Naar de zwarte lijst van de Amerikaanse regering was in Moskou maandenlang met angst en beven uitgekeken. Nu de namen niets anders zijn dan domweg een kopie van de Forbes-lijst en de Kremlin-website en er geen sancties zijn aangekondigd, klinkt er opluchting en spot in Moskou. Als iedereen ‘schuldig’ is, is niemand schuldig. Maar er heerst ook verwarring. Is dit werkelijk alles?

Om te begrijpen wat er aan de hand is, moeten we terug naar de zomer van 2017. Toen nam het Amerikaanse Congres bijna unaniem een wet aan, die president Trump verhinderde om eigenmachtig bestaande sancties tegen Rusland in te trekken of te verzachten. De Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act (CAATSA) breidde de sancties ook uit door Amerikaanse en buitenlandse bedrijven en overheden te verbieden om zaken te doen met bepaalde Russische sectoren.

Verder werd de Amerikaanse regering opgedragen om een lijst op te stellen van de meest invloedrijke Russen die profiteren van hun nauwe band met president Poetin. Door hen te straffen, was het idee, zou het regime van Poetin worden aangepakt voor zijn inmenging in de Amerikaanse verkiezingen en zijn buitenlandse politiek en zouden leden van de elite kiezen voor hun eigen hachje. President Trump tekende de wet tegen zijn zin.

Anti-Trump protest in Amerika. Foto rechtenvrij

Trump was gedwongen om in opdracht van het Congres een zwarte lijst samen te stellen. De regering vroeg advies aan onder anderen Daniel Fried (tot vorig jaar Amerika’s coördinator van het sanctiebeleid) en Ruslandkenner Anders Aslund, verbonden aan denktank The Atlantic Council. Zij formuleerden criteria voor opname op de zwarte lijst: mensen met een nauwe band met Poetins regime en betrokken bij de financiering, organisatie of planning van Russische agressie; mensen die zich door corruptie hebben verrijkt door hun nauwe betrekkingen met het Poetin-regime en mensen die middels corruptie vergaarde rijkdommen voor Poetin en zijn omgeving beheren.

De adviseurs noemden zeven categorieën, onder wie Poetins Petersburgse vriendenkring, hun ‘gouden’ kinderen die tot de intimi horen en corrupte managers van staatsbedrijven die hun positie aan Poetin te danken hebben. Rijkdom op zichzelf zou niet als selectiecriterium mogen gelden. Cruciaal in de ogen van Fried en Aslund was de betrouwbaarheid van de informatie op grond waarvan de lijst werd samengesteld.

Experts zijn maanden in de weer geweest om een dergelijke lijst op te stellen. Maar hun adviezen zijn kennelijk op het laatste moment in de wind geslagen, waarna een 'Who’s who in Russia' verscheen dat geen enkel onderscheid maakt in de rol die leden van de Russische elite in het bewind van president Poetin spelen.

Bespotting van experts

Een verbijsterde Aslund liet weten dat ‘iemand aan de top – niemand weet op dit moment wie - het werk van de experts heeft weggegooid en de namen heeft genoteerd van de topfunctionarissen in de Kremlin-staf en de Russische regering, plus de 96 Russische miljardairs van de Forbes-lijst’. Hij noemde het een ‘ridiculisering’ van de experts, een torpedering van de sanctiewet en een bespotting van de Amerikaanse sancties als zodanig.

Deze lijst zal een averechts effect hebben, meent Aslund. Want in plaats van een splijtzwam te zijn in de Russische elite, zal zij de elite juist in de armen van Poetin drijven. Op Twitter schreef hij: ‘Dit is waar ik bang voor was. Het lijkt alsof Trump in opdracht van Poetin werkt.’

Daniel Fried noemde de lijst een gemiste kans, want de dreiging met strafmaatregelen – zoals een inreisverbod naar de VS en bevriezing van bankrekeningen - maakte de Russische elite buitengewoon zenuwachtig, zo merkte hij. Hem werd naar verluidt zelfs geld geboden om miljardairs buiten de zwarte lijst te houden. Als invloedrijke Russen persoonlijk getroffen werden door het buitenlands beleid van Poetin, dan zouden zij hun best gaan doen om dat beleid bij te stellen, zo was de veronderstelling.

In de VS zal deze zwarte lijst de controverse tussen Trump en het Congres over sancties tegen Rusland aanjagen en de verdenking versterken dat Trump vanwege Russische inmenging in de verkiezingen of om een andere duistere reden Poetin in de kaart speelt. ‘Ze laten Rusland weer ontkomen,’ zei de Democratische afgevaardigde Eliot Engel. En de Democratische leider in de Senaat, Chuck Schumer, deed een beroep op Trump om ‘de sancties die door 90 procent van de Amerikanen worden gesteund uit te voeren of ons te zeggen waarom hij dat niet zal doen’.

Geheim rapport

De Amerikaanse minister van Financiën Steven Mnuchin, verantwoordelijk voor de zwarte lijst, kwam in de Senaat meteen onder vuur te liggen. Hij verwees naar een geheim rapport van honderden pagina’s waarin ook namen worden genoemd. Mnuchin beloofde dat ‘in de nabije toekomst’ verdere sancties zullen worden opgelegd, zonder in details te treden.

Deze uitspraken wijzen erop dat de Russische politieke en zakenelite wat de sancties betreft niet gerust kunnen zijn. Het Kremlin hanteert als beleidslijn ‘oorlog met Amerika, vriendschap met Trump’. Dit zorgt er mede voor dat de Amerikaanse politiek vooral bezig is met interne conflicten over Rusland en daardoor sterk verdeeld is. Maar het leidt niet tot de door Moskou gewenste verzachting van economische sancties of politieke ontspanning. Trump krijgt daarvoor eenvoudigweg niet de ruimte. Voorlopig is het geheime rapport een onbekend gevaar; hoe serieus en tegen wie de sancties gericht zijn die daar mogelijk uit voortvloeien valt niet te voorspellen.

In Rusland is met boosheid, verbazing en spot gereageerd op het Amerikaanse Kremlin-rapport. De Federatieraad, Russische senaat, wil Amerika met gelijke munt betalen door een wet aan te nemen met maatregelen tegen buitenlandse inmenging. Welke maatregelen men voor ogen heeft, is niet duidelijk. De Russische ombudsman voor de mensenrechten, ook genoemd, noemde de lijst een 'belediging van de menselijke waardigheid'. 'Wij staan volgens het Amerikaanse ministerie van Financiën allemaal onder verdenking.' Over de samenstelling, waar een half jaar aan is gewerkt, maakt hij zich vrolijk: 'Het heeft de logica van een telefoonboek. Als ik het mijn secretaresse vraag, maakt ze zoiets in tien minuten.'    

Vanuit het perspectief van het Kremlin is de openbare zwarte lijst een gemengd genoegen. Het kan de leden van de elite schaden, zelfs als ze geen direct slachtoffer van sancties worden, en onzeker maken. Anderzijds gebruikt Poetin het Amerikaanse Kremlin-rapport als bewijs dat de VS alle Russen als vijanden zien en dat zijn verhaal over Rusland als omsingelde veste dus klopt. Aan de vooravond van zijn herverkiezing tot president op 18 maart kan dat geen kwaad.

De reacties van president Poetin, premier Medvedev en anderen in Rusland op een rij gezet in de krant Vedomosti (in het Russisch)