Necrologie Vladimir Makanin (1937 - 2017)

Vladimir Makanin, die op 1 november 2017 is overleden, was een van de bekendste schrijvers van Rusland, die in de laatste twee decennia bijna alle Russische literaire prijzen heeft vergaard die er maar waren, en ook zelf menigmaal in de jury’s van die prijzen heeft gezeten. Maar hoewel er vier dikke boeken van hem in het Nederlands zijn vertaald, is hij hier te lande nooit helemaal doorgebroken.

Vladimir Makanin (foto Wikimedia Commons)

door Arthur Langeveld

Makanin werd in 1937 geboren in het stadje Orsk in de Oeral. Hij studeerde wiskunde en werkte enige jaren als docent aan een militair instituut in de buurt van Moskou. In zijn jeugd was hij tevens een talentvol schaker. In 1966-67 volgde hij een cursus tot scenarioschrijver en regisseur in Moskou.

Makanin is een van die zeldzame schrijvers die vijftig jaar lang rustig zijn gang is gegaan, aanvankelijk wel gewaardeerd, maar zonder al te veel op te vallen, en pas in de jaren ‘90 van de vorige eeuw werkelijk naar waarde geschat.

Hij debuteerde in 1965, dus midden in de zogenaamde (politieke) Dooi, met de roman Een rechte lijn. De roman geeft een prachtig beeld van de Chroesjtsjov-periode, compleet met een op de achtergrond dreigende Cuba-crisis. Hij bleef publiceren in de Brezjnev-tijd: verhalen en novelles, waarin psychologische en morele problemen aan de orde worden gesteld. Door hun vaak absurdistische, bijna kafkaëske beschrijvingen van het Sovjet-leven vertoonden zij weinig overeenkomsten met de overige officiële literatuur van zijn land, maar zonder dissident te zijn.

Werken in de luwte

Toen ik hem eens vroeg hoe hij erin was geslaagd om zulke werken door de censuur te krijgen, antwoordde hij dat het met die censuur eigenlijk wel meeviel. Als je maar niet in toonaangevende tijdschriften publiceerde en niet al te veel aan de weg timmerde, dan kon je betrekkelijk rustig je gang gaan. Zijn werken verschenen in boekvorm in niet al te grote oplages, daar keek niemand naar om. Dat hij nooit enige neiging heeft getoond om zijn werk zonder toestemming van de autoriteiten in het Westen te laten publiceren, heeft natuurlijk bijgedragen aan de betrekkelijke rust waarin hij altijd heeft gewerkt.

In de jaren tachtig, de jaren van de perestrojka, schreef hij rustig door, zonder zich van de wijs te laten brengen door alle nieuwe horizonten die zich toen leken te openen. Maar pas in de jaren negentig kon hij echt zijn vleugels uitslaan. Hij hield zich verre van de postmodernistische experimenten van jongere schrijvers als Viktor Jerofejev, Vladimir Sorokin en Viktor Pelevin. Hij bleef bij zijn onderwerp: het beschrijven van de mens in een onvoorspelbare, genadeloze wereld. Maar hij deed er als het ware nog een schepje bovenop. Dat culmineerde in zijn meesterwerk, zijn eerste dikke roman Underground of een held van onze tijd, onbetwistbaar de grote Russische roman van de jaren ‘90.

Petrovitsj, de verlopen held van dit boek, een niet meer schrijvende underground-auteur die ooit een zekere reputatie genoot, is woningoppasser in een reusachtige, wanstaltige woonkazerne, die natuurlijk symbool staat voor Rusland. Wanneer hij uit zijn habitat wordt verdreven volgt er een lange queeste langs de zelfkant van Moskou en enige psychiatrische inrichtingen. Maar hoe diep Petrovitsj ook zinkt, zijn ‘ik’ weet hij altijd te behoeden, al moet hij daarvoor letterlijk over lijken gaan.

Na Underground volgden in de eerste jaren van de eenentwintigste eeuw nog twee omvangrijke romans, Schrik en Asan. Ook hier helden die regelmatig de burgerlijke fatsoensregels met voeten treden: de held van Schrik  is een oude man die een verre van platonische voorkeur voor jonge vrouwen heeft;  de hoofdpersoon van Asan een majoor van het Russische leger die in de Tsjetsjeense oorlog een levendige handel met de opstandelingen drijft.

Wat Makanin onderscheidt van bijna alle andere serieuze Russische schrijvers van deze tijd, is dat de actualiteit in zijn werken altijd een grote rol speelt. In Underground de jaren ’90 met hun demonstraties, optochten, democratiseringsbewegingen en economische ineenstorting. In Schrik is het indrukwekkendste deel de beschrijving van de belegering van het Witte Huis, in 1993, van binnenuit, dus gezien vanuit de belegerden. (In deze tijd van #metoo is natuurlijk ook het onderwerp van de ongewenste intimiteiten, waar zowel de oude man zelf als het merendeel van zijn slachtoffers opmerkelijk soepel mee omgaan, weer ongekend actueel). En in Asan is het de Tsjetsjeense oorlog, in Rusland nog steeds een open wond.

Over dit laatste boek is Makanin door veteranen van de Tsjetsjeense oorlog verweten, dat hij ten eerste nooit in Tsjetsjenië is geweest en dat ten tweede allerlei details onjuist zijn. Dat moge zo zijn, maar dat doet niets af aan de kwaliteiten van dit boek. Je hoeft er maar twintig willekeurige pagina’s van te lezen om een onuitwisbaar beeld te krijgen van hoe het er in deze oorlog, maar (en dat is het knappe van Makanin) eigenlijk in elke oorlog aan toe gaat.

In al zijn boeken weet Makanin morele problemen aan de orde te stellen op een volstrekt objectieve, onmoralistische, ja bijna amorele, en vaak heel geestige manier. Een verademing in de Russische literatuur.

Van Makanin is in het Nederlands verschenen:

Meneer die wegloopt in: Willem G. Weststeijn, Veel liefs uit Rusland, moderne Russische verhalen. Vertaling Anne Stoffel. P. 114-166. Meulenhoff 1993.

Underground of een held van onze tijd, Uitgeverij De Arbeiderspers. Vertaling Arthur Langeveld. 1999.

Geslaagd verhaal over de liefde. Zes novellen, Uitgeverij de Arbeiderspers. Vertaling Gerard Cruys. 2003

Schrik, Uitgeverij De Arbeiderspers. Vertaling Gerard Cruys. 2006.

Asan, Uitgeverij De Arbeiderspers. Vertaling Gerard Cruys. 2008.

Een eenvoudige waarheid, in: Moderne Russische verhalen. Samenstelling en vertaling Arthur Langeveld en Madeleine Mes. P. 417-431. Uitgeverij Atlas. 2009.