Rusland is terug op het wereldtoneel. Volgens president Vladimir Poetin is dat de rechtmatige plaats van Rusland. Het was 'historisch onrechtvaardig' dat het grootste land ter wereld zijn vooraanstaande positie verloor na de ondergang van de Sovjet-Unie in 1991. Dat onrecht moet nu worden rechtgezet. Wat betekent dit voor Rusland en voor ons?

door Hubert Smeets

In de nieuwe Veiligheidsstrategie, die president Poetin op oudejaarsdag 2015 tekende, staat het expliciet: Rusland moet zijn status als ‘leidende wereldmacht’ terugkrijgen. Daarbij staat de NAVO hem in de weg. De NAVO is de grootste ‘bedreiging voor de nationale veiligheid’ van Rusland. Het westerse bondgenootschap heeft het niet alleen op de Russische Federatie zelf gemunt, maar orkestreert ook ‘kleurenrevoluties en regimechange’ in het ‘nabije buitenland’. Alleen als Rusland weer een serieuze machtsfactor is op het wereldtoneel kan die westerse ‘export van democratie’ een halt worden toegeroepen.

Sinds de herverkiezing van Poetin in 2012 streeft het Kremlin naar herovering van verloren terrein: aan de grenzen van eigen land en ver daarbuiten. Het doel is niet meer alleen om de eigen macht in Rusland zelf te stabiliseren, maar ook om strategische posities in Europa, het Midden-Oosten en elders terug te winnen.

Dit beleid heeft geopolitieke, handels-economische, militaire, culturele en ook ideologische facetten. Alle tonen dat de implosie van de Sovjet-Unie een kwart eeuw na dato nog altijd niet als historisch gegeven is aanvaard en verwerkt.

Zeven redenen om Rusland belangrijk te vinden

Toen Vladimir Poetin in 2012 voor de derde maal president werd, na verkiezingen die minder frauduleus waren dan de parlementsverkiezingen drie maanden eerder, werd hij geconfronteerd met een relatief kleine maar goedgemutste protestbeweging in Moskou. Poetin stond op een kruispunt. Hij kon deze gepassioneerde maar ook onmachtige oppositie de kop indrukken óf hij kon de teugels laten vieren omdat er toch geen alternatief voor zijn machtspositie was en het regime dus weinig had te vrezen.

1. Nationale macht

Poetin koos voor de eerste variant. Sindsdien is de repressie toegenomen. Zelfs de politieke moord deed zijn rentrée met de liquidatie van de oppositiepoliticus Boris Nemtsov eind februari 2015. De moord zelf was een breuk met de heimelijke afspraak binnen de Moskouse politieke elite – we vermoorden elkaar niet, we rangeren elkaar slechts uit, hooguit door middel van een periode in een werkkamp. Tot op heden zijn alleen de mogelijke ‘killers’ uit de entourage van de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov opgepakt. Eind vorig jaar sloot de federale recherche het onderzoek naar de opdrachtgevers. Het blijft dus gissen naar wie erachter zit.

Foto Zaid Saadallah

Rusland is onder Poetin een soort autoritaire anarchie geworden, die niet zozeer wordt beheerst door de politieke en gerechtelijke instituties van de staat als wel door gewapende machtsorganen die als een parallelle staat kunnen functioneren. Wie namens wie spreekt, is daarom vaak onduidelijk, niet alleen voor de Russen, maar ook voor ons in Nederland.

2. Regionale macht

Roesski Mir (‘de Russische wereld’) leek aanvankelijk alleen een cultureel doel te dienen: het bevorderen van de Russische taal en cultuur in binnen- en buitenland. Het staat inmiddels voor veel meer: het Kremlin belooft de Russen overal ter wereld te beschermen, desnoods gewapenderhand.

Oekraïne is de eerste buurstaat die daarvan de consequenties heeft gevoeld. Het Kremlin oefende van meet af aan druk uit op de Oekraïense president Viktor Janoekovitsj om geen associatieverdrag met de Europese Unie te sluiten. Hoewel Janoekovitsj voorstander was van het verdrag ging hij in november 2013 plotseling overstag. De massale protestbeweging op het onafhankelijkheidsplein Maidan in Kiev leidde, via escalatie en geweld, tot zijn val.

Meteen daarna ging de interventiemachinerie van het Kremlin in de versnelling. Het plan lag al langer klaar. ‘Groene mannetjes’ van de Russische militaire inlichtingendienst GROe bezetten het parlement van de Krim, dat een nieuwe regering installeerde en een referendum over aansluiting bij Rusland organiseerde. Vervolgens ontbrandde in de Donbas een heuse oorlog die, ondanks de wapenstilstand van de Minsk-akkoorden, almaar door ettert en de stabiliteit in Oekraïne ondermijnt.

Ook in Kazachstan, Belaroes, Moldavië, Letland en elders in het ‘nabije buitenland’ volgen de plaatselijke regeringsleiders – of ze nu democratisch zijn gekozen of autoritair aan de macht zijn gebleven – de claims van Rusland met argusogen. In de definitie van het Kremlin en de Russisch-orthodoxe kerk zijn er geen grenzen aan de 'Russische wereld'. Hoever reikt die invloedssfeer die Poetin wil herstellen? Dat weet niemand.

3. Europese macht

Europa was voor Rusland nooit een groot probleem, zolang de Europese Unie verdeeld was over het energiebeleid en andere kwesties die voor Rusland van vitaal belang zijn. Het was vooral een handelspartner, een markt voor Russische grondstoffen. Beducht was het Kremlin voor de NAVO. Maar dat veranderde toen het Europese idee steeds populairder werd in de invloedssfeer van Rusland. Het Oostelijk Partnerschap met Oekraïne, Georgië, Moldavië, Belaroes, Armenië en Azerbeidzjan sloeg aan, evenals de daaruit volgende Associatieverdragen die drie voormalige Sovjetrepublieken werden aangeboden.

Sindsdien is ook de aantrekkingskracht van de Europese Unie voor de Russische leiding een gevaar geworden. Waar het kan probeert Moskou de EU uit elkaar te spelen.
Deze verdeel-en-heerspolitiek is redelijk succesvol omdat Poetins leiderschap appelleert aan politieke stromingen die in Europa de wind in de rug hebben: anti-Amerikaans links én rechts, de populisten die tegen Brussel ageren en ook de eigen-volk- en-land-eerst aanhangers. Moskou gebruikt hiervoor zijn eigen internationale televisiekanalen, die werken met jonge, goed betaalde, westerse journalisten. Op de sociale media is een leger van ‘trollen’ actief, die de berichtgeving van de westerse ‘main stream media’ in twijfel trekken. Soms trekt Moskou de portemonnee, zoals voor het Front National in Frankrijk dat in 2014 een zachte lening van 9 miljoen euro kreeg. De Russische regering maakt geen geheim van deze ‘informatieoorlog’. Europa weet er amper raad mee. Meedoen met de propagandastrijd of aan de kant blijven staan?

4. Militaire macht

Kip of ei? In februari 2008 verklaarde Kosovo zich onafhankelijk van Servië. In april 2008 besloot de NAVO op haar top in Boekarest om de voormalige Sovjetrepublieken Oekraïne en Georgië nog geen concreet lidmaatschap van de alliantie in het vooruitzicht te stellen. In augustus 2008 voerde Rusland een vijfdaagse oorlog tegen het Georgië van president Michail Saakasjvili. Die resulteerde in de feitelijke afsplitsing van de provincies Zuid-Ossetië en Abchazië.

Het was niet de eerste schending van de Helsinki-akkoorden van 1975, waarin de onaantastbaarheid van de grenzen was vastgelegd. Denk aan Transnistrië (1992) en Kosovo (1999/2008). Maar de vijfdaagse oorlog in Georgië was wel de eerste openlijk offensieve militaire interventie van Rusland tegen een buurland uit de oude Sovjet-Unie. In 2014 volgden de annexatie van de Krim (waarover Poetin later zei dat hij zelfs had willen dreigen met het atoomwapen) en de invasie van de Donbas.

Foto Alexander Kuchugin

Het nucleaire arsenaal is voor Rusland het enige resterende bewijs dat het een supermacht is. Poetin werkt aan een enorme inhaalrace met zijn defensiebudget – Rusland geeft met 4,5 procent een procentpunt meer van zijn inkomen uit aan de krijgsmacht dan de Verenigde Staten en maar liefst 3,3 procentpunt meer dan Duitsland en Nederland. Maar dat Poetin in maart 2015, een jaar na de annexatie van de Krim, openlijk zei dat hij er ‘klaar voor was’ om atoomwapens te gebruiken bij de herovering van ‘ons historisch grondgebied’ was nieuw. Het was ook een breuk met de gewoonte sinds de Cubacrisis (1962) er eventueel wel over te denken, maar er niet over te spreken, omdat de ‘afschrikking’ dan aan kracht zou inboeten.
Ook op het atomaire vlak staan de militaire verhoudingen dus op scherp.

5. Mondiale macht

Zonder Moskou geen vrede in het Midden-Oosten, is het parool van de Russische regering. Daarom greep Rusland in het najaar van 2015 militair in Syrië in. De Russische interventie wijkt qua vorm misschien niet af van die van de Verenigde Staten, de Arabische buurlanden, Nederland en andere westerse bondgenoten. Maar het doel is anders: Rusland strijdt met Iran aan de zijde van Bashar Assad om zijn bewind overeind te houden. Tegelijkertijd verovert Rusland zo een nieuwe machtspositie in de gewenste multipolaire wereld.

De reactie komt vooralsnog alleen van de Verenigde Staten, die hun defensiebudget voor Europa gaan verviervoudigen. China kijkt, zoals meestal, de kat uit de boom, maar probeert Moskou met de aankoop van olie en gas wel een poot uit te draaien. Europa is verdeeld: Duitsland zoekt een sterke positie tegenover Rusland, maar heeft militair niets in de melk te brokken. Frankrijk is binnenlands politiek hopeloos verdeeld, omdat oppositieleiders als Marine Le Pen (Front National) en Nicolas Sarkozy (Republikeinse oppositie) een gematigder sanctiebeleid voorstaan dan president François Hollande. En het Verenigd Koninkrijk, dat toch al niet veel directe relaties heeft met Rusland, heeft zich teruggetrokken in een nieuw soort ‘splendid isolation’.

De relatief overzichtelijke bipolaire wereld van Ronald Reagan en Leonid Brezjnev is in 2016 een verbrokkeld speelveld met veel meer deelnemers, waarmee ook rekening moet worden gehouden. Zelfs Nederland is voor Rusland van belang: kijk maar naar de grote aandacht van de Russische televisie voor het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne.

6. Culturele macht

Het Kremlin acht het zijn taak om alle Russen waar ook ter wereld te beschermen. Dat is een stevige ambitie, een imperiale mogendheid waardig. Die pretentie heeft ook een culturele component. De jongste veiligheidsstrategie van de Russische regering is daar helder over. Deze doctrine wil de ‘rechten van de landgenoten in het buitenland’, het ‘geestelijke waardenpatroon’ en de ‘eenheidscultuur van het multiculturele volk’ van Rusland met zijn ‘respect voor gezinswaarden en confessionele tradities en patriottisme’ beschermen tegen de westerse ‘manipulatie van het maatschappelijk bewustzijn en de vervalsing van de geschiedenis’.

Kaart Maximilian Dörrbecker

Die strijd voor het Russische erfgoed voltrekt zich op allerlei fronten. Eén van de belangrijkste is de geschiedschrijving. Of het nu om de Krim gaat, om de wereldoorlogen van de twintigste eeuw of om Jozef Stalin, de historische canon die nu in Rusland wordt uitgedragen aan bevolking en gedoceerd aan de jeugd keert terug naar pakweg 1980. Alsof het historische zelfonderzoek naar bijvoorbeeld het stalinisme ten tijde van partijleider Michail Gorbatsjov en president Boris Jeltsin voor niets is geweest, sterker, alsof die verwerking van het verleden grensde aan 'landverraad'. Geschiedenis is opnieuw pure politiek.

De Russische kijk op heeft ook in Nederland effect heeft. Hoe vaak klinkt niet het argument dat de Krim altijd Russisch is geweest en dat de Oekraïener Nikita Chroesjtsjov in 1954 het schiereiland eigengereid heeft weggegeven aan Oekraïne? Het ligt allemaal veel ingewikkelder, maar dat soort nuances komen ook in Nederland niet bij het publiek aan.

7. Onmacht door macht

De culturele, politieke, economische en militaire herovering van het Rusland van weleer en de Roesski Mir is hoe dan ook duur en niet zonder risico’s. Poetins keuze om de duimschroeven aan te draaien heeft politieke gevolgen. In Rusland is elk potentieel alternatief voor de huidige president uitgerangeerd of zelfs geliquideerd. Dat is gevaarlijk, want de maatschappelijke onvrede kan geen kant op. Als de temperatuur oploopt, is Rusland een snelkookpan zonder deksel.

Poetins keuze heeft ook sociaal-economische consequenties. Door het gebrek aan structurele hervormingen tijdens zijn presidentschap en de dalende olieprijs is Rusland in een financiële crisis beland, die zich door de westerse sancties heeft verdiept. De regering poogt nu met een overhaaste privatisering van Rosneft, Aeroflot, de spoorwegen en enkele kleine staatsbedrijven het Russische kapitaal naar huis te lokken, dat afgelopen jaren massaal naar Cyprus, de Kaaimaneilanden en andere fiscale offshore-oases is uitgeweken. Of dat lukt, is de vraag. Russische oligarchen doen loyaal jegens de president maar weten tegelijkertijd waar hun materiële belangen liggen.

Repatriëring van kapitaal is bovendien niet voldoende. De economische crisis noopt tot bezuinigingen die niet sporen met het sociale contract dat het Kremlin sinds 2000 met de burgerij heeft gesloten. De formule ‘geld in ruil voor zwijgen’ staat dan ook onder druk. Niemand weet waartoe dat kan leiden: tot politieke onrust in Moskou, sociale onrust in de bedrijven en de provincie, nationale of etnische conflicten in de Kaukasus, Tatarstan en Siberië en het Verre Oosten ofwel tot ongerichte agressie. Rusland is minder stevig dan het lijkt.

Is Rusland sterk of juist instabiel? Europa en Nederland moeten zich op beide varianten voorbereiden.