Drie dagen voor de première blies het Bolsjoi Theater de uitverkochte voorstelling van het ballet Noerejev af. Regisseur Kirill Serebrennikov had ook al een huiszoeking achter de rug. Nee, censuur bestaat niet meer in Rusland. Maar vrijdenkers wordt het leven zuur gemaakt. Kunstenaars moeten de steeds veranderende wensen van de regering aanvoelen, het systeem vraagt om een 'mystieke eenwording', schrijft kunstcriticus Andrei Arkhangelsky.  

 door Andrei Arkhangelsky

Kirill Serebrennikov is vermoedelijk de hipste en bekendste toneelregisseur van Rusland. Ook in het buitenland is hij bekend.  De namen Zvjagintsev [maker van de film Leviathan, red.] en Serebrennikov zijn waarschijnlijk de enige die een hoogopgeleide Parijzenaar, Londenaar of Berlijner van de Russische cultuur kent.

Kirill Serebrennikov is de meest hippe regisseur van Rusland. Foto Wikimedia

Serebrennikov heeft een vast publiek, en zelfs in het Kremlin heeft hij veel oprechte bewonderaars. Deze kwaliteiten tezamen waren nog tot heel kort geleden een garantie tegen vrijwel alle onaangenaamheden. Maar er is wat veranderd: op 23 mei dit jaar stormden agenten van het Onderzoekscomité, een buitengewoon machtige organisatie, die opzienbarende misdaden onderzoekt, het Gogol Centrum binnen.

Vijf jaar geleden werd Serebrennikov benoemd tot artistiek leider van het Moskouse Gogol Centrum. Cultuur in Rusland – toneel, film, bibliotheken en musea – wordt bijna helemaal gefinancierd door de staat. De verdeling van middelen uit de begroting zit zo in elkaar, dat een willekeurige persoon die iets doet met overheidsgeld, kan worden beticht van wat dan ook: dat is de ware prijs van paternalisme.

Ex-directeur van het Gogol Centrum, Malobrodski, in de arrestantenbank, verdacht van verduistering overheidsgeld. Foto rechtenvrij

‘Verduistering van overheidsgeld’ is de nachtmerrie van elke manager, directeur of boekhouder. Serebrennikov wordt gehoord als getuige in een verduisteringszaak, niet eens bij het theater zelf, maar bij de zelfstandige niet-commerciële organisatie de Zevende Studio. In 2012 kreeg de Studio 210 miljoen roebel overheidssubsidie voor drie jaar voor een ander project van Serebrennikov, Platform geheten. De regisseur kan niet direct over het geld beschikken; maar om een of andere reden hielden de rechercheurs ’s ochtends een huiszoeking bij hem thuis en in het theater. Talloze commentatoren noemen die actie bangmakerij.

Mystieke eenwording

De toneelstukken van Serebrennikov kun je kritisch noemen jegens de regering, maar wat is kritisch? Twintig jaar geleden kon je je in Rusland niet voorstellen dat een kunstenaar iets niet zou mogen. Nog tien jaar geleden kon je bijna alles in het theater opvoeren. Maar de grenzen van het toelaatbare worden vanaf het jaar 2000 steeds nauwer. Omdat het Kremlin officieel ontkent dat het zich bemoeit met de cultuur, kan de kunstenaar slechts raden wat er vanuit het perspectief van de regering nog toegestaan is en wat al niet meer.

Er is een sfeer onstaan van absurdisme, angst en achterdocht

Het is een kafkaëske sfeer die velen doet terugdenken aan hun ervaringen in de Sovjet-tijd. Maar hoe stom die pogingen om te ‘raden wat het Slot denkt’ ook eruit zien, ze leiden tot niets: de criteria veranderen de hele tijd en je kunt ze niet in een rationeel systeem ordenen. Ze worden nergens openlijk geformuleerd, ze bestaan slechts in het hoofd van het Kremlin-collectief.

Je moet proberen de wensen van de regering te raden, met je intuïtie aan te voelen. Het systeem vraagt in wezen om een mystieke eenwording. Daarnaast gebruikt de regering cultuurschandalen om signalen aan de maatschappij te geven: troostende of dreigende en meestal zowel het een als het ander. Zo is er een sfeer ontstaan van absurdisme, angst en complete achterdocht.

Hoe vreemd dit ook moge zijn, het getuigt ervan dat het normbesef in het huidige Rusland verwaterd is. Daarbij gaat het niet zozeer om ideologie, maar om simpele, menselijke, existentiële normen. Elk willekeurig cultuurschandaal, elk verbod vertelt het verhaal hoe sterk Rusland de laatste jaren veranderd is.

Staat wil kunst gebruiken

Serebrennikov werd directeur van het Gogol Centrum in 2012, toen in Moskou en andere grote steden net massale politieke protesten waren neergeslagen. De regering zocht naar manieren om het politieke protest om te smeden tot een esthetisch protest. Maar in 2014 veranderde de politiek. Stoom afblazen was niet meer nodig, nu ging het om steun voor patriottisch enthousiasme. De staat, in de persoon van minister van Cultuur Vladimir Medinski, beschouwt cultuur als een propaganda-instrument. Noch het Gogol Centrum, noch regisseur Serebrennikov past deze nieuwe rol. En dat komt niet eens door de inhoud van de stukken.

Na inval bij Gogol Centrum komen mensen naar het theater. Foto rechtenvrij.

Serebrennikov is helemaal geen dissident, hij heeft nooit een direct conflict met de regering gezocht. Hij verdedigt gewoon zijn vrijheid als kunstenaar. Daarbij is hij een fatsoenlijk mens, hij is niet bang zijn mening over besluiten van het Kremlin te geven, hij verbergt zijn mening niet. Dat een regisseur van een staatstheater zich die vrijheid veroorlooft, is voor de regering nu ontoelaatbaar. Het tactische doel van de tegenstanders van Serebrennikov is, naar het lijkt, hem te verwijderen als artistiek leider van het Gogol Centrum. Dat wordt nog niet rechtstreeks gezegd, maar de hele negatieve sfeer rondom hem doet z’n werk.

Slecht voorbeeld

Er is nog een reden voor irrationele haat jegens hem. Dat is dat hij dankzij zijn talent beroemd is. Hij is de staat niets verschuldigd, hij voert zijn stukken op in wel tien landen, hij is financieel onafhankelijk. De staat heeft hem meer nodig dan hij de staat. Dat is een grote zeldzaamheid in Rusland, want zo iemand kun je niet dwingen, chanteren of bangmaken.

Het feit dat zo iemand bestaat binnen het systeem van de staatscultuur ondermijnt de eenvormigheid, omdat hij een ‘slecht voorbeeld’ geeft. In zulke gevallen zegt men: 'zijn eigen omgeving verstoot hem'. Maar die omgeving wordt gevormd door bepaalde mensen, met namen, titels en functies en zij zijn in staat het leven van iemand ondragelijk te maken.

 De ideeën van minister van Cultuur Medinski (rechts) moeten kunstenaars intuïtief aanvoelen. Foto rechtenvrij

Dat regisseurs als Serebrennikov bestonden, was slechts mogelijk toen cultuur nog als etalage werd beschouwd. In de beginjaren van deze eeuw vatte de regering de kunst op als een middel om het Westen te tonen hoe democratisch en vrij Rusland was en om de internationale betrekkingen op te poetsen. In dit concept was de kunstenaar meer vrijheid toegestaan dan de gewone burger. Het hielp de kunstenaar om ruimte te vinden tussen ideologie en creativiteit.

Kaarten uitverkocht, voorstelling afgelast

Maar het Kremlin vindt dit concept tegenwoordig vermoedelijk verouderd en schadelijk. De opdracht luidt nu om zo actief mogelijk te demonstreren dat Rusland onafhankelijk is van de buitenwereld en de normen en regels van die buitenwereld negeert. Onlangs regisseerde Srebrennikov het succesvolle toneelstuk Tsjaadski in de Helikon-Opera. Zijn volgende opvoering, het ballet Noerejev in het Bolsjoi Theater, werd echter drie dagen voor de première plotseling afgeblazen, terwijl alle kaarten al uitverkocht waren en uitnodigingen waren verstuurd naar buitenlandse ambassades.

De directeur van het Bolsjoi, Vladimir Oerin, probeerde de pers ervan te overtuigen dat de voorstelling om technische redenen verschoven was naar mei 2018; de voorstelling was ‘niet af'. Maar veel mensen denken dat het verbod te maken heeft met het thema van het ballet (Noerejev was de eerste Sovjet-kunstenaar die in 1961 naar het Westen vluchtte) en ook met Serebrennikov zelf.

Regering maakt schandaal bewust groter om signaal af te geven

In het ballet zit een scène over de liefdesrelatie van Noerejev met de beroemde Deense danser Erik Bruhn. Nog maar kort geleden zou zo’n voorstelling de wereld hebben getoond hoe open en vrij het nieuwe Rusland was, maar nu was het kennelijk de laatste druppel. Van dit schandaal is geen enkel voordeel te verwachten, het is eerder een klap voor het imago van het theater. Maar het lijkt erop dat de regering daar juist blij om is. Het heeft er alle schijn van dat ze het schandaal bewust groter maakt en politiseert.

Een uur na de persconferentie in het Bolsjoi Theater brachten pro-Kremlin media het bericht dat minister van Cultuur Medinski de initiator van het afblazen van de voorstelling was. De minister ontkende dat er enige druk op de leiding van het theater was uitgeoefend. Het echte doel is, zo kunnen we veronderstellen, de wens om een symbolische grens te stellen aan de vrijheid van kunstenaars, de wens om te tonen dat je je nu alleen vrijheden kunt permitteren als je daar toestemming voor hebt van de regering.

Ongetwijfeld is het ook bedoeld als een extra klap –  vooral symbolisch - voor Serebrennikov. Alles wijst hem erop dat het huidige Rusland en hij niet te combineren zijn. Dat hij een overtollig niemendalletje is in de huidige staatsstructuur. Dat had hij trouwens zelf allang begrepen.

zie hier een opname tijdens de generale repetitie van het Noerejev-ballet in het Bolsjoj op 7 juli. De man met het zwarte mutsje die wordt toegejuicht is Serebrennikov.