Column

Hoe kan het dat het Sovjet-systeem een leider voortbracht die datzelfde onwrikbaar geachte systeem om zeep hielp? Historicus Dirk-Jan van Baar vond het antwoord in Taubmans biografie van Gorbatsjov. Het was de liefde tussen Michail en Raisa die het onvoorstelbare mogelijk maakte. Al was het een kortstondige episode.

door Dirk-Jan van Baar

'Gorbatsjov is moeilijk te begrijpen.' Zo begint de prachtige biografie van William Taubman over Michail Gorbatsjov, en dat vindt de hoofdpersoon ook van zichzelf. Geen enkele staatsman heeft de afgelopen dertig jaar de wereld zo veranderd als de man van glasnost en perestrojka, en nog steeds weten we niet goed waarom Gorbatsjov zo gehandeld heeft als hij heeft gedaan. Zonder hem had de Sovjet-Unie mogelijk nog bestaan. Als het aan Gorbatsjov zelf gelegen had ook; de nieuwe denker wilde heel veel anders, maar opheffing van de USSR hoorde niet tot zijn doelstellingen. Toch was dat zijn laatste daad als Sovjet-president.

We horen tegenwoordig veel over 'culturele zelfmoord' (van Europa dat zou buigen voor de islam). Nog geen kwart eeuw na de eenwording schreef Thillo Sarrazin bij onze Oosterburen zelfs de bestseller Deutschland schafft sich ab. Maar de enige die werkelijk zoiets heeft gedaan was Gorbatsjov, die we door de ogen van vandaag ook een 'Gutmensch' (een deugmens) zouden noemen.

In 1985 werd er bij zijn aantreden op niet meer gehoopt dan op een hervormer die in goede gezondheid zou zijn. Na alle wandelende mummies die het Kremlin de jaren daarvoor had laten zien werd dat wel eens tijd. Maar dat er in het Kremlin een teddybeer terecht zou komen die in het Westen op handen werd gedragen en door de Russen zelf van de uitverkoop van een wereldrijk zou worden beschuldigd, lag buiten ieders voorstellingsvermogen. Niemand heeft ons mensbeeld en de manier hoe de wereld in elkaar zat meer op de proef gesteld dan Gorbatsjov. Hoe kon een inhumaan systeem als dat van de Sovjet-Unie zo'n humaan leider voortbrengen en hem nog zijn gang laten gaan ook?

Taubman stelt zich zulke vragen ook, maar voor de antwoorden moet je meer tussen de regels door lezen. Voor de kenners levert de biografie zelfs heel weinig nieuws op, althans wat de geopolitieke kanten van Gorbatsjov betreft. Er is momenteel veel te doen over de toezeggingen die het Westen aan de Russen zou hebben gedaan over het al of niet opschuiven van de NAVO naar het Oosten. Maar als er iets opvalt aan het verhaal van Taubman is het hoe snel Gorbatsjov zijn posities inzake de Duitse eenwording laat vallen en in juli 1990 helemaal akkoord gaat. Westerse leiders hadden zelf niet gedacht dat het zo makkelijk zou gaan.

Misschien is dat ook niet vreemd, omdat de Sovjet-Unie na de val van de Berlijnse Muur weinig meer te willen had en ook de westerse leiders overvallen werden door de snelheid van de gebeurtenissen, zoals het failliet van de DDR, die eerst nog als industriële mogendheid van betekenis werd gewaardeerd. Gorbatsjov was helemaal niet zo in de positie van de Oost-Europese broederstaten geïnteresseerd. Het ging hem vooral om zijn eigen hervormingen in de Sovjet-Unie zelf en om de waardering die hij in het Westen kreeg. Die was zalf voor zijn gekwetste ziel.

Ook dertig jaar later blijft het raadselachtig dat niemand in Moskou Gorbatsjov heeft gestopt. Dat doet vermoeden dat het Sovjet-systeem toch veel persoonlijker was dan toen werd gedacht. Ik was in die tijd nogal onder de indruk van het werk van Aleksandr Zinovjev, een naar München uitgeweken socioloog die geen dissident wilde zijn en een sociale theorie over het leven in de Sovjet-Unie had opgesteld. Volgens deze wetenschapper was de Sovjet-Unie tijdens het 'brezjnevisme' in een hogere objectieve fase van het communisme beland die het systeem volkomen stabiel maakte.

Het gorbatsjovisme was voor Zinovjev een vorm van westerse zinsbegoocheling. Gorbatsjov zou onvermijdelijk vastlopen op de onverbiddelijke logica van een even absurdistisch als onveranderlijk systeem waarin alles dat afweek door het collectief naar beneden werd gehaald en tot conformisme werd gedwongen. Niet de Russen hielden zichzelf voor de gek, maar wij oppervlakkige westerlingen, die de satirische wetten van het Sovjet-systeem niet begrepen. Voor een realist als ik, academicus van de harde geopolitiek, waarin alles draaide om machtsbehoud en nucleair afschrikkingsevenwicht, was dat een theorie die overtuigend verklaarde hoe de wereld structureel in elkaar stak. In die wereld was geen plaats voor sentimenten en grote individuen, in die wereld was alleen nog berekening en 'systeem'.

Hoewel Gorbatsjov mislukte, klopte er uiteindelijk niets van de theorie van Zinovjev die ik zo heroïsch onsentimenteel had gevonden. Ja, er werd een coup tegen Gorbatsjov opgezet, maar die was klungelig en kwam veel te laat. De inertie die Zinovjev voor de kracht van het Sovjet-systeem hield, werd het juist fataal. Wat menselijk gezien een stap voorwaarts was, al ben ik er tot op de dag van vandaag niet uit waar die stap voorwaarts uit bestaat. Onder Vladimir Poetin heeft Rusland weer net zo'n robotachtige, leugenachtige leider als in de cynische hoogtijdagen van de Sovjet-Unie, met dit verschil dat de Russische bevolking er goed mee kan leven en zelfs kleur heeft gekregen. Wat van Gorbatsjov een nog tragischer figuur maakt. Hij maakte niet alleen tegen zijn zin een eind aan de Sovjet-Unie, maar de kleptocratie die ervoor in de plaats kwam floreert in een poel van menselijke lafheid, ijdelheid en onfatsoen. Daar heb je toch Zinovjev weer, nu in de vorm van de groene mannetjes van Poetin.

Maar laat ik niet te pessimistisch zijn, Gorbatsjov vormt het bewijs dat fatsoenlijke mannen er wel degelijk toe kunnen doen. Je kunt de biografie van Taubman tussen de regels door ook lezen als een liefdesgeschiedenis. Tussen Michail en Raisa. Als er iets apart was in het leven van Gorbatsjov, dan was dat de totale adoratie voor zijn vrouw. Zij bewaakte zijn privéleven, zijn gezondheid en zijn carrière, waarin ze meeging en hem toch tegen zichzelf in bescherming nam.

Michail besprak alles met Raisa, een even hartelijke als strenge dame, geschoold in de marxistische filosofie, die met haar stijlvolle kledingkeuze in het Westen de show stal. Desondanks kon ze met haar lange vertogen heel belerend zijn. Nancy Reagan kon haar niet uitstaan. Maar meer nog dan Michail doorbrak Raisa het grauwe beeld dat van de Sovjet-Unie bestond. En dankzij Raisa, die hij eeuwig trouw is gebleven, behield Michail zijn persoonlijke integriteit, wat nog opmerkelijker was omdat de Gorbatsjovs in de hoogste Sovjet-kringen verkeerden, in Moskou en in Stavropol, waar veel hoge partijbazen vakantie vierden. KGB-chef Joeri Andropov, die in 1982 kortstondig partijchef werd, was bevriend met de Gorbatsjovs.

Bemoedigend dat er in zo'n wereld van spionnen en geheime diensten toch zoiets was als de liefde tussen Raisa en Michail. Mijn 'nieuwe theorie' over Michail Gorbatsjov is dat zijn liefde voor Raisa hem behoed heeft voor corruptie en machtsmisbruik en van hem een eerlijk man maakte waar het onpersoonlijke Sovjet-systeem zich op stuk beet. Misschien zijn mannen die niet aan overspel doen en gewoon van hun eigen vrouw houden geen betere staatslieden, maar toch zeker betere mensen. Althans, dat denk ik. In de tijden van Poetin en Trump lijkt me dit een hogere romantische waarheid om aan vast te houden, fakenieuws of niet.