25 maart 2016

Waarom is Oekraïne de steen des aanstoots geworden voor Moskou? Waarom snappen Russen niet dat Oekraïners een ander volk zijn? De conservatieve Moskouse filosoof Aleksandr Tsipko vindt dat Poetin met de annexering van de Krim en de oorlog in de Donbas een grote fout heeft gemaakt. 'Het rechtsgevoel van de Rus is helaas heel zwak ontwikkeld.' Maar ook het Westen gaat niet vrijuit.

Illustratie  Nanette Hoogslag

Door Aleksandr Tsipko

Om te beginnen moeten we een realistisch beeld schetsen van Rusland en de Russische natie. In de klassieke, Europese betekenis van het woord heeft de Russische natie nooit bestaan en bestaat ze nog steeds niet. Daarom hebben de bolsjewieken in Rusland in 1917 de overwinning kunnen behalen. Daarom woedt er in Rusland nu een onverzoenlijke ideeënstrijd tussen stalinisten en antistalinisten, tussen westerlingen en nieuwe slavofielen. Daarom is er niet alleen een ideologisch, maar ook een ernstig politiek conflict ontstaan tussen degenen die de buitenlandse politiek van Poetin ondersteunen en hen die, zoals ik, de aandacht vestigen op zijn onvermijdelijke negatieve gevolgen.

Onze huidige op het Westen gerichte intelligentsia verzet zich tegen Poetin, maar de ‘antiwesterlingen’, die uiteraard met 70 tot 80 % van de bevolking ver in de meerderheid zijn, steunen enthousiast de wens van Poetin om, zoals zij dat noemen, ‘de Amerikanen die te ver zijn gegaan op hun bek te slaan’. Voor zover ik weet zijn er overigens ook in het Westen zeer velen die Poetins pogingen om ‘de Amerikanen op hun bek te slaan’ van harte steunen. Daarbij moet je in aanmerking nemen dat de anti-westerse stemmingen in Rusland vooral heersen onder de ‘verliezers’, de ongelukkigen, wie het uiteenvallen van de USSR en de liberale hervormingen van de jaren 90 niets hebben gebracht dan armoede en het besef dat zij tweederangsmensen waren.

{slider Volledige tekst|closed|icon}

Duiken voor verantwoordelijkheid

Ik weet zeker dat ook de leidende Ruslandexperts in de VS, die de hervormingen van Gaidar [Jegor Gaidar was de premier onder Boris Jeltsin die begin jaren 90 een economische shock-therapie doorvoerde die de Russen aan de bedelstaf bracht – red.] actief hebben ondersteund, destijds niet hebben begrepen dat al die hervormingen zouden leiden tot een toename van sociale ongelijkheid, die uiteindelijk gerechtvaardigd zou worden door de ‘vriendschap’ van Gorbatsjov en Jeltsin met het Westen.

Gorbatsjov en Reagan sloten in 1987 een vergaand ontwapeningsakkoord. Deze postzegel markeert dit moment.

Op dit moment is al dat gepraat in Rusland over de ‘intriges van het Westen’ eerst en vooral een smoes om weg te duiken voor de Russische oorzaken van onze eigen mislukkingen bij de vorming van een burgermaatschappij en een volwaardige markteconomie. We beseffen dat het helaas niet eenvoudig zal zijn de traditionele achterlijkheid van Rusland te overwinnen. Dat verklaart de populariteit van de mythen over die bijzondere Russische, niet-westerse beschaving. Afzien van humanistische criteria bij de beoordeling van je leven maakt het mogelijk ook weg te lopen voor het besef van je toenemende achterlijkheid. Dat is onze tragedie.

Onze ontwikkelde en talentvolle mensen, in de regel pro-westers, beginnen het moderne Rusland te vrezen en proberen het land te verlaten. Vorig jaar hebben 240.000 talentvolle, meestal jongere hoogopgeleide mensen Rusland verlaten. Ze doen dat vanwege mensen van het type Aleksandr Prochanov en Aleksandr Doegin [extreem-rechtse Russisch-orthodoxe nationalisten die sinds de annexering van de Krim de wind in de zeilen hebben en op televisie anti-Oekraïense en anti-westerse retoriek bezigen – red.]. Ik heb dat beschreven in mijn artikel ‘Een verlichte Rus kan onmogelijk niet-westers zijn’ in de Nezavisimaja Gazeta.

Tegen de achtergrond van de groeiende economische crisis (in 2015 is het aantal Russen dat onder de armoedegrens leeft gestegen tot 3 miljoen) zijn die antiwesterse stemmingen belangrijk voor de machthebbers en ze worden krachtig gepropageerd via de media. Helaas zijn wij op dit moment meer geobsedeerd door de stabiliteit van het electoraat van Poetin dan door de toekomst van Rusland.

Godzijdank kunnen wij daarover nog openlijk spreken. Pogingen om parallellen te trekken tussen het regime van Poetin en dat van Stalin zijn gelukkig totaal ongefundeerd. De belangrijkste verworvenheden van de perestrojka zijn in Rusland gelukkig nog intact. Maar voor mij is het een raadsel waarom Poetin, ongetwijfeld een slimme man, die de zwakheden van onze economie en haar praktisch volledige afhankelijkheid van het Westen terdege kent, besloten heeft de Krim te annexeren en, nog erger, een hybride oorlog te beginnen in Oekraïne. Het was immers zonneklaar dat het Westen, en vooral onze naaste buurlanden, zeer fel zouden reageren.

Nostalgie naar USSR

Over de diepere oorzaken van het huidige conflict van Rusland met Oekraïne, die is uitgegroeid tot een nieuwe ‘koude oorlog’ met het Westen, wil ik het volgende zeggen. Met vertraging van een kwart eeuw is bij etnische Russen het bewustzijn van het belang van de USSR als supermacht ontwaakt en bijgevolg ontstond het pijnlijke besef dat wij iets belangrijks kwijt zijn geraakt. En die groeiende nostalgie over de verloren USSR als supermacht vormt de achtergrond voor onze politiek jegens Oekraïne.

Ik herhaal: het huidige conflict tussen Rusland en Oekraïne moet je zien in de contekst van het uiteenvallen van de USSR. Je moet beseffen dat de ‘decommunisatie’ [het afrekenen met het communistische verleden – red.] in Rusland en Oekraïne zich in verschillend tempo heeft voltrokken. Vergeet overigens niet dat dat ook in Oekraïne zelf zichtbaar is. Er is een groot verschil tussen de ‘pro-sovjet-Donbas’ en het ‘anti-sovjet West-Oekraïne’. Er waren genoeg interne redenen voor een burgeroorlog in Oekraïne. Maar de Russische regering heeft dit conflict tussen het zuid-oosten van Oekraïne en het westen op zeer ongelukkige wijze gebruikt voor zijn eigen geopolitieke belangen. Zoals altijd in de Russische geschiedenis hing tegen deze achtergrond (ik doel vooral op de interne tegenstrijdigheden van de desintegratie van de USSR) heel veel af van het toeval, van de wereldbeschouwing van de man die aan de macht kwam na Jeltsin.

Als Boris Nemtsov [de vorig jaar in Moskou vermoorde liberale oppositiepoliticus – red.] in Rusland aan de macht was gekomen, zou Rusland hand in hand met Oekraïne westwaarts zijn getrokken, al zou die politiek de nationale trots van veel Russen hebben gekrenkt. Als Jevgeni Primakov [voormalig premier, pragmatisch topdiplomaat, Midden-Oosten-kenner in de Sovjet-Unie – red.] aan de macht zou zijn gekomen, had Rusland een politiek van compromissen tussen de aspiraties van een grootmacht en de noodzaak van goede partnerbanden met het Westen hebben gevoerd.
Maar Rusland en het Westen hebben pech gehad. In Rusland is niet alleen een Russische patriot aan de macht gekomen met imperiale ambities, maar ook een oer-Rus die last heeft van onze ongelooflijke Russische hoogmoed.

Westen snapt Russische psyche niet

De enige fout die het Westen jegens Rusland heeft gemaakt is dat het de Russische psyche slecht begrijpt en niet nadenkt over de eigenwaarde van de Rus. Begin deze eeuw, toen Poetin aan de macht kwam, heeft het Westen weinig of niets gedaan om Rusland op gelijke voet te integreren in de Europese wereld. In plaats daarvan is het Westen Rusland uit die post-sovjet-ruimte gaan verdrijven.

In de Baltische landen was dat heel eenvoudig: die wilden zelf lid worden van de NAVO. Zij hebben zich nooit neergelegd bij de Stalinistische bezetting van 1940. Maar met Oekraïne ligt het ingewikkelder. Het bestond uit delen die qua stemming en historische achtergrond van elkaar verschilden. De Krim, die zoals bekend in 1954 werd overgedragen aan de Oekraïense sovjet-republiek, heeft zich nooit verzoend met zijn nieuwe Oekraïense lot. En de Donbas was niet zozeer pro-Russisch als wel ‘anti-westers’.

En dus gebeurde wat er is gebeurd. Het Westen heeft er geen rekening mee gehouden dat zijn actieve steun voor de tweede Majdan, al die toespraken van mevrouw Nuland [de Amerikaanse staatssecretaris voor Buitenlandse Zaken, die veelvuldig in Kiev was te vinden – red.] niet alleen in Rusland, maar ook in de pro-Russische Donbas een zeer negatieve reactie zouden oproepen. De ene fout werd op de andere gestapeld.

Poetin snapt Oekraïners niet

Maar Poetin heeft er met zijn mythe over Oekraïners en Russen als één natie geen rekening mee gehouden dat het belangrijkste deel van Oekraïne, Centraal-Oekraïne, en meer nog het Oekraïne ten westen van de Dnepr, qua mentaliteit veel dichter bij West-Oekraïne stond dan bij de pro-Russische Donbas. Het idee van de federalisatie van Oekraïne, voor Poetin de garantie dat Oekraïne geen lid van de NAVO zou worden, ontkent het feit dat de overgrote meerderheid van het nieuwe Oekraïne voor een eenheidsstaat is.

Onze Russische politici hebben geen benul van de verschillen tussen de Oekraïners, die zich in de 500 jaar na de ondergang van Kiev-Rus [de oudste Oekraïense staat die bestond van de tweede helft van de negende eeuw tot de tweede helft van de dertiende eeuw; Oekraïners gaan er prat op dat Kiev al ver voor Moskou bestond – red.] ontwikkelden in de westerse, Pools-Litouwse wereld, en de Russen, die 250 jaar hebben geleefd als een Moskovisch nomadenkamp onder de heerschappij van Dzjengis-Khan.

Dit alles heeft het team van Poetin in zijn beleid genegeerd. Zij begrepen niet dat zelfs het Oekraïne van Janoekovitsj nooit zou toetreden tot de Douane-Unie [de Douane-Unie was Ruslands tegenhanger van het Europese Associatieverdrag. De Unie is inmiddels getekend door de ex-sovjetstaten Wit-Rusland, Kazachstan, Kirgizië en Armenië – red.], nooit zou instemmen met de oprichting van supranationale organen, die zouden leiden tot verlies van de ‘nezalezjnost’ (onafhankelijkheid). Russen snappen nog steeds niet dat het Oekraïense idee ‘onafhankelijkheid’ voor alles een anti-Russisch idee is, ingegeven door de wens onafhankelijk te zijn van Rusland.

Ook de Amerikanen hebben veel bijgedragen aan de opkomst van de militaristische en anti-westerse stemming in Rusland. Neem alleen al het voor Poetin onverwachte verbreken van het ABM-verdrag [in 2002 zegde George Bush het Anti-Ballistic-Missile verdrag met Rusland eenzijdig op. Het verdrag omvatte beperking van het wederzijdse aantal strategische aanvals- en verdedigingswapens – red.]. Dit alles tezamen zijn de echte oorzaken voor het huidige conflict tussen Rusland en het Westen.

Hoe zullen de verhoudingen tussen Rusland en het nieuwe Oekraïne zich ontwikkelen? Ongetwijfeld hebben de annexering van de Krim en de hybride oorlog in de Donbas anti-Russische gevoelens geprovoceerd in Oekraïne en dat gaat waarschijnlijk lang duren. Poetin heeft de uiteindelijke vorming van de Oekraïense natie en haar definitieve uittreden uit de Russische wereld gestimuleerd. Begrijp goed dat de Oekraïense nationale identiteit is voortgekomen uit gekrenktheid over Rusland. Stalin heeft met zijn hongersnood [in 1932-33 veroorzaakte de gedwongen collectivisatie van de landbouw een enorme hongersnood die 3 miljoen Oekraïense boeren het leven kostte – red.] de woede over de invoering van de lijfeigenschap in Oekraïne in 1780 aanzienlijk doen toenemen. Poetin heeft nu aan al deze vreselijke historische herinneringen ook nog de ontvreemding van de Krim toegevoegd en de nagedachtenis aan de duizenden Oekraïners, die de afgelopen twee jaar tijdens de oorlog in de Donbas zijn omgekomen. Onze politieke elite beseft helaas tot op de dag van vandaag niet dat er ook in de sovjet-tijd in Kiev en Centraal-Oekraïne sterke separatistische stromingen waren.

Voeg daar nog bij dat Poetin en zijn adviseurs er in hun project ‘Novorossia’ geen enkel acht op hebben geslagen dat ook in dit oostelijke deel van Oekraïne in de dorpen vooral etnische Oekraïners woonden. Wij betalen nu de prijs voor onze desastreuze sovjet-opvoeding, voor die nog steeds niet overwonnen sovjet-mythen, waaronder de mythe van de onverbreekbare broederschap tussen Oekraïners en Russen.

Ik wijs nog maar eens op de strategische fouten van de Verenigde Staten in de Oekraïense politiek. Hebben degenen, die mevrouw Nuland naar de tweede Majdan hebben gestuurd, niet begrepen dat het conflict tussen de wettig gekozen Janoekovitsj en de ‘Rechtse Sector’ separatistische tendensen zou oproepen op de Krim en in de Donbas en het uiteenvallen van Oekraïne zou stimuleren?

Victoria Nuland deelt eten uit aan demonstranten op de Majdan in Kiëv.

Jarosj, de leider van de Rechtse Sector, heeft dat wellicht niet zien aankomen, maar de analytici van de CIA en het State Department hadden het kunnen weten. Ik weet waarover ik spreek. Helaas neemt het niveau van kennis over het moderne Rusland onder analisten in Amerika van jaar tot jaar af. De Amerikanen houden er geen rekening mee dat de liberale intelligentsia, met wie zij omgaan, heel ver af staan van het moderne Rusland en de nieuwe Russische mens. Om die reden lukt het onze liberalen al meer dan tien jaar niet door te dringen tot het parlement.

Russen zijn gemakkelijk te manipuleren

Tot slot. Het Westen kan geen realistische politiek ten opzichte van Rusland ontwikkelen zonder rekening te houden met de bijzonderheden van de Russische psyche. Helaas zijn de verschillen tussen het Westen en Rusland de laatste tijd juist duidelijk aan de dag getreden. De Rus heeft een acuut gevoel voor rechtvaardigheid, maar geen enkele achting voor het recht. Zijn rechtsgevoel is helaas zeer zwak ontwikkeld. Dat verklaart zijn uitermate lichtzinnige houding ten opzichte van de annexering van de Krim. Ik weet niet wat je daarmee aanmoet, maar het blijft een feit dat 80 % van de bevolking in een andere wereld leeft dan de westerse. En daar moet het Westen rekening mee houden, want Rusland is nog steeds een kernmogendheid.

De afgelopen twee jaar is helaas opnieuw duidelijk geworden dat we nog steeds het best te manipuleren volk van Europa zijn. Russen vervallen makkelijk van het ene uiterste in het andere. Ze verkiezen romantische illusies boven de waarheid. Hierin liggen de diepere redenen voor de antiwesterse stemming. Dit is de erfenis van de uiterst ongelukkige en vulgaire economische hervormingen van de heer Jegor Gaidar.

Nu is mijn hoop ook juist gesteld op het feit dat de Russen zo makkelijk in uitersten vervallen. In de sovjet-tijd was Amerika de grootste vijand, begin jaren 90 heerste de hoop dat ‘het Westen ons zal helpen’. Het is moeilijk te zeggen hoe de stemming zich zal ontwikkelen. Vooralsnog ziet de overgrote meerderheid van de Russen geen duidelijk verband tussen de buitenlandse politiek van Poetin en de geleidelijke achteruitgang van hun levensstandaard. Maar ik denk niet dat nationalisten als Prochanov en Doegin doorslaggevende invloed zullen hebben op de stemming in Rusland. Mijn persoonlijke contacten met de pro-Russische intelligentsia overtuigen mij ervan dat hun realiteitszin, de behoefte aan de waarheid, van dag tot dag groeien. Twee jaar geleden was ik nog voor velen een ‘verrader’, maar nu komen mensen op straat naar me toe en zeggen: ‘U verdedigt de waardigheid van de Rus’. En ze wensen me een goede gezondheid. Er is dus grond voor optimisme.

Maar we moeten wel realistisch zijn. We moeten ons er rekenschap van geven dat geen enkele Russische leider de annexatie van de Krim ongedaan zal maken. Rusland zal nog eerder door de zoveelste economische crisis uiteenvallen dan dat het de Krim aan Oekraïne terug zal geven. Om dezelfde reden zal geen enkele Oekraïense leider het verlies van de Krim ooit aanvaarden. En dus zijn alle voorwaarden voor een nieuw Russisch-Oekraïens conflict voorhanden. Dat is de belangrijkste bedreiging voor de moderne menselijke beschaving.

Daarbij moet men beseffen dat het instinct van zelfbehoud bij Russen, anders dan bij Europese volkeren, zwak ontwikkeld is. Velen zijn in Rusland op dit moment bereid te sterven in een oorlog om ‘de Amerikanen nog eens op hun falie te geven’. Juist daarom zijn er overigens ook in het Westen velen die Poetin ondersteunen. Ik kan dus geen simpele antwoorden geven op uw vragen. De situatie is in veel opzichten onvoorspelbaar. Veel zal hierin niet alleen afhangen van de huidige machtselite van Rusland, van het team van Poetin, maar ook van het gezond verstand van de westerse leiders.

{/sliders}