Column In de documentaire Valaam, over zijn geliefde mannenklooster in het Ladogameer, zei Poetin dat er nauwelijks een moreel verschil bestaat tussen communisme en religie. En waarin onderscheidt zich het gebalsemde lichaam van Lenin van de relikwieën der christenen? Cultuurcriticus Andrei Arkhangelsky noemt hem een postmoderne leider, die het duizendjarige monarchistische Rusland probeert te verzoenen met de revolutioniaire twintigste eeuw. Waarschuwing: niets verandert, alles blijft gelijk. Streven naar vooruitgang is dus een heilloze weg.

Poetin noemt Lenins gebalsemde lijk een relikwie

door Andrei Archangelski

'De communistische ideologie heeft veel verwantschap met het christendom,' zei president Vladimir Poetin in de nieuwe documentaire Valaam. Volgens Poetin liggen de basiswaarden van de stichters van het communisme 'besloten in de Heilige Schrift'. 'Lenin is in een mausoleum gelegd - hoe onderscheidt zich dat van de relikwieën van heiligen?' De sovjet-macht heeft in feite niets nieuws bedacht, maar alleen 'alles wat de mensheid allang had uitgevonden aan haar ideologie aangepast', concludeerde Poetin.

Iedere uitlating van Vladimir Poetin over normen en waarden vindt weerklank - dat is begrijpelijk: hoewel vertegenwoordigers van moderne autoritaire regimes vaak op tv verschijnen uiten zij zich zelden over bredere thema's. De zinsnede 'de communistische ideologie heeft verwantschap met het christendom' klinkt scandaleus voor eenieder die weet wat de christelijke waarden en de praktijk van communistische regimes inhouden. Ze zijn volkomen tegengesteld aan elkaar. De kerk werd beschouwd als de kwaadaardigste vijand van de communistische ideologie, duizenden priesters zijn in de USSR vermoord, onder wie ook een overgrootvader van de auteur van deze tekst. Het woord 'communisme' werd een metafoor voor totalitarisme, geweld tegen mensen of in het beste geval een symbool voor de dwalingen van de mensheid, een gevaarlijke utopie.

Waarom doet Vladimir Poetin dergelijke uitspraken, die grenzen aan de waanzin?

Je kunt natuurlijk zeggen dat die woorden uit de context zijn gehaald - Poetin zegt het in een film over Valaam, peinzend over de rol van religie in Rusland. Valaam is een eiland in het noordelijke deel van het Ladogameer, waar een mannenklooster is gevestigd dat een van de belangrijkste religieuze monumenten van Rusland is. Maar het waren juist die woorden die alle staatspersbureaus citeerden, nog vóór de film werd uitgebracht. Dat is natuurlijk geen verspreking - je moet begrijpen dat achter deze uitspraak een systeem van waarden staat, dat in de loop van de laatste 30 jaar gerijpt is in post-sovjet-Rusland en waarmee Poetin het eens is.

Wat is dat voor waardensysteem?

Het is natuurlijk onmogelijk te weten wat Vladimir Poetin echt gelooft. Het enige wat je kunt vaststellen is dat zijn waardensysteem zeer tegenstrijdig en verward is - zoals dat van de meeste Russen trouwens. Het communisme beschouwen 'in zijn ideale variant', door het te verbinden aan de christelijke postulaten, los van zijn praktische gevolgen, was al in de jaren 90 in het Westen in de mode. Grote filosofen als Jacques Derrida probeerden na de ineenstorting van de USSR een rechtvaardiging voor het linkse idee te vinden. In Rusland is die argumentatie ook populair onder linkse mensen: ja, het communisme is in Rusland ontaard in de Goelag en lege schappen in de winkels; maar nu hebben we geleerd van de vroegere fouten en moeten we proberen 'een goede variant' van het communisme te verwezenlijken.

Sinds Poetins ambtsaanvaarding verheerlijkt de staats-tv alles wat sovjet was. Steeds meer Russen denken nu dat het vroeger beter was en het tijd wordt daarnaar terug te keren. Vladimir Poetin is in het achttiende jaar van zijn heerschappij de gegijzelde geworden van zijn eigen propaganda: hij is nu gedwongen rekening te houden met die wijdverbreide pro-sovjet-opinies.

De retoriek van de president van Rusland weerspiegelt mogelijk slechts zijn angst voor die tendensen in de samenleving: in werkelijkheid is er in het land geen consensus over verleden, heden en toekomst. Grofweg een derde van de bevolking beschouwt het sovjet-verleden als ideaal; een derde kiest voor nationalisme volgens imperialistisch model. De liberale krachten zijn in Rusland veel te zwak om hen serieus te vrezen. Maar het conflict tussen de aanhangers van het imperiale en het sovjet-model is zeer actueel - zoals bleek uit de recente acties van de nationalisten tegen de film Matilda, over de minnares van de laatste tsaar, die bijna ontaardden in fysiek geweld.

Postmoderne Poetin

Je kunt veronderstellen dat Poetin in dit conflict tussen de roden [de bolsjewieken - red.] en de witten [de contrarevolutionairen in de burgeroorlog - red.] een reële bedreiging voor de macht ziet en dat conflict probeert glad te strijken. Daarom is hij de hele tijd gedwongen 'algemene waarden' te zoeken, die die roden en witten tot elkaar brengen. Poetin gedraagt zich als een dialecticus en in zekere zin als een postmodernist: hij probeert een nieuwe hybride waardenset te creëren door het imperiale idee te paren aan het sovjet-idee. Dat heet tegenwoordig 'het idee van verzoening'; hoewel het volstrekt utopisch is, is Poetin bij lange na niet de enige die op zoek is naar die consensus.

In 2013 verklaarde de schrijver-militarist Aleksandr Prochanov, een uitgesproken vertegenwoordiger van de 'roden', nadat hij zijn discussieclub Izborsk had opgericht: 'Wij zijn bijeengekomen om de hereniging, de verzoening van de rode en witte beginselen te af te kondigen'.

Hij werd van repliek gediend door een vertegenwoordiger van de monarchisten, de historicus Pjotr Multatuli (die zijn naam dankt aan zijn grootvader, een kaderofficier uit Leningrad en kleinzoon van Ivan Charitonov, de persoonlijke kok van Nicolaas II, die in 1918 met de keizerlijke familie werd geëxecuteerd): 'Prochanov wil de beulen en de slachtoffers, de vernietigers en de opbouwers, de revolutionairen en de conservatieven met elkaar verzoenen. Dat is een poging wit met zwart, God met de duivel te verenigen, een poging goed en kwaad te combineren.' In weerwil van het extreme conservatisme van Multatuli moeten we hem nageven dat hij met dat idee van 'verzoening' het belangrijkste heeft blootgelegd: een poging om de grenzen tussen goed en kwaad uit te wissen.

De nieuwe formulering van Poetin is in feite een herhaling van de stellingen van de Izborsk-club, namelijk dat er veel overeenkomsten zijn tussen de monarchie en het sovjet-experiment en dat dat laatste geen afwijking is van de duizendjarige geschiedenis van Rusland, maar haar natuurlijke voortzetting; dat Rusland zoveel heeft geleden heeft ons goed gedaan en uiteindelijk geresulteerd in onze algehele grootheid.

Die stellingen houden uiteraard geen stand: de bolsjewieken droomden geenszins over een imperium - integendeel, de wereldwijde Internationale droomde van de vernietiging van imperia en de afschaffing van grenzen. Maar Poetin weet allang dat je heel succesvol kunt manipuleren met historische feiten en het collectieve geheugen. Hij wil een politieke hybride creëren uit het sovjet-idee in combinatie met religieus fundamentalisme. Dat verlangen is zo sterk dat het leidt tot zulke tegenstrijdige uitspraken.

Foto: Larry Koester / Flickr

Poetin laat zich de laatste tijd vaak uit over de rol van Lenin en het communisme. Het is duidelijk dat het communistische idee hem niet met rust laat, hij piekert erover. Alsof hij meent dat dat idee nog een onbenut potentieel heeft - als je het maar ontdoet van zijn onaangename historische associaties en scherpe kantjes. Dat was heel zichtbaar in de officiële retoriek in verband met de honderdste verjaardag van de Oktobercoup van 1917. Anders dan in de rest van de wereld ging die datum in Rusland bijna ongemerkt voorbij. Dat is begrijpelijk: de revolutie van 1917 doet nog steeds totaal niet denken aan verzoening, maar aan extreem geweld. De huidige overheid geeft er de voorkeur aan uit de geschiedenis uitsluitend 'het goede' te selecteren.

Poetin probeert voortdurend zijn eigen ideologische speelruimte te verruimen - hij wil dat de belangrijkste verenigende kracht in Rusland het idee van het duizendjarige imperium wordt; in de praktijk betekent dat niets anders dan de sacralisering van de macht. De uitspraken van Poetin over de overeenkomsten tussen communisme en christendom zijn ook een signaal aan het Westen dat als volgt begrepen moet worden: hoe verschillend de etiketten en ideologieën in Rusland ook geweest zijn, de uitkomst was altijd gelijk. Daarom moet je niet proberen hier iets anders te verwezenlijken.

Het is opvallend dat een recent artikel van de vroegere Kremlin-ideoloog Vladislav Soerkov hetzelfde betoogde: de wereld verandert niet, de mensen veranderen niet en dus de methodes om mensen te (be)sturen evenmin. Daarom moet je niet op zoek gaan naar betere wegen maar alles laten zoals het is en niet proberen de mens beter te maken. Dat basale cynisme ten opzichte van de mens en de ontkenning van vooruitgang is typisch voor de Poetin-ideologie. De ontkenning van vooruitgang, dat is het wezenlijke idee dat de Russische leider de hele wereld aanbiedt.

Dit soort uitspraken dient overigens ook een binnenlands doel. In Rusland wordt sinds 1991 gedebatteerd over de verwijdering van het lichaam van Lenin uit het mausoleum. Als Poetins volgende presidentstermijn zijn laatste is, dan moet hij niet alleen over tactiek denken, maar ook over de eeuwigheid. Poetins afkeer van 'abstracties' in aanmerking genomen, zal het trouwens vooral zijn staf zijn die daarover nadenkt. Die zal hem waarschijnlijk voorstellen Lenin te begraven - dat gebaar zou in de wereld worden opgevat als het definitieve afscheid van Rusland van de communistische idee. Dat Poetins kabinet een grote behoefte heeft aan verzoenende gestes maakt dit geen kwaaie variant.

Maar Poetin zal dat niet doen. Sterker nog: uit zijn citaten uit de film kun je afleiden dat hij juist een nieuwe symbolische rechtvaardiging heeft bedacht om Lenins lijk op het centrale plein van Moskou te laten liggen. Nu ligt hij er niet als politiek leider, maar als heilige - althans voor een deel van de bevolking. De huidige machthebbers respecteren sacraliteit, die de status-quo ondersteunt - en dus zal het lichaam van Lenin in de naaste toekomst op zijn plek blijven liggen.

Zie ook dit artikel in Moscow Times: Russische bisschop roept mensen op niet op Poetin te stemmen wegens zijn blasfemische uitspraken.