De twee enige (onofficiële) 'presidentskandidaten' in Rusland denken heel verschillend over een uitweg uit de Oekraïense oorlog. Vladimir Poetin wil Verelendung, die uiteindelijk opnieuw een pro-Russische regering aan de macht brengt in Kiev. Aleksej Navalny gaat uit van Realpolitik: accepteer dat Oekraïne de Krim kwijt is, maar erken dat Rusland de oorlog in de Donbas heeft verloren. En ga van daaruit onderhandelen. Volgens analist Vladimir Frolov is dat de best denkbare optie.
door Vladimir Frolov
De twee huidige onofficiële presidentskandidaten voor Rusland, Vladimir Poetin en Aleksej Navalny, spreken zich openlijk uit over de toekomstige betrekkingen van Rusland met Oekraïne. Dat is niet verwonderlijk: de rol van Rusland in de voortetterende oorlog in de Donbas en de niet-erkende status van de Krim zijn de belangrijkste redenen voor de westerse sancties. Een ontsnapping uit het internationaal isolement (en die valt niet af te meten aan de hoeveelheid gesprekken van Vladimir Poetin op internationale topontmoetingen, maar aan Ruslands beperkte toegang tot innovatieve technologie en de kapitaalmarkten) eist van de toekomstige president van Rusland een oplossing voor het conflict met Oekraïne. Daarom is het logisch dat de twee belangrijkste kandidaten de kiezer de gelegenheid geven hun oplossingen voor dit probleem te vergelijken.
'Lost zich vanzelf op'
Vladimir Poetin heeft zijn visie ontvouwd in een aantal optredens - tijdens zijn 4 uur durende 'tv-gesprek met de bevolking', op de afsluitende persconferentie op de G20 in Hamburg en tijdens een ontmoeting met metaalarbeiders in een fabriek in de provincie Belgorod. Die visie komt neer op de simpele formulering: 'het zal zich vanzelf oplossen'. Er zijn geen plannenn voor actieve handelingen of wijzigingen in het Russische beleid, wat niet verwonderlijk is, aangezien de architect van dit beleid (Poetin) het succesvol vindt.
Men hoeft slechts te wachten totdat 'aan het geduld van het Oekraïense volk een einde komt', en het 'die overheid naar huis stuurt' (er zijn presidents- en parlementsverkiezingen in Oekraïne in 2019) en die leiders kiest die erkennen dat 'de belangen van het Russische en het Oekraïense volk samenvallen' (zo'n voorbeeldige toekomstige leider van Oekraïne is voor Poetin bijvoorbeeld zijn vriend 'de correcte Oekraïense nationalist' Viktor Medvedtsjoek). Die nieuwe leider moet er idealiter voor zorgen dat Oekraïne weer een trouwe vazal van Rusland wordt met beperkte souvereiniteit op het gebied van buitenlands en defensiebeleid. Een ideaal Oekraïne is voor Vladimir Poetin het huidige Wit-Rusland, maar dan zonder [president] Aleksandr Loekasjenko. Of zoiets als het zojuist uitgeroepen 'Malorossia', als je zou opteren voor een extreme variant.
[Op 18 juli doopte de Volksrepubliek Donetsk zich onverwachts om tot Malorossia - Kleinrusland - dat de enige legale opvolgerstaat van Oekraïne zou zijn, met als hoofdstad Donetsk. Zelfs het Kremlin deed verbaasd - red.]
Igor Girkin (Strelkov, middenop met snor), voorheen minister van Defensie van Volksrepubliek Donetsk, debatteerde met Navalny over Oekraïne (foto Pierre Crom)
Met zo'n toekomstige 'correcte Oekraïense regering' kan dan eindelijk het probleem over de erkenning van de Russische souvereiniteit over de Krim worden geregeld en, middels federalisatie van Oekraïne, de teruggave van dat deel van de Donbas dat nu niet onder controle van Kiev staat. Dat kan worden opgelost conform de akkoorden van Minsk-2 of met een onderhandse afspraak, als in Kiev echt 'ons soort mensen' aan de macht komt, die we voor hun trouw aangaande de Krim en de Donbas eventueel nog kunnen belonen met de gebruikelijke prijskortingen op gas).
De akkoorden van Minsk spelen in de laatste variant voor het Kremlin slechts een instrumentele rol - zij dringen de ons vijandiggezinde regering van Oekraïne middels diplomatieke kanalen een voor Moskou voordelig model voor de uitholling van de Oekraïense staat op, met behoud van Russische invloed op het beleid van Kiev. Dat is in de jaren 2014/15 zelfs niet gelukt met de 'hybride oorlogsvoering'. Maar als die 'correcte Oekraïense nationalisten' in Kiev aan het roer komen te staan, dan kunnen we Minsk-2 gewoon opgeven, is de redenering. En na het ontstaan van een entente cordiale tussen Moskou en Kiev zit er voor het Westen niets anders op dan alle anti-Russische sancties op te heffen.
Dit 'positieve programma' heeft slechts één gebrek - het is niet met vreedzame middelen te realiseren omdat Rusland sinds 2014 geen instrumenten meer heeft om de Oekraïense politiek te beïnvloeden en er geen Oekraïense politieke krachten meer zijn die een dergelijke agenda steunen. Dit is, met andere woorden, geen plan van aanpak, maar niets meer dan een zoete droom van Vladimir Poetin. Bijgevolg valt een opheffing van de sancties niet te verwachten, blijft het internationale isolement intact en blijven Ruslands nieuwe buitenlandse grenzen niet erkend.
De weg van Navalny
Aleksej Navalny heeft in een serie interviews (bij televisiezender RBK afgelopen december, persagentschap Bloomberg in maart, tv-station Dozjd en radiostation De echo van Moskou in juni) een principieel andere benadering gekozen, die een wezenlijke correctie van het Russische buitenlands-politieke beleid jegens Oekraïne behelst. Dit thema zal hij ook in zijn tv-debat met Igor Girkin (Strelkov), een van de eerste 'leiders van Novorossia' aansnijden [dat interview heeft inmiddels plaatsgevonden en is hier te bekijken - red].
Navalny is vooralsnog nog niet in details getreden over zijn benadering van het 'probleem Oekraïne', maar wat hij er al over heeft losgelaten heeft al geleid tot een storm aan verontwaardiging en kritiek, zowel van de kant van Kremlin-aanhangers als van de Russische oppositie.
De kern van Navalnys benadering is een normalisering van de betrekkingen met Oekraïne starten door de Minsk-akkoorden snel uit te voeren, waarbij erkend wordt dat Rusland de separatisten heeft gesteund. Dat maakt de weg vrij om meteen over te gaan tot rechtstreekse onderhandelingen tussen Kiev en Moskou zonder deelname van de Volksrepublieken Donetsk en Loegansk. Hoe die akkoorden van Minsk in concreto moeten worden geïmplementeerd zegt Navalny vooralsnog niet, en men kan slechts veronderstellen dat dat betekent dat wordt ingestemd met de analyse en het stappenplan, dat wordt bepleit door Berlijn, Parijs, Washington en Kiev. Dat houdt in een staakt-het-vuren, de terugtrekking van Russische militair specialisten en het uit Rusland geleverde militaire zwaar materieel, de overdracht van de grenscontrole aan Kiev, amnestie en uitwisseling van krijgsgevangenen en tot slot locale verkiezingen en een wijziging van de staatsstructuur van Oekraïne.
Navalny omarmt dus deze politieke voorstellen in de akkoorden van Minsk, die voor Moskou erg gunstig zijn, maar voor Kiev erg onvoordelig. De verwezenlijking van deze stappen maakt het mogelijk het conflict op te lossen en de meest pijnlijke westerse sancties op te heffen. Natuurlijk zit de duivel in de details en kan de demontage van de Volksrepublieken leiden tot felle sabotage door de huidige leiders van de Donbas, totaan militaire provocaties toe.
Erken dat de Krim Russisch blijft
Navalny stelt voor het probleem van de Krim als in principe onoplosbaar te beschouwen, zoals een reeks andere bekende territoriale twisten en conflicten (het Palestijns-Israëlische, Noord-Cyprus, Kosovo en de Russisch-Japanse ruzie om de Koerillen).
'Het Krim-probleem behoort nu tot de categorie van de territoriale conflicten waarvoor geen oplossing bestaat. Daar zijn er veel van in de hele wereld. Kijk naar Israël. Er is een enorme hoeveelheid resoluties van de Veiligheidsraad van de VN, een berg aan vredesconferenties, er zijn een triljoen boeken geschreven over de wegen die tot vrede zouden kunnen leiden. Maar wat kunnen we met de Krim doen, nu iedereen daar een Russisch paspoort heeft gekregen?' zei Navalny in een interview met Bloomberg.
Groene mannetjes (vermomde Russische soldaten) veroverden in 2014 bliksemsnel de Krim (foto rechtenvrij)
'Ik kan als president één ding garanderen - dat ik daar een eerlijk referendum zal doorvoeren en zal pogen de situatie te normaliseren. We zullen samen met de Europese Unie proberen Oekraïne te betrekken bij dat referendum en bij de driezijdige commissies. Eerlijk gezegd wil ik er geen doekjes om winden: ik betwijfel of Oekraïne dat referendum zal erkennen. De gordiaanse knoop van tegenstellingen is totaal klassiek, zoals bij Israël en Palestina. Hij is zo groot dat niemand iets heeft kunnen doen of er zelfs maar in de buurt van een oplossing kan komen. Daarom denk ik dat wij allen hier nog lang onder zullen lijden, de inwoners van de Krim zullen lijden en er zullen geen investeringen naar de Krim gaan. Ik zal nog jarenland telkens weer op deze vraag antwoord moeten geven, zolang ik me met politiek zal bezighouden, maar er zijn nog geen perspectieven in zicht,' zei Navalny tegen radiostation De echo van Moskou.
Juist deze positie over de Krim veroorzaakte een lawine aan kritiek op Navalny van dat deel van de Russische oppositie, dat vindt dat de nieuwe leiding van Rusland, als morele en juridische boetedoening, alle juridische actes over de aansluiting van de Krim en Sevastopol moet annuleren en die gebieden terug moet geven aan Oekraïne, overeenkomstig de eerder door Rusland erkende internationale juridische verdragen. Deze maximalistische positie is uiteengezet in de oproep van het forum 'Vrij Rusland', getiteld 'Allereerste eisen van de Russische oppositie op het gebied van de buitenlandse politiek'. Deze oproep is voorlopig ondertekend door 63 mensen.
Uiteraard heeft Navalny hier gelijk. Hij betrekt de realistische positie van een vaderlandslievend staatsman, die begrijpt dat geen enkele democratisch gekozen president van Rusland zoveel macht zal hebben dat hij tegen twee miljoen Russische burgers op de Krim kan zeggen dat Rusland ze in de steek laat en hen tegen hun zin overdraagt aan een andere staat. Zo'n beslissing is ongrondwettelijk en onmogelijk door de twee kamers van het parlement te loodsen (er is een grondwetswijziging voor nodig), zonder dat dat uitloopt op impeachment. Navalny begrijpt dat een nieuwe president behalve de Krim nog een meer dan overvolle agenda heeft, die veel meer aandacht vereist en, nog belangrijker, brede maatschappelijke steun. Hij is niet van plan een 'president van één probleem' te worden, die vastloopt op de Krim.
Volkomen juist is ook het uitgangspunt van Navalny dat het noodzakelijk is met Oekraïne tot overeenstemming te komen over de erkenning van de Russische souvereiniteit over de Krim, hoewel de door hem voorgestelde oplossing - een nieuw 'eerlijk referendum' onder internationale controle - onuitvoerbaar is, wat hij zelf eigenlijk ook toegeeft. Zo'n oplossing vinden zal ongelooflijk moeilijk zijn, maar de nieuwe president van Rusland heeft maar een heel klein window of opportunity.
Nieuwe alomvattende deal
Een alomvattende oplossing voor Oekraïne is slechts te vinden in een deal, waarin de beëindiging van het conflict in de Donbas en het herstel van de Oekraïense souvereiniteit over het hele grondgebied van de Donbas wordt gekoppeld aan Kievs erkenning van de Russische souvereiniteit over de Krim. Hierbij is het duidelijk dat dat het einde betekent van het Russische instrumentaliseren van de Minsk-akkoorden om de Oekraïense staat zodanig te herstructureren dat Rusland controle houdt over Oekraïne. Dit is die 'andere deal' tussen Moskou en Kiev, waaraan de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Rex Tillerson laatst refereerde en die alle westerse sancties zou doen verdwijnen.
De basis voor zo'n deal moet de wederzijdse erkenning van twee overduidelijke feiten zijn: Oekraïne heeft de oorlog om de Krim verloren, maar Rusland is de verliezer van de oorlog om de Donbas. Om precies te zijn: Oekraïne heeft er vrijwillig van afgezien vanwege de Krim ten strijde te trekken, hoewel het de mogelijkheid had (en dat is maar goed ook, want het resultaat zou hetzelfde zijn geweest, maar de aantallen slachtoffers veel groter). Daarvoor hoef je slechts het openbaargemaakte stenogram van de Veiligheidsraad van Oekraïne van 28 februari 2014 te lezen, waar [politica] Joelia Timosjenko haar collega's overreedt op de Krim geen gewapende weerstand te bieden, terwijl het hoofd van de Oekraïense geheime dienst Nalyvajtsjenko eenzelfde nadrukkelijk verzoek van de Amerikaanse partners doorgeeft. De terugkeer van de Krim naar Oekraïne vereist een totale oorlog met Rusland, die het Oekraïense leger gewoon niet kan winnen. Die realiteit moet je erkennen.
Oekraïens bataljon Azov in de Donbas (foto Laura Starink)
Rusland heeft op zijn beurt vrijwillig afgezien van de overwinning in de Donbas, hoewel het daar technisch gesproken toe in staat was. Maar de prijs van zo'n overwinning en de daaropvolgende bezetting van een groot stuk grondgebied was voor Rusland te hoog en de westerse sancties zouden nog veel vernietigender zijn geweest. De akkoorden van Minsk vormen de Russische erkenning dat een militaire overwinning op Oekraïne onmogelijk was en een poging om hetzelfde doel te bereiken door Kiev een stricte vredesregeling op te dringen. Maar ook dat plan heeft men niet geheel kunnen uitvoeren en dat zal waarschijnlijk ook niet gaan lukken. Ook dat feit moet worden erkend.
De Krim is weer oorlogstrofee
De Krim is vandaag opnieuw wat het altijd geweest is in de geschiedenis van Rusland: een oorlogstrofee. Het verschil met andere militaire trofeeën - de provincie Kaliningrad en Karelië - is slechts dat de status van de twee laatsten als Russisch grondgebied is bekrachtigd in internationale verdragen en erkend in de hele wereld. De Krim lijkt eerder op de Koerillen - ook zo'n oorlogstrofee, maar dan zonder de internationaal-juridische erkenning. Dáárop doelt Navalny: je kunt 50 jaar palaveren over de Krim, maar misschien is er gewoon een andere oplossing?
Hoe zo'n oplossing eruit zou kunnen zien kun je misschien aflezen aan de twee naoorlogse verdragen tussen de USSR en Finland (ooit ook onderdeel van het Russische imperium). Het Parijse vredesverdrag van 1947 legde de territoriale veroveringen van de USSR vast en het Verdrag over vriendschap, samenwerking en wederzijdse hulp van 6 april 1948 regelde dat de militaire neutraliteit en onafhankelijkheid van Finland ten opzichte van de USSR, evenals de garanties dat de Sovjet-Unie Finland niet zou aanvallen). Natuurlijk moet je dat vertalen naar de huidige contekst. Het is geen ideale variant, maar er bestaat kennelijk gewoon niks beters.
Of de Oekraïense leiding ermee zal instemmen zo'n deal met Rusland te sluiten is natuurlijk zeer de vraag, en het antwoord zal waarschijnlijk negatief zijn. Maar Navalny heeft, anders dan zijn critici, waarschijnlijk gelijk als hij zegt dat Kiev uit Moskou, van de nieuwe president, een 'interessant voorstel' moet krijgen. Het is zeer waarschijnlijk dat de westerse deelnemers van zo'n regeling Oekraïne zullen aanraden dat voorstel zeer serieus te nemen.
Dit artikel verscheen eerder op Republic.ru
Lees over de omdoping van de Volksrepubliek Donetsk tot Malorossia (Klein Rusland) dit stuk van OpenDemocracy.