Afgelopen weekeind in Moskou een sensatie: het ballet Noerejev, deze zomer nog afgeblazen, ging in première, bijgewoond door de perssecretaris van Poetin en een groot deel van de Kremlin-elite. Regisseur Kirill Serebrennikov werd de hemel in geprezen. Hij kon er zelf helaas niet bij zijn, want hij staat onder huisarrest. Kunstcriticus Andrei Arkhangelsky duidt de gespleten moraal en de politieke boodschap van het Kremlin.
Applaus na de premiere. Sommige uitvoerenden hebben T-shirt aan met 'Laat de regisseur vrij'. Foto twitter
door Andrei Arkhangelsky
Analyses over Rusland baseren zich vaak op aannames, veronderstellingen en gissingen. Maar in de geschiedenis van het ballet Noerejev is er althans één feit waarover niet te twisten valt. Op 7 december heeft Vladimir Poetin zijn besluit bekend gemaakt dat hij zich kandidaat stelt voor een nieuwe presidentïele termijn. Een dag later, op 8 december, werd de generale repetitie van Noerejev gehouden, waarvoor de pers was uitgenodigd. Op 9 en 10 december vond de wereldpremière van het ballet plaats.
Dáár het toneel van de Gorki-autofabriek in Nizjni Novgorod, die de beroemde automerken Pobeda en Volga produceerde: op deze plek gaf Poetin uitsluitsel over de voornaamste politieke vraag van het jaar. Híer het toneel van het Bolsjoj Theater in Moskou, waar de meest scandaleuze voorstelling van het jaar plaatsvindt, namelijk die over de grote danser Rudolf Noerejev, de eerste Sovjetkunstenaar die in 1961 uit de USSR vluchtte (en in 1993 stierf).
Welk verband kan er bestaan tussen deze twee gebeurtenissen? Nog maar vijf jaar geleden zou men het zoeken van een verband hiertussen een complottheorie noemen en de bedenker uitgelachen hebben; maar nu is het lachen ons vergaan. Tegenwoordig leven we in een tijd van Russische propaganda, een gesloten politiek systeem en gebrek aan informatie en wordt in Rusland iedere gebeurtenis, ook een culturele, in de eerste plaats als een politiek signaal van het Kremlin beschouwd. Nog een opmerkelijk feit: over de voorstelling Noerejev schrijven als eersten niet de kunstcritici, maar de politicologen.
Signaal aan Europa en Amerika
De première van Noerejev werd bezocht door de perssecretaris van de Russische president, Dmitri Peskov: dit nieuws werd op alle Kremlin-sites gebracht. Peskov zei dat hij niets provocerends in de voorstelling zag en noemde deze een gebeurtenis van wereldformaat. Uiteraard lijkt het op de planken brengen van Noerejev, een scandaleus en voor Rusland afwijkend ballet, een signaal. Een signaal voor wie? Voor de binnenlandse haviken: laat het ballet met rust! Voor de elites: een zekere vrijheid van zeden is in Rusland toch gewaarborgd. En het kan worden beschouwd als een concessie aan de intelligentsia aan de vooravond van de verkiezingen.
Maar dat zijn niet de belangrijkste doelgroepen. Het belangrijkste adres van de boodschap uit het Kremlin is natuurlijk het Westen, Europa en Amerika. In de ogen van de Kremlin-elite is Noerejev een typisch westers kunstwerk, gemaakt door de ‘pro-westerse’ regisseur Serebrennikov. Het uitbrengen van deze voorstelling in Rusland, en gelijktijdig afzien van een boycot van de Winterspelen (waar het Russische team vanwege de dopingaffaire onder neutrale vlag moet meedoen) moet als volgt worden begrepen: wij zijn bereid om ons toegewijd te tonen aan elementaire Europese waarden (tolerantie, openheid, individuele vrijheid); wij zijn bereid ons met uw normen te verzoenen of althans die niet openlijk te verwerpen. Wij zijn zelfs bereid om de propaganda een beetje te matigen in ruil voor erkenning dat wij legitiem de macht uitoefenen.
Uitvoering Noerejev: kaartje op de zwarte markt deed 5000 euro. Foto twitter.
Zelfs het afblazen van de première deze zomer (met als formele reden dat de voorstelling niet klaar was voor opvoering), wat een rel veroorzaakte, wordt nu als politieke berekening uitgelegd. Is die première soms een halfjaar geleden afgelast juist om die te kunnen brengen nu dit politiek voordeel oplevert? Het spel is gespeeld: het ballet Noerejev, beschouwd als een symbool voor non-conformisme, is door de regering in haar eigen belang gebruikt.
Morele gespletenheid
Dit is de buitenkant van het verhaal. Er is ook een binnenkant en die is minder elegant. Omdat de ethiek in Rusland tegenwoordig vloeibaar is – dat wil zeggen, de voorstellingen over goed en kwaad zijn vervaagd – zijn maar weinigen in staat om de morele gespletenheid van het gebeuren te taxeren.
De auteur van het libretto en regisseur Kirill Serebrennikov staat op dit moment onder huisarrest op verdenking van het organiseren van oplichting. In deze zaak zijn vier collega’s van hem gearresteerd en onlangs is de directeur van het Russische jeugdtheater Sofia Appelbaum ook onder huisarrest geplaatst. De vroegere directeur van het theater van Serebrennikov, Aleksej Malobrodski, zit al maanden gevangen.
Kirill Serebrennikov (foto Wikipedia)
Volgens deskundigen zit het systeem van het verdelen van staatssubsidies in de cultuur zo in elkaar, dat willekeurig wie beschuldigd kan worden van diefstal. Dit geldt trouwens voor elke systeem van geldverdeling in Rusland. Hoewel huisarrest in Rusland als een milde straf gezien wordt, zijn de bijzonderheden verbijsterend: onlangs, bijvoorbeeld, is er beslag gelegd op alle bezittingen en financiële middelen van de regisseur. Daardoor kan Serebrennikov zijn bejaarde ouders, die in een andere stad wonen, niet bijstaan, want Kirill is officieel niet erkend als hun ‘voogd’. De absurditeit van dit argument springt in het oog: hoe men ook denkt over de regisseur, zo’n besluit kun je niet anders zien dan als een beschimping.
Dans van de travestieten
Bijna alle critici en toeschouwers van Noerejev zijn enthousiast over de voorstelling; tegelijkertijd gaf de rechtbank de regisseur geen toestemming om zijn première bij te wonen. De generale repetitie werd bijgewoond door de minister van cultuur zelf, Vladimir Medinski, degene die naar men zegt de voorstelling afblies omdat deze niet rijp voor opvoering zou zijn. Nu kijkt hij samen met iedereen naar de scène van de dans van de travestieten in het Bois de Boulogne.
De directeur van het Bolsjoj Theater, Vladimir Oerin, houdt vol dat er ‘niets in de opvoering is veranderd, behalve in overleg met de regisseur en choreograaf’. Waarom is de minister komen kijken, als het hem niet beviel? Welnu, omdat hij de politiek noodzakelijke ‘openheid en tolerantie’ in Rusland moet demonstreren. Daar zit iets absurds in, maar het laat heel goed de huidige mentaliteit van het establishment zien.
Voorstelling over vrijheid
De voorstelling Noerejev gaat over vrijheid, over hoe een mens wel in conflict móet komen met de verstarring en wreedheid van een totalitair systeem; over het natuurlijke verlangen van een mens om te botsen met de absurde verboden van de staat. Precies zulke verwijten – een schending van de morele normen en een aanslag op de traditionele waarden, die nog vóór de beschuldiging van diefstal van geldmiddelen klonken – werden Serebrennikov voor de voeten geworpen. Het komt er op neer dat Noerejev een voorstelling is over Rusland waar in de vrijheid van de kunstenaar niets veranderd is. Dat klopt: de volgende dag verstoorden nationalisten van de beweging SERB de vertoning in Moskou van een Oekraïense film over de oorlog in de Donbas ‘De baan van de kogel’ en de regisseur van de film werd van te voren bedreigd. Op diezelfde dag liet een onbekende een fles met stinkende vloeistof leeglopen op de fototentoonstelling van Jock Sturges ‘Absence of shame’ in de Lumière Brothers Center for Photography.
Rudolf Noerejev in 1973. Foto Allen Warren
Het ballet Noerejev bestaat uit verschillende delen, met opera en muziek, fragmenten van klassiek ballet en toneel. De naam van de regisseur Serebrennikov staat op het affiche. ‘Zoiets hebben we nog nooit gezien’, is de algemene mening. Er zullen geen slechte recensies komen, en als die er wel komen, dan zijn die van critici die men zal betichten van politieke partijdigheid. De naam van Serebrennikov wordt in het openbaar genoemd, de uitvoerenden tonen demonstratief hun solidariteit met de regisseur. De dansers, de directeur van het Bolsjoj en de pers spreken in superlatieven over hem. Bij het buigen voor het publiek verscheen een aantal dansers in T-shirts met daarop ‘laat de regisseur vrij’.
Het standpunt van de autoriteiten zal vermoedelijk zijn dat een dergelijk contrast – het uitbrengen van een stuk van een gearresteerde regisseur - begrepen moet worden als een bewijs van liberalisme. Kijk maar, wij zijn geen stalinisten. Wij verbieden geen werk van een regisseur, zelfs als hij in ongenade is gevallen. Dit is in de geest van de verbazingwekkende formule, bedacht in de Sovjettijd: ‘kunst staat buiten de politiek’. Maar in werkelijkheid ziet het er omgekeerd uit: als onrecht.
Terugkeer van het deficiet
Onverwacht is dit verhaal er ook een over de terugkeer van het Sovjetbegrip ‘deficiet’. In de Sovjet-Unie bestond er ook ‘deficiet’ in de kunsten. De mensen werden herinnerd aan de Brezjnev-tijd, toen de eerste uitvoering van een gewaagd toneelstuk tevens de laatste kon zijn. Mensen voelen instinctief dat een tweede uitvoering van Noerejev er misschien niet komt en proberen bovenop de ‘historische gebeurtenis’ te springen.
De sociale media staan vol met verhalen over mensen die probeerden kaarten voor Noerejev te bemachtigen. De kaarten werden op vertoon van paspoort verkocht, maximaal twee stuks. Mensen stonden om 5 uur ’s ochtends in de rij. Bij de directeur van het Bolsjoj lag een stapel verzoeken van Doema-leden die om een plaats in de zaal vroegen. De prijs van een parterreplaats deed op de zwarte markt volgens de geruchten 400 duizend roebel (5 duizend euro). Tegelijk worden er verhalen verteld over gelukkigen die in de rij stonden en een balkonplaats voor 3 duizend roebel kochten.
Dit is waarlijk postmodernisme. Een uitvoering die in ieder Europees land een grote culturele gebeurtenis zou zijn, is in Rusland een politieke boodschap en een geheime dienst-operatie. Het ballet wordt opnieuw opgevoerd in mei 2018, zo is aangekondigd. Dat is als het resultaat van de presidentsverkiezing bekend is. Zal het ballet opnieuw op de planken worden gebracht of zal het een monument blijven van een gekke tijd? Het voornaamste is dat door toedoen van de regering dit nu een voorstelling is over Serebrennikov zelf. De regering zelf zet het belangrijkste stuk op het toneel, zoals altijd in Rusland. De prijs voor deze politieke show wordt elke dag hoger. Dit is werkelijk het theater van het absurde, oftewel hoe het moderne Rusland functioneert.
