Hervormers in Rusland hebben zich er schoorvoetend bij neergelegd dat een nieuwe periode van stagnatie is ingegaan. Poetin zal hen nooit verkiezen boven de machtsorganen die zijn regime in stand houden, zegt columnist Dmitri Travin. Ook al is dat slecht voor het zakenklimaat.

Minister van Economische handel Oeljoekajev, op heterdaad 'betrapt' bij het aannemen van smeergeld, staat voor de rechter. Foto Taiwan News

door Dmitri Travin

Nu duidelijk is geworden dat zelfs na de 'maart-verkiezingen van Poetin' van serieuze hervormingen geen sprake zal zijn, heeft onder optimisten de laatste maanden de 'theorie van de kleine zaken' aan populariteit gewonnen. De kern daarvan is dat je het systeem ook met ministapjes kunt hervormen. Je zou Poetin er bijvoorbeeld toe kunnen bewegen de almacht van de geweldsinstituties te beperken. Economen praten immers al lang over het gebrek aan bescherming voor privébezit in Rusland en over het feit dat aanvallen op het zakenleven een vreselijker investeringsklimaat creëren dan het weer in Petersburg in maart. Bovendien zijn het geen criminelen die dat doen, maar mensen die officieel door de staat zijn aangesteld om ons te beschermen. Als we die een beetje kunnen beteugelen, dan zul je zien dat het land het kapitaal krijgt dat noodzakelijk is voor zijn ontwikkeling, is de gedachtegang.

De theorie van de kleine stapjes erkent dat Poetin niet zal afzien van zijn machtsmonopolie. Dat hij zich niet met het Westen zal verzoenen, omdat hij de Krim niet zal opgeven. Dat hij het onderwijs niet zal ontwikkelen, omdat hij daar geen geld voor heeft. Dat hij niet zal afzien van 'importsubstitutie' [het stimuleren van de eigen industrie om de klappen van de westerse boycot op te vangen - red.] omdat dat gezichtsverlies betekent. Maar wie weet kan hij dan in ieder geval hen die het zakenleven belagen in toom weten te krijgen? Het regime blijft dan weliswaar autoritair en autarkisch, maar wordt in ieder geval effectiever. Het bereiken van dat tussentijdse resultaat zal dan een belangrijke mijlpaal zijn op de grote weg naar de vrijheid, waar wij kennelijk nog niet rijp voor zijn. 

Siloviki vs slaboviki

Theoretisch is dat juist. In de politiek bestaan concurrerende belangengroepen. Een autocraat speelt vaak met de tegenstellingen om zijn regime in stand te houden. En als het progressieve kamp hem naar zijn kant weet te trekken door de conservatieve groep te marginaliseren, dan is dat winst voor het land. De ellende is alleen dat er geen enkele aanleiding is te hopen dat er een serieus conflict tussen de president en de machtsministeries op handen is. Niet omdat Poetin zelf uit die koker komt (hij is een pragmaticus en houdt niet vast aan het principe van corporatieve solidariteit als dat voor hem onvoordelig is). Het probleem voor de hervormers is dat, geredeneerd vanuit gezond verstand, de siloviki [zo noemt men in Rusland vertegenwoordigers van de sterke arm - red.] dichter bij Poetin staan dan de slaboviki [tegenover silovik = strongman munt Travin de term slabovik = zwakkeling - red.]. De siloviki kunnen hem persoonlijk meer geven, terwijl de slaboviki om onbegrijpelijke redenen vooral het lot van het vaderland ter harte gaat.

Verlicht autoritarisme

De eerste, oudste en populairste hypothese van de aanhangers van de theorie van de kleine stapjes is dat de harde, onbeteugelde druk van de siloviki op het zakenleven de Russische economie ondermijnt. Een weldenkende autocraat moet er dus objectief gesproken belang bij hebben dat publiek tot rede te brengen, zelfs al staan ze hem 'sociaal na'. 

Een dergelijke vooronderstelling is gebaseerd op de in onze samenleving wijdverbreide foutieve veronderstelling dat een autocraat geïnteresseerd is in de positieve ontwikkeling van de staat aan welks hoofd hij staat. In werkelijkheid is hij geïnteresseerd in een maximalisatie van de voordelen die die staat hem oplevert. Dat geldt zowel voor hem persoonlijk als voor die groeperingen die hem helpen zijn regering in de praktijk te brengen. In de sociale wetenschappen noemt men dat 'op rente gebaseerd gedrag' en alle serieuze onderzoekers zijn het erover eens dat dat in het Rusland van nu dominant is.

Daar komt bij dat een deel van de onderzoekers de autocraat hierin om onduidelijke redenen buiten haakjes plaatst en ervan uitgaat dat de ambtenaren, politici, siloviki en oligarchen allen behept zijn met het rentevirus, terwijl de autocraat leeft volgens hogere waarden. Hij denkt na over zijn plaats in de geschiedenis of hij is begaan met het vaderland, dat God hem in beheer heeft gegeven.

Dat is natuurlijk onzin. Of liever gezegd: de geschiedenis heeft welwillende autocraten gekend, maar dat zijn er altijd veel minder dan onwelwillende. En ten tweede worden succesvolle autoritaire hervormingen meestal afgedwongen door een complex aan objectieve omstandigheden en niet door het feit dat de despoot handelt volgens de dichtregels van Leonid Filatov: "Als je 's ochtends je broodje smeert is je eerste gedachte: hoe is het toch met het volk?" De laatste 18 jaar hebben overduidelijk aangetoond dat het Kremlin geen objectieve of subjectieve redenen heeft om te streven naar een ontwikkeling van het land.

Vandaag de dag snapt iedereen - van hoog tot laag - dat Rusland een periode van lange stagnatie ingaat. In stelling gebracht zijn de mechanismen om in deze situatie de macht te behouden en de verkiezingen te winnen, hoe het volk "gelukkig" te maken, ondanks het feit dat ze hun broekriem nog maar weer een gaatje strakker moeten trekken.

De siloviki zijn buitengewoon belangrijk voor de uitvoering van deze strategie, die vanaf 2014 is vastgesteld. Zij zijn veel belangrijker voor een autocraat die realistisch denkt over zijn macht, dan de efemere plannen om de economie weer op te krikken met behulp van hervormingen. De siloviki zijn hier en nu. Ze zijn bekend terrein, beschikbaar en goed gemotiveerd. En of de economie zal aantrekken wanneer de siloviki aan banden worden gelegd is nog maar de vraag. Vast staat in ieder geval dat onder de voor ons buitengewoon ongunstige omstandigheden (sancties, structurele economische scheefgroei, kapitaalvlucht) de economie zelfs onder het beste gesternte niet meer die gedenkwaardige 7% groei van het BBP zal brengen die we kennen uit het begin van de eeuw en die een reële inkomensgroei voor de bevolking hebben bewerkstelligd en daarmee Poetin de oprechte liefde van het volk hebben bezorgd. Wie zou in zijn schoenen gokken op de economie en niet op de siloviki?

Poetin tegen de poetinisten?

Behalve de economische hypothese, die verklaart waarom de autocraat een conflict met de siloviki zou riskeren, is er ook nog een politieke verklaring. Poetin zou de poetinisten in het gelid moeten zetten omdat ze een gevaar voor hemzelf dreigen te worden. De laatste tijd hoor je bij ons steeds vaker dat onze president een lame duck is (ondanks zijn gegarandeerde overwinning in 2018), omdat hij na 2024 niet in het Kremlin kan blijven. Steeds vaker hoor je ook het verhaal dat Poetin feitelijk de reële macht al kwijt is en dat de siloviki in sommige gevallen al zonder zijn instemming handelen (bijvoorbeeld in het geval van de arrestatie van [minister van Economische handel] Aleksej Oeljoekajev.

Dit soort vooronderstellingen zijn twijfelachtig. Samenzweringen in de elite tegen een autocraat ontstaan slechts wanneer er minder plussen dan minnen zijn voor zijn handhaving op de hoogste post. Het aantal minussen groeit natuurlijk in verband met de sancties, de kapitaalvlucht en het imagoverlies van het land, maar Poetins vermogen om de presidentsverkiezingen met gemak te winnen en zijn regime met minimale kosten te bestendigen is een duidelijk plus.

Onder dit regime kunnen verschillende vertegenwoordigers van de elite (inclusief de siloviki) hun inkomsten maximaliseren, met gebruikmaking van de nationale grondstoffen, en tegelijkertijd hun financiën in het buitenland parkeren, waar ze zullen gaan wonen als alles in Rusland naar de filistijnen gaat. Dat is voor hen een optimale strategie en ze zijn dus niet van plan zich te storten in gevaarlijke spelletjes met staatsgrepen.

Daarom is het niet eenvoudig Poetin angst aan te jagen met de siloviki. Natuurlijk bezorgt dat publiek hem hoofdpijn zat, maar de president kent de recente vaderlandse geschiedenis goed. Autocraten hebben aanzienlijk meer te stellen met hervormers.

Als je de macht wilt behouden, zo weet onze autocraat, begin dan in geen geval aan hervormingen, vooral niet aan economische. Michail Gorbatsjov en Boris Jeltsin zijn juist stukgelopen op hun overijver om het sociale systeem te transformeren, dat zo goed en zo kwaad als het ging intact bleef en ergerniswekkender was voor de volksmassa's, die eten wilden kopen zonder in de rij te staan, dan voor de elite, die zijn eigen bevoorradingskanalen, staatsdatsja's, privéauto's en overige privileges hadden, waarmee je het armetierige sovjet-systeem draaglijk kon maken.

Onder Poetin zullen we geen hervormingen zien. Geen kleine en geen grote. Geen radicale en geen halfbakken. Slechts imitaties van hervormingen en kleine aanpassingen. Simpel gezegd: men kan bij ons, bijvoorbeeld, een belastinghervorming aankondigen, een of twee belastingen verlagen, daarover de loftrompet steken op de televisie en vervolgens de overige belastingen zo verhogen dat de fiscale druk groeit en de schatkist er beter van wordt. Het gat in de begroting moet toch op de een of andere manier worden gedicht, als alle reserves zijn uitgeput.

Dit is een iets ingekorte versie van de column van Dmitri Travin op Republic.ru