De gewelddadige afgedwongen collectivisatie van de landbouw in de Sovjet-Unie begin jaren dertig leidde tot een immense hongersnood. Circa 6 miljoen mensen kwamen om. Vooral Oekraïne werd getroffen. Was dit genocide? Marc Jansen bespreekt Red famine, het nieuwe boek van Anne Applebaum.

door Marc Jansen

‘De lucht was doortrokken van een lijkenstank die door de wind over heel Oekraïne werd verspreid.’ Dat zei een Oekraïner over de lente van 1933. Vijfentachtig jaar geleden maakte een verschrikkelijke hongersnood in de Sovjet-Unie naar schatting 5,5 tot 6 miljoen dodelijke slachtoffers. Van dit drama hebben we nu een vollediger beeld dankzij het zojuist verschenen, excellent gedocumenteerde en geschreven Red famine van Anne Applebaum. Als Amerikaanse Poetin-kritische journaliste is zij geen onbekende, maar ze is ook de auteur van degelijke historische werken als Gulag (2003, bekroond met de Pulitzerprijs) en Iron curtain (2012). In dit boek concentreert zij zich op de zwaarst getroffen regio, Oekraïne.

Weersomstandigheden speelden een rol en de oogst viel tegen, maar de ramp kwam vooral voort uit de chaos na de gedwongen collectivisatie van de landbouw, gedecreteerd door de Moskouse Kremlintop onder leiding van Jozef Stalin. De gevolgen hadden veel minder dramatisch kunnen zijn als de voedselreserves waren aangesproken of buitenlandse hulp was aanvaard. Maar de steden en het leger moesten bevoorraad worden en de graanexport moest op peil blijven om de industrialisatie te bekostigen, vond Stalin. Door de regering opgelegde excessieve quota leidden tot meedogenloze graanrequisities.

Op voorzichtige verzoeken van Oekraïense functionarissen om verlaging van de quota ging Moskou niet in. Stalin meende dat de boeren ‘sabotage’ pleegden door hun graan  te verstoppen. Brigades trokken langs de dorpen om ook de laatste restjes weg te halen, die louter bestemd waren om te overleven. De nood dreef mensen tot extreem gedrag, zelfs kannibalisme. Ze bezweken bij bosjes, hele dorpen stierven uit. Pas in mei 1933 kwam er een klein beetje hulp, in de vorm van eerder geconfisqueerd graan: veel te weinig, veel te laat.

Buitenwereld onwetend

De buitenwereld mocht er niet van weten, officieel was er helemaal geen hongersnood. In het Westen luisterde men liever naar de door het Kremlin in de watten gelegde journalist Walter Duranty. Russians Hungry But Not Starving luidde de kop van een artikel van zijn hand in de New York Times. Collega’s die probeerden de waarheid wel te achterhalen legden het tegen hem af. De overheid vervalste zelfs statistieken. Dit beeld bleef voortbestaan tot ver in de jaren tachtig.

Vooral Oekraïne (nog zonder de pas na het Molotov-Ribbentroppact van 1939 veroverde westelijke provincies) werd getroffen. De boeren konden er geen kant op. Wegversperringen rond de steden en langs de Oekraïense grens en stationsbewaking verhinderden hen elders naar voedsel op zoek te gaan. Wie de stad toch wist te bereiken crepeerde er op straat, waarna de lijken werden afgevoerd.

In Oekraïne was het dodental aanzienlijk hoger dan elders in de Sovjet-Unie. Volgens Applebaum lanceerde Stalin er ‘een hongersnood binnen een hongersnood’. Ze komt uit op tegen de vier miljoen doden, rond 13 procent van de Oekraïense bevolking. De bevolkingsverliezen werden later aangevuld met immigratie vanuit Rusland. Alleen in relatieve termen was de sterfte in Kazachstan nog hoger. Daar kwamen volgens Applebaum zo’n anderhalf miljoen mensen om, vooral nomadische Kazachen, ruim eenderde van de regionale bevolking.

Voor de bolsjewieken waren boeren kleinburgers die de socialistische opbouw in de weg stonden. Maar wilde Stalin ook in het bijzonder Oekraïne treffen? Zo buitenissig is dat idee niet. In 1956 zei partijleider Nikita Chroesjtsjov in zijn befaamde destalinisatierede half serieus dat zijn voorganger bij zijn talrijke volkerendeportaties eigenlijk ook de Oekraïners had willen laten deporteren, maar ze waren daarvoor te talrijk. In Oekraïne zelf is de politieke en historische wereld er inmiddels van overtuigd dat de hongersnood kunstmatig werd gecreëerd met als doel Oekraïne in het hart – de boeren – te treffen, van zijn nationale wortels te beroven en in de Sovjet-mal te duwen.

Eerder, in de jaren twintig, had het Kremlin juist een oekraïniseringskoers gevolgd. Bij de vorming van de Sovjet-Unie (1922) was de Oekraïners binnen dat geheel een eigen sovjet-republiek gegeven. Net als andere nationale minderheden kregen de Oekraïners in ruil voor politieke loyaliteit eigen taal- en cultuurrechten en mochten ze zich laten besturen door hun eigen mensen. Aan dit beleid kwam ongeveer gelijktijdig met de hongersnood een einde. Stalin vreesde het Oekraïense nationalisme, achterdochtig als hij was dacht hij Oekraïne zelfs te kunnen verliezen. Als reactie volgde een groeiende russificatie. Wie aan de oekraïnisering had meegewerkt, ook binnen de communistische partij, liep grote kans nu te worden vervolgd.

Volkerenmoord?

Na decennialange ontkenning is de hongersnood in het sinds 1991 onafhankelijke Oekraïne onder de naam van Holodomor (‘hongermoord’) uitgegroeid tot een symbool om de natie te verenigen. Naast een speciaal museum in de hoofdstad Kiev en een jaarlijkse nationale herdenkingsdag op de laatste zaterdag van november heeft elke zichzelf respecterende stad of dorp er wel een of meer monumenten aan gewijd.

Het parlement heeft de Holodomor officieel tot genocide op het Oekraïense volk verklaard, een kwalificatie die Oekraïne liefst ook internationaal erkend wil zien. Dat lukt niet zo, vooral  Rusland is er uiteraard fel op tegen. Applebaum legt uit dat de hongersnood geen misdaad was van ‘de Russen’, maar van de Sovjet-leiding en dat ook veel Oekraïners bij de gedwongen requisities betrokken waren. Maar Rusland, dat zichzelf beschouwt als de rechtmatige opvolgerstaat van de Sovjet-Unie, ziet de Oekraïense benadering van de geschiedenis als pure anti-Russische politiek. President Vladimir Poetin heeft net zo weinig op met Oekraïense soevereine rechten als de tsaren of Stalin. De rest van de wereld heeft echter ook moeite met de kwalificatie 'genocide'.

In haar boek concludeert Anne Applebaum dat de Holodomor inderdaad niet voldoet aan de enge juridische bepalingen van het VN-Verdrag inzake de Voorkoming en Bestraffing van Genocide uit 1948. Die zijn, licht zij toe, destijds mee opgesteld door de Sovjet-Unie, die erop uit was het eigen massageweld daarbij buiten schot te laten. Maar laat je dit juridische kader los en kijk je naar de oorspronkelijke bedoeling van de ontwerper van het verdrag, Raphael Lemkin, dan vond hij de Holodomor wel degelijk onder genocide vallen.

Regeringsgezinde Russische historici zal Applebaum met haar standpunt niet overtuigen. Waarschijnlijk ook niet de complete Westerse historische wereld, afgaande op de zuinige recensie van Applebaums boek door Sheila Fitzpatrick, de moederkloek van hele ‘cohorten’ jonge onderzoekers van de sociale geschiedenis van de Sovjet-Unie. Zelf heeft Fitzpatrick eerder betoogd dat Stalin de boeren (Oekraïens of niet) wel zoveel mogelijk graan afhandig wilde maken, maar er niet bij voorbaat op uit was ze met miljoenen te doden. Applebaum is er wel van overtuigd dat Stalin voornemens was Oekraïne als natie te vernietigen. Zo blijft de genocidekwestie een struikelblok. Maar hoe je de hongersnood van begin jaren dertig ook wilt noemen, hij valt hoe dan ook binnen de categorie massaterreur.

Anne Applebaum: Red famine. Stalin’s war on Ukraine. Allen Lane, 482 p. ISBN 978-0-241-00380-0