Minister Zijlstra van Buitenlandse Zaken heeft zich verontschuldigd voor zijn verzonnen verhaal over Poetin en is daarna ook afgetreden. Is de kous af? Ja en nee. Zijlstra heeft een verstandig besluit genomen. In Moskou zou zou de Russische regering de kletskoek van de Nederlandse bewindsman nooit met de mantel der liefde hebben bedekt. Maar daarmee is de schade nog niet volledig hersteld. Volgens Hubert Smeets is door de gaffe van Zijlstra niet alleen de coalitie maar ook het landsbelang in het geding geweest. De opvolger van Zijlstra wacht een zware taak.
Staatsbezoek aan Nederland anno 2005. Zittend: de ministers Lavrov en Bot. Staand: president Poetin en premier Balkenende. Foto Wikimedia
door Hubert Smeets
Het antwoord op de vraag waarom minister Halbe Zijlstra van Buitenlandse Zaken geen genoegen nam met de kale feiten maar er een schepje bovenop fantaseerde, was formeel ter beoordeling aan het Nederlandse parlement en de regering. En feitelijk aan Zijlstra zelf, die nog voor het debat in de Tweede Kamer concludeerde dat hij niet meer kon functioneren als bewindsman, ongeacht het debat met de volksvertegenwoordiging.
Dat het verzonnen verhaal, waarmee de toenmalige fractievoorzitter van de VVD zijn partijgenoten in 2016 wilde mobiliseren voor een assertiever defensiebeleid van Nederland, verder reikt dan Den Haag staat echter vast. Het is een kwestie van staatsbelang.
De verdediging van Zijlstra dat hij de woorden, die president Vladimir Poetin in 2006 zou hebben gebruikt in een onderhoud met toenmalig Shell-topman Jeroen van der Veer, gelet op de Russische interventies acht jaar later in Oekraïne, inhoudelijk wel goed zou hebben geïnterpreteerd, is irrelevant. Het is onwaarschijnlijk dat Poetin al in 2006 zo duidelijk zou hebben gepreludeerd op zijn pretenties ten opzichte van de Baltische landen. In 2006 was er nog geen sprake van zo’n scherpe confrontatie tussen Rusland en het Westen.
Poetins befaamde toespraak in München over de woordbreuk van de NAVO en de onhoudbaarheid van de eenzijdige Pax Americana vond plaats in 2007. De NAVO-top over mogelijk lidmaatschap van Oekraïne en Georgië en de daarop volgende vijfdaagse oorlog met Georgië voltrokken zich in 2008. Zijlstra zal dan ook blijvend worden achtervolgd door het onloochenbare feit dat hij zijn achterban sprookjes op de mouw heeft gespeld.
De duiding van voormalig Shell-ceo Van der Veer, die twaalf jaar na dato in een e-mail aan De Volkskrant uiteenzette dat Poetin met zijn verwijzing naar de Baltische landen, Oekraïne, Wit Rusland en Kazachstan alleen doelde op de historische omvang van het Russische Rijk en de Sovjet-Unie, doet ook niet meer ter zake. Het ligt niet voor de hand dat de president het woord ‘Groot Rusland’ in de mond heeft genomen. Dat begrip bestaat niet in de geopolitieke doctrine van het huidige Rusland.
Als Poetin al gewag zou hebben gemaakt van een ‘Velikaja Rossija’, dan bedoelde hij mogelijk dat hij leiding geeft aan een groots land met een groots verleden én heden. Het ligt niet voor de hand dat hij het woord ‘groot’ gebruikte in contrast tot Klein-Rusland, zoals Oekraïne door Rusland werd genoemd. Maar het gebruik van deze niet-bestaande term bewijst evenmin dat de president slechts mijmerde over het grootse Russische Rijk van weleer.
Het is erger dan deze definitiekwesties: het verzinsel van Zijlstra raakt de bilaterale relatie met Rusland en zelfs de positie van Nederland binnen de Europese Unie. En wel om de volgende redenen.
1. Nederland is belangrijk voor Rusland
Ondanks de westerse sancties wegens de interventies in Oekraïne en de stabiele maar matige olieprijs van ongeveer 60 dollar per vat, is Nederland nog altijd de derde handelspartner van Rusland. Volgens het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken bedraagt de handelsbalans ongeveer 32 miljard dollar. Het Nederlandse CBS komt voor 2017 uit op circa 27 miljard (22 miljard euro). Hoe dan ook, alleen China en Duitsland zijn grotere handelspartners voor Rusland.
Met een bedrag van 42,5 miljard dollar is Nederland eveneens de derde investeerder, na Cyprus en Luxemburg, zij het dat deze investeringen meer bestaan uit gerepatrieerd geld dan uit kapitaal dat Nederlandse bedrijven in Rusland willen steken. Dankzij het civielrechtelijke en belastingklimaat is Nederland met zijn trustfirma´s en fiscale rulings ook voor Russische ondernemers en miljardairs een aantrekkelijk vestigingsland. De Zuidas in Amsterdam profiteert daarvan.
2. Rusland is belangrijk voor Nederland
Nederland heeft de leiding in het internationale technische en strafrechtelijke onderzoek naar de crash met de MH17, het passagiersvliegtuig dat in juli 2014 door een Boek-raket werd neergeschoten boven rebellengebied in Oost-Oekraïne. De Russische regering heeft de onderzoeksopzet en de resultaten vanaf het begin in twijfel getrokken als zijnde vooringenomen. Moskou heeft de afgelopen drie jaar nooit constructieve medewerking verleend aan het internationale onderzoeksteam JIT.
Eventuele opsporing en vervolging van de daders achter deze vliegramp is ondenkbaar, zolang de autoriteiten in Rusland blijven volharden in hun aanvallen op het JIT. Als tijdelijk lid van de Veiligheidsraad moet Nederland komend jaar proberen dit tij te keren. Dat kan alleen als de internationale druk verder wordt opgevoerd. En dat is alleen mogelijk als de politiek-morele betrouwbaarheid van Nederland boven elke twijfel is verheven.
3. Nederland is cruciaal voor Europa
Sinds 2014 worden de Europese sancties tegen Russische functionarissen en ondernemingen, die op een of andere manier betrokken zijn bij de annexatie van de Krim en het separatisme in de Donbas, steeds verlengd.
Dat is echter niet vanzelfsprekend. Sommige landen en multinationals, die grote belangen hebben bij een normalisering van de betrekkingen, pleiten al enige jaren voor afzwakking of zelfs opheffen van de sancties. Meestal gebeurt dat achter de schermen. Onder leiding van bondskanselier Angela Merkel heeft de Europese Unie niettemin een gemeenschappelijke lijn getrokken.
Den Haag volgt die koers van Berlijn en een bedrijf als Koninklijke Olie/Shell heeft zich daar vervolgens ook naar te voegen. Maar de druk om concessies te doen neemt toe, mede omdat de sancties minder effectief zijn dan de EU drie jaar geleden dacht. Een verzwakte positie van Nederland binnen de Westerse alliantie zal meer ruimte geven aan pleidooien voor normalisering van de politiek-economische betrekkingen met Rusland.
4. Nederland loopt achter in Europa
Terwijl Nederland zich vastbijt in de MH17-vliegramp, zijn de andere lidstaten van de EU een voor een bezig om de deuren naar Rusland open te zetten en open te houden, alles binnen of op de rand van de marges van de sancties. Veel Europese landen zoeken naar eigen posities in Rusland. Het is in Moskou een komen en gaan van missies. Nederland houdt intussen echter afstand. De achterstand ten opzichte van de andere Europese landen loopt zo op.
Op al deze terreinen is Nederland gediend bij een minister van Buitenlandse Zaken die soeverein kan opereren. Een bewindsman, die te pas en te onpas kan worden bespot door zijn Russische ambtgenoot of Europese collega’s, is niet alleen een quantité négligeable maar kan zelfs een risico voor het landsbelang worden.
Een vertrouwensvotum van de coalitiepartijen in de Tweede Kamer zou dit probleem niet hebben opgelost op. Er is geen tweede kans voor de minister. Het is een illusie te denken dat zijn prestige wordt bepaald door kabinet en parlement aan het Binnenhof. De kracht van het Nederlandse buitenlandse beleid wordt veeleer bepaald door het vertrouwen dat Berlijn, Parijs en andere Europese hoofdsteden in Den Haag hebben en houden. En zeker ook door het ontzag dat de Nederlandse regering in Moskou nog kan inboezemen.
Gebrek aan respect voor de Nederlandse regering is fnuikend. De gesprekspartner van de Russische minister Sergej Lavrov moet niet te boek staan als fantast, maar als een harde en eerlijke tegenspeler met wie op gelijkwaardige wijze zaken zijn te doen. Op zijn departement in Moskou wordt het denken bepaald door ‘zero-sum games’. Wie denkt dat Haags ‘win-win denken’ daar nu toch een kans heeft, begrijpt weinig van het huidige Rusland. Hollandse gezegdes als 'zand erover' en ‘een schone lei’ kennen ze daar niet. Alles wordt keurig opgeborgen in archieven die open gaan als het uitkomt.
De fout van Zijlstra zou hem dan ook blijvend hebben achtervolgd. Dat is geen moreel oordeel, maar een politiek feit.
