Bij recente opiniepeilingen in Rusland kwam Stalin tevoorschijn als ‘belangrijkste figuur aller tijden’. Alarmerend natuurlijk, erkent socioloog Alexei Levinson van het Levada Centrum. Maar wie nauwkeuriger kijkt naar de gegevens, ziet vooral een verlangen naar eenheid en grootsheid. Haast niemand zou werkelijk willen leven onder het regime van Stalin.

door Alexei Levinson

Niet zo lang geleden publiceerde het opiniepeilingbureau Levada Centrum de antwoorden van Russische burgers op de vraag degene te noemen die zij de ‘belangrijkste figuur aller tijden en volkeren’ vonden. Op de eerste plaats kwam Stalin. Daarna volgden met enige afstand Poesjkin en Poetin met een bijna gelijk percentage.

De publicatie verontrustte het liberale publiek in Rusland en daarbuiten. Dat Stalin op nummer één kwam te staan, evenals het kleine hiërarchische verschil tussen de namen van Poetin en Stalin suggereert dat Russische burgers van de huidige president hetzelfde verwachten als waarmee Stalin in hun ogen roem vergaarde. Die gedachte is alarmerend.

Nog alarmerender is iets anders: Russen gaven aan dat zij Stalin zijn schrikbewind vergeven hebben. Betekende dat dat zij ook nu bereid zouden zijn massazuiveringen te vergeven?

Nostalgie naar de tijd dat Rusland onder Stalins leiding het in de halve wereld voor het zeggen had.

Zeker, er is reden voor verontrusting. Maar men moet niet haastig de conclusie trekken dat ‘heel Rusland voor Stalin’ is. Voor zo’n conclusie bestaat niet meer reden dan voor de bewering ‘heel Amerika is voor Trump’.

De houding van verschillende groepen in de Russische maatschappij tegenover deze markante persoonlijkheid varieert. In antwoord op die vraag over de belangrijkste figuur, zetten jonge mensen – of we het leuk vinden of niet – niet Stalin, maar Poetin op de eerste plaats (49%), Poesjkin op plaats twee (36%) en daarna tsaar Peter de Grote (28%). Stalin kwam bij hen op de vierde plaats, hij werd door minder dan een kwart (24%) van de respondenten genoemd. Bij de oudere jeugd kwam Poesjkin op de eerste plaats (35%), Stalin en Poetin werden beiden door iets minder dan eenderde (32%) van de respondenten genoemd. Alleen bij de mensen die 40 en ouder zijn, kreeg Stalin het hoogste aantal stemmen, 40 tot 45%.

Daarbij moet worden aangetekend dat dit meestal de stemmen zijn van mensen met de laagste opleiding, het laagste welvaartsniveau, die wonen in steden met minder dan 100.000 inwoners en op het platteland. Met andere woorden, ten aanzien van Stalin, evenals ten aanzien van veel andere wezenlijke politieke kwesties, is de Russische maatschappij ongeveer net zo verdeeld als in veel Europese landen het geval is.

Maar er zijn ook verschillen.

Rusland was één

In onze maatschappij – anders dan elders – is de oudere generatie links georiënteerd. Daar zijn ook de meeste stalinisten te vinden. Niet omdat zij zich de Stalin-tijd herinneren. Er zijn zo weinig mensen van de huidige oudere generatie die Stalin bewust hebben meegemaakt, dat hun mening statistisch geen invloed kan hebben op de opvatting van de rest van de oudere Russen. Dus de oorzaak ligt niet bij de ‘veteranen’.

Er werkt een ander mechanisme: met het ouder worden vinden veel mensen dat ze het verleden dienen te prijzen, en het verleden dat is het leven in de Sovjet-Unie. En dus vinden ze dat ze diegenen moeten verketteren die de Sovjet-Unie kapot hebben gemaakt, met voorop Gorbatsjov. Ze zeggen: ‘we hebben een Stalin nodig’.

Maar Stalin heeft ook betekenis als symbool voor alle generaties. Deze figuur is met name zo belangrijk voor Russen omdat de historische overlevering de naam van Stalin verbindt met de overwinning van de Sovjet-Unie in de Tweede Wereldoorlog. En deze overwinning is het enige historische symbool, dat vrijwel onze hele maatschappij verenigt.

Rusland was machtig

Een andere reden is nostalgie naar de grootsheid van Rusland. Die grootsheid manifesteert zich in de ogen van deze Russen ten eerste door het idee dat ‘wij in ons eentje tegenover de hele (of westerse) wereld staan’ en ten tweede dat de hele wereld nu ‘rekening met ons houdt’. In hun ogen is Stalin verbonden met zowel het eerste als het tweede idee. Ze zeggen: ‘Onder Stalin was eerst iedereen tegen ons. Maar daarna werd Stalin door de wereldleiders erkend. Hij deelde de wereld met hen op: dat is van jullie, en dat is van ons. Onder Stalin werd de halve wereld van ons.’

De Stalin-tijd wordt vanuit onze tijd bekeken. Het idee dat Rusland, door de Krim te annexeren, op een of andere manier de overwinningen voortzet die aan het einde van de oorlog ‘onder leiding van Stalin’ werden behaald, kwam tot uitdrukking in de antwoorden over Stalin.

De Britse premier Attlee, de Amerikaanse president Truman en Stalin in Potsdam 1945. Foto rechtenvrij

Rusland kende orde

De derde reden is dat, volgens de overlevering, ‘er onder Stalin orde was’. Mensen die in hun dagelijks leven last hebben van slechte service door staatsinstellingen, nutsbedrijven en andere diensten, en die machteloos staan tegenover kleine baasjes, zijn van mening dat ‘Stalin ze wel een lesje zou hebben geleerd!’.

Stalin is in het bewustzijn van de Russen verbonden met de meest roemrijke en de ergste gebeurtenissen in de 20ste eeuw. Hij belichaamt de grootste roem en de vreselijkste zonde. Vandaar dat de postume geschiedenis van Stalin zo veranderlijk is. Stalin heeft het land zo’n 30 jaar geregeerd, maar meer dan 60 jaar na zijn dood kan het land er maar geen consensus over bereiken hoe het zijn bestuur moet beoordelen en typeren. In maart 2016 zei 54% van de ondervraagden dat Stalin een positieve rol in het land had gespeeld. Ongeveer net zoveel respondenten vinden hem een wijze leider, die de Sovjet-Unie tot bloei heeft gebracht.

Maar van de Russen die nu leven zou minder dan 5% willen leven in de tijd van Stalins vijfjarenplannen.