltsin in 1995 een decreet waarin hij de regio toestemming gaf rechtstreekse gouverneursverkiezingen te houden. Die verkiezingen won diezelfde Rossel.

Onder Rossel nam de uniciteit van de provincie institutionele vormen aan. Het is de enige provincie in Rusland die een parlement met twee kamers heeft ingevoerd (datzelfde zie je verder slechts op het niveau van de republieken binnen Rusland, zoals bijvoorbeeld Tatarstan). De provinciale Doema werd vanaf 1996 alleen via partijlijsten verkozen. In de rest van Rusland domineerde destijds het districtenstelsel en de meerderheid van de gedeputeerden was partijloos.

Maar in de provincie Sverdlovsk waren we in de jaren '90 getuige van de renaissance van een groot aantal regionale partijen. Sterker nog: besloten werd tot een snelle rotatie van de Doema. De helft van de afgevaardigden werd om de twee jaar gekozen. Dat leidde tot een lawine aan verkiezingen in de provinciesteden en daarom werd de provincie een van de centra van 'electorale technologie', bakermat voor vele opvallende politieke strategen.

In 1996 ondertekende Rossel als de eerste Russische gouverneur een akkoord over de verdeling van volmachten tussen de provincie en Moskou, waarna hij pogingen deed om in de provincie 'lokale belastingen die in geen enkele federale wet voorkomen' in te voeren. Hij was voorstander van een eigen valuta - de Oeral-frank.

Charismatici als Roizman

In 2005 herstelde Poetin het centrale gezag door de gouverneurs voortaan zelf te benoemen en niet meer te laten kiezen door de bevolking. Na de benoeming van Aleksandr Misjarin uit Moskou tot gouverneur, in 2009, werd al die institutionele originaliteit afgeschaft. Toch heeft de provincie zijn eigenheid bewaard. Zo is Jekaterinburg een van de 9 laatste Russische regionale centra waar het niet is gelukt de burgemeestersverkiezing af te schaffen. Daarbij wordt gebruik gemaakt van een 'hybride model' dat zeldzaam is in Rusland: de bevolking kiest het stadshoofd, maar hij is in feite slechts de voorzitter van de gemeenteraad en heeft vooral een symbolische functie. Op deze post werd in september 2013 Jevgeni Roizman gekozen, een vertegenwoordiger van een totaal andere generatie dan Rossel.  

Roizman had in Rusland al eerder bekendheid gekregen, toen er in september 2011 een conflict ontstond rondom zijn plaats op de kieslijst voor de partij 'De juiste zaak' van Michail Prochorov. Prochorov had geweigerd om in opdracht van het KremlinAls Toen de regionale afdeling van de partij hem weigerde voor te dragen, greep de centrale partijleiding in. Nu moet hij nog voldoende handtekeningen van gemeentelijke afgevaardigden verzamelen, waarvan de meerderheid het zittende bestuur steunt. Dat zal niet eenvoudig zijn. De enige mogelijkheid is feitelijk dat de provinciale overheid gedwongen zal zijn een handje te helpen bij deze handtekeningen om het imago van de verkiezingen op te poetsen. Dat zal die overheid niet uit zichzelf doen en dus blijft als enige hoop voor hem over dat de presidentiële administratie informele signalen afgeeft omRoizman trad vervolgens toe tot Prochorovs nieuwe partij 'Burgerplatform', om die in 2015 weer mét hem te verlaten vanwege een richtingenstrijd over het Russisch-Oekraïense conflict.\

Jevgeni Roizman met schilderijen uit zijn collectie. Foto rechtenvrij

Roizman is een typisch fenomeen in Jekaterinburg: de regio baart krachtige politici, die een sterke regionale politieke subcultuur creëren. Dat kunnen politici met heel verschillende opvattingen zijn, maar alle charismatici van de Oeral hebben iets gemeen: een sterke wil, koppigheid en het vermogen hun 'volkse aard' te bewaren, zelfs als ze carrière maken.

In Jekaterinburg begon Roizmans ster te stijgen aan het eind van de jaren '90 en het begin van 2000. Op school was hij een 'slechte' leerling (in cijfers en gedrag) en hij is veroordeeld voor diefstal, oplichting en het illegaal bezit van koude wapens. Toch voltooide hij na enkele schorsingen de faculteit geschiedenis op de Oeral-universiteit. Tegelijk ging hij in zaken, schreef gedichten en verhalen en opende het privémuseum 'De icoon van Nevjansk' met een collectie iconen van de hand van Russisch-orthodoxe oudgelovigen.

In 1999 richtte hij met een groep vrienden het fonds 'Stad zonder drugs' op, dat vijf centra inrichtte waar drugsverslaafden zonder medicijnen moesten afkicken van hun verslaving. Na pogingen om door te dringen tot de voorverkiezingen voor de Doema in december 2003 werd hij in het parlement gekozen namens het Ordzjonikdze district in Jekaterinburg. In die wijk waren veel informele netwerken actief in en rond de fanriek Oeralmasj.

In de herfst van 2006 was hij lijsttrekker van de Partij van het leven voor het provinciale parlement. Hij werd gekozen, niet in de laatste plaats omdat de lokale machthebbers zichzelf in de voet schoten met een overdreven lastercampagne tegen Roizman. Op reclameborden van onduidelijke herkomst werd hij gesteund door drugsverslaafden. Een andere anonieme leuze luidde 'Roizman tegen vrouwen' en schuttingen werden volgekalkt met het opschrijft 'Rozik is een rat'. Dat werkte averechts. Hoe meer zwarte pr, des te duidelijker werd Roizman een symbool voor de proteststem.

Waar zijn onorthodoxe houding in de regio in zijn voordeel werkte, schiep zij in Moskou juist problemen. In 2007 werd hij van de kieslijst van de partij 'Rechtvaardig Rusland' gestreept en in 2011 ontstond een conflict met de partij 'De juiste zaak'. Toen er tijdens de burgemeestersverkiezingen van 2013 een nieuwe campagne van start ging met de al veelvuldig herhaalde kompromat, werd de mobilisatie van steun voor hem een wetmatigheid.

Algemene burgerkandidaat

Zoals voor veel locale politici geldt kun je Roizman moeilijk indelen bij links of rechts. Hij is veeleer een algemene burgerkandidaat, die sociaal populisme combineert met thema's als openheid en toegankelijkheid van de overheid en de strijd tegen de corruptie. Zo heeft Roizman deelgenomen aan demonstraties ter ondersteuning van de mensen die gevangen zijn gezet wegens hun aandeel aan de protesten van 2011 (de zogenaamde zaak van het Bolotnajaplein) en aan acties tegen persbreidel en Ruslands politiek jegens Oekraïne. Hij ondertekende ook een petitie ter verdediging van de musicus Andrej Makarevitsj, die de daden van de Russische overheid in Oekraïne veroordeelde.

Anderzijds toonde hij zich een voorstander van de invoering van visa voor doorvoerlanden voor drugstransporten en veroordeelde krachtig etnische gemeenschappen die verbonden zijn met drugshandel. Hij is soms fel en politiek incorrect, maar dat versterkt slechts zijn image als 'levend persoon' en geen bureaucraat.

Overigens vervreemdt hij met die politieke incorrectheid niet alleen de bureaucratie, maar ook de 'verfijnde democratische gemeenschap' van zich, die nauwlettend elke betekenisnuance van elke zinsnede volgt en steeds maar vergeefs op zoek is naar de ideale democratische kandidaten.

Voor de gouverneursverkiezingen van de provincie Sverdlovsk van 10 oktober 2017 stelde Roizman zich kandidaat voor de partij Jabloko. Intussen is de mogelijkheid dat hij mee kan doen aan de verkiezingen van bovenaf getorpedeerd. Het lukt hem niet om voldoende handtekening van gemeenteraadsleden te verzamelen en de regionale afdeling van Jabloko heeft zijn kandidatuur niet willen steunen. Zelf zegt hij dat zowel de lokale autoriteiten als Moskou belang erbij hebben hem te blokkeren. Als hij mee zou doen, zegt hij, zou hij winnen en dat wil het zittende gezag niet.

Roizman zal geen gouverneur worden, maar daarmee is de rebelse geest van de Oeral niet verdwenen. In de toekomst zal die nieuwe uitlaatkleppen zoeken.

Lees hier (in het Russisch) interview met Roizman over hoe hij is weggewerkt uit de verkiezingen.