In Rusland vinden regelmatig geruchtmakende rechtzaken tegen corruptie plaats, zoals tegen toneelregisseur Kirill Serebrennikov of ex-minister Oeljoekajev. Volgens deskundigen vormen zij slechts het topje van de ijsberg. Rusland is geen rechtsstaat: minder dan 1 % van de strafzaken leidt tot vrijspraak. Iedereen is chantabel. 'Rechters beschouwen zich als verlengstuk van de rechtshandhaving en politiediensten,' zegt Olga Romanova van ngo Rusland achter de tralies. Uit angst voor arrestatie week zij vorig jaar uit naar Berlijn.

door Laura Starink

Het was maar een kort artikel in de Russische pers. De gouverneur van Sachalin werd begin februari wegens het aannemen van minstens acht forse steekpenningen veroordeeld tot 13 jaar strafkamp streng regime en het betalen van een forse boete. Vier van zijn naaste medewerkers werden ook tot hoge vrijheidsstraffen veroordeeld. Dat hoeft misschien niet te verbazen: in de laatste corruptie-index van Transparency International (over 2016) deelt Rusland met Oekraïne  plaats 131 van de 176 landen. Ter vergelijking: Denemarken presteert op nummer 1 van de ranglijst het best, Nederland bezet de achtste plaats.

In de aanloop naar presidentsverkiezingen is het in Rusland normaal de stal schoon te vegen om te laten zien dat de overheid niet zit te slapen. Nu oppositiepoliticus Aleksej Navalny met zijn campagne tegen corruptie het internet en de pleinen van Russische steden bestormt is er het Kremlin extra veel aan gelegen te laten zien dat ook de politieke leiding de strijd tegen de corruptie serieus neemt. Maar wat zegt de veroordeling eigenlijk over het Russische rechtssysteem?

Volgens de Rule of Law Index 2017 van het onafhankelijke World Justice Project stond Rusland vorig jaar op een lijst van 113 landen op een beschamend lage plaats 89. Ook hier liggen de acht best presterende landen in West-Europa en de VS. De index meet indicatoren als transparante overheid, corruptie, fundamentele rechten, openbare orde en veiligheid, strafrecht en civiel recht. Rusland zit in dezelfde slecht presterende groep als Iran, China, Colombia en Nigeria. De vraag rijst: hoe eerlijk wordt de juridische strijd tegen corruptie in Rusland gevoerd?

Sensationele rechtszaken

Het afgelopen jaar trok een aantal sensationele rechtszaken de aandacht. Aleksej Oeljoekajev, minister van Economische Handel in het kabinet van premier Medvedev, werd eind 2016 op heterdaad betrapt met een koffer met 2 miljoen dollar die hem op het hoofdkantoor van Ruslands grootste oliebedrijf Rosneft in handen was geduwd door CEO Igor Setsjin hoogstpersoonlijk. Poetins naaste vertrouweling Setsjin is in Rusland een machtig man.

Ex-minister Oeljoekajev kreeg 8 jaar kamp voor steekpenningen

Volgens Oeljoekajev werd hij in de val gelokt. Hij dacht dat de (loodzware) koffers de gebruikelijke worst en wijn bevatten. Setsjin weigerde met vertoon van minachting van de rechtbank tot vier keer toe te komen getuigen op het proces. In zijn slotwoord waarschuwde de als liberaal beschouwde Oeljoekajev: ‘Morgen kan de klok voor jou luiden’. De minister werd veroordeeld tot 8 jaar kamp streng regime en ging in hoger beroep. ‘Een verschrikkelijk ongegrond vonnis,’ zei Poetins economisch adviseur Koedrin ontdaan. Een persoonlijke wraakneming van Setsjin, concludeerden anderen. Poetin verschool zich als gewoonlijk achter de onafhankelijkheid van de rechtspraak.

‘Een verschrikkelijk ongegrond vonnis,’ zei Poetins economisch adviseur Koedrin ontdaan.

Oeljoekajev is  niet de enige. Ook de gouverneur van Kirov, de liberale bestuurder Nikita Belych, werd aangehouden terwijl hij dollars in ontvangst nam. Volgens hem waren die bedoeld voor nuttige projecten in de regio. Hij kreeg eveneens 8 jaar kamp. Koffers met geld aannemen is in Rusland zo gevaarlijk geworden dat je wel een erg simpele geest moet zijn om dat risico nog te nemen.

Zelfs de culturele sector werd vorig jaar getroffen door een corruptieschandaal : na een politieinval bij het avantgardetheater Gogol Centrum zit directeur en regisseur Kirill Serebrennikov, lieveling van Moskous culturele elite, al driekwart jaar in huisarrest in afwachting van zijn rechtszaak. Drie naaste medewerkers zitten ook vast. De internationaal gevierde toneel- en filmregisseur wordt verdacht van grootschalige verduistering van staatssubsidie bedoeld voor toneelvoorstellingen. In weerwil van in de rechtszaal getoonde krantenrecensies hield de openbaar aanklager vol dat de voorstellingen nooit hebben plaatsgevonden en het geld in Serebrennikovs zak is verdwenen. Volgens analisten is de regelgeving bij staatssubsidies zo ondoorzichtig dat bij iedere controle van de boekhouding misstanden worden aangetroffen. Het is de stok om de hond te slaan: iedereen in Rusland is chantabel, zegt de Moskouse tak van Transparency International, die de culturele sector waarschuwt geen staatsgeld meer aan te nemen.

Kirill Serebrennikov mocht afgelopen december niet aanwezig zijn bij de première van zijn ballet Noerejev in het Bolsjoj Theater, een doorslaand succes waar de hele politieke top zich aan laafde. Evenmin mocht hij in februari afscheid nemen van zijn stervende moeder in Rostov aan de Don.

Volgens Russische commentatoren zijn deze geruchtmakende zaken slechts het topje van de ijsberg. Ze laten zien hoe wijdverbreid het misbruik van het rechtssysteem in Rusland is. Oeljoekajev zou in werkelijkheid veroordeeld zijn omdat hij de toorn van de machtige Setsjin had opgewekt met zijn kritiek op Rosnefts onderhandse aankoop van oliebedrijf Basjneft. Belych zou zijn gepakt omdat hij te liberaal was voor het Kremlin. En Serebrennikov zit met enkelband thuis omdat er in zijn theater te veel wordt naaktgelopen naar de zin van Russisch-orthodoxe fundamentalisten.

Toneelregisseur Serebrennikov is al twee keer tot huisarrest veroordeeld op verdenking van verduistering.

Russische juridische experts zeggen dat het rechtssysteem een dolgedraaide machine is geworden die aan de lopende band mensen verzwelgt wier schuld niet of nauwelijks in de rechtzaal is bewezen. Soms zijn arrestaties politiek gemotiveerd maar vaak zijn ze gewoon bedoeld om concurrenten uit de weg te ruimen. Of, zoals in het geval van de toneelregisseur, afkomstig van op censuur beluste moraalridders. Hoe moeten we die analyses begrijpen?

Geen scheiding der machten

Om te beginnen is het Russisch rechtsstelsel erfelijk belast. Onder het communistische bewind was de rechterlijke macht een verlengstuk van de uitvoerende macht. Scheiding der machten bestond niet in de USSR. De communistische partij bepaalde wie en wat strafbaar was en welke straffen moesten worden opgelegd. Tijdens de Stalin-terreur ontaardde dat in massamoord op bevel van hogerhand, overgoten door een dun vernisje pseudo-legaliteit. In de jaren dertig, die bekend werden als de Grote Terreur, verwerden rechtszaken tot showprocessen. Daarnaast werden duizenden geheime vonnissen uitgesproken door zogenaamde trojka-rechtbanken met drie rechters. De meeste mensen waren onschuldig.

Maar ook in de nadagen van het communisme was telefonnoje pravo (‘rechtspreken per telefoon’) de norm: een telefoontje van hogerhand bepaalde de strafmaat waar een rechter zich aan conformeerde. Het was het Politbureau dat besloot dat schrijver Aleksandr Solzjenitsyn moest worden uitgewezen of dat atoomgeleerde Andrej Sacharov moest worden verbannen naar de gesloten stad Gorki. En ook onder Leonid Brezjnev werden op gezette tijden processen georganiseerd om de corruptie in te dammen.  

Vrijspraak is in Rusland een grote uitzondering: in minder dan 1 procent van de strafzaken wordt de verdachte vrijgesproken.

Ondanks een ingrijpende hervorming van het rechtstelsel in 1991 gaat het systeem nog steeds gebukt onder die erfelijke belasting. Zo gaat het mank aan wat rechtsgeleerden een ‘obvinitelny oeklon’ noemen, een ‘hang naar veroordeling’, schrijft commentator Jevgeni Karasjoek op de website Republic. Vrijspraak is in Rusland een grote uitzondering: in minder dan 1 procent van de strafzaken wordt de verdachte vrijgesproken.

Karasjoek verwijst naar onderzoek van het Instituut voor Rechtshandhaving van de Europese Universiteit in Petersburg, waaruit blijkt dat een districtsrechter gemiddeld in zeven jaar op 500 rechtszaken slechts éénmaal vrijspraak vonnist: ‘De rechtsspraak in Russische rechtbanken functioneert zo dat de waarschijnlijkheid van vrijspraak zo miserabel klein is dat je kunt zeggen dat de schuld van een persoon al bijna voor 100% wordt vastgesteld tijdens eerdere etappes van het crimineel onderzoek.’ Met andere woorden: de facto vonnist niet de rechter, maar de openbaar aanklager.

Het aantal vrijspraken in percentages ten opzichte van het totaal aantal vonnissen is in Rusland schrikbarend laag (bron Instituut voor Rechtshandhaving in Petersburg)

Karasjoek citeert de jurist Sergej Pasjin van de gerenommeerde Moskouse Hogeschool voor Economie, die dat wijt aan de nauwe band tussen rechters en openbaar aanklagers: ‘Een mens vrijspreken betekent je vriend een dreun verkopen, de openbaar aanklager, de onderzoeksrechter. De rechter drinkt wodka met hem en gaat met hem op jacht.’  Scheiding der machten is ook in Poetins Rusland nog steeds een fictie.

Pasjin verklaart dat uit het feit dat de rechtbank ook in de 21^ste eeuw nog altijd onderdeel uitmaakt van het strafapparaat van de staat. Maar het is erger. Het rechterlijke apparaat is opgebouwd als een hiërarchische instelling onder leiding van de voorzitter van de rechtbank, die vaak van hogerhand ‘politieke bevelen’ krijgt opgelegd.

‘Hij dirigeert zijn rechters zoals de directeur van een fabriek zijn brigadeleiders aanstuurt,’ zegt Pasjin. ‘De rechterlijke macht is opgebouwd volgens het principe van uitvoerende productie. Het is een soort ministerie dat zaken moet afschrijven.’ Pasjin noemt dat een gruwelijke fout in het systeem: een rechter moet meer zijn dan een ambtenaar, hij moet zijn geweten volgen. Daar komt nog bij dat het niveau van de meeste rechters bedroevend laag is. 65 procent van de rechters zijn vrouwen die vaak uit het ondersteunend apparaat binnen de rechtbank zijn opgeklommen. Bijna de helft heeft slechts een juridische deeltijdopleiding gevolgd. Ze zijn zwaar overbelast en vaak incompetent.

Rusland achter de tralies

Ook Olga Romanova, directeur van ngo Roes sidjasjtsjaja (Rusland achter tralies) verwijst in een artikel voor Carnegie Moscow naar wetenschappelijk onderzoek naar de eenzijdige loopbaan van rechters. Van hen is 30 procent  direct afkomstig uit het ondersteunend apparaat van de rechtbanken, 21 procent uit het apparaat van het Openbaar Ministerie en 17 procent uit de onderzoeksorganen.

De bruine lijn in de grafiek laat zien dat het aantal rechtbankmedewerkers dat gerecruteerd wordt voor het rechtersvak de afgelopen jaren spectaculair is gestegen (bron Instituut voor Rechtshandhaving in Petersburg)

‘Dit verklaart waarom rechters zich beschouwen als verlengstuk van de rechtshandhaving en politiediensten,’ zegt Romanova. Haar conclusie: het rechtssysteem doet geen enkel beroep op ervaring van buiten en heeft kennelijk geen behoefte aan, bijvoorbeeld, ervaren juristen. ’Het heeft behoefte aan efficiënt personeel dat weet hoe bevelen moeten worden opgevolgd.’

Iedereen die weleens een Russische rechtbank vanbinnen heeft gezien herkent dat beeld: doorgaans zit de beklaagde in een betraliede kooi in de rechtszaal, de rechter leest in sneltreinvaart en onverstaanbaar het paginalange vonnis voor. Uitwisseling vindt niet plaats. Advocaten spreken bij voortduring hun afschuw uit over het schreeuwende gebrek aan bewijs, het vooropgezette vonnis en het dédain voor de beklaagde in de rechtszaal. Meestal haalt dat niets uit.

Romanova wijst er op dat rechters in Rusland verhoudingsgewijs wel goed betaald worden. Waar de gemiddelde Rus 40.000 roebel  (560 euro) per maand krijgt, ligt het salaris van rechters tussen de 150.000 en 170.000 roebel (2.300 euro). Daarnaast krijgen ze bonussen, gratis huisvesting en een goed pensioen. Volgens Romanova is dat een van de redenen dat steekpenningen onder rechters geen wijdverbreid verschijnsel zijn. Ze hebben ze niet nodig.

Romanova is ervaringsdeskundige. In 2008 werd haar man Aleksej Kozlov, een rijke zakenman, gearresteerd wegens ‘witwassen’. Nog geen dag later kreeg Romanova een telefoontje. Een medewerker van de geheime dienst bood aan om haar man voor 1,5 miljoen dollar geldige uitreispapieren te verschaffen. Romanova betaalde, maar haar man kwam niet vrij. In maart 2009 werd hij tot 8 jaar veroordeeld. Ze koos de openbaarheid en begon zijn gevangenisdagboek te publiceren. Het werd het begin van een harde strijd die na vier jaar resulteerde in zijn vrijlating. Zo ontstond de actiegroep ‘Rusland achter de tralies’ en werd Romanova een van de bekendste activisten van Rusland. Haar ngo geeft juridische en financiële ondersteuning aan mensen die voor de rechter moeten verschijnen.

‘Als Russische ambtenaren je business tot nachtmerrie maken kun je alles verliezen, zelfs je leven’.

Veelbetekenend is overigens dat Romanova’s man in 2008 kennelijk anderhalf miljoen dollar cash klaar had liggen voor het geval dat hij zou worden opgepakt. Zoals velen voelde hij de bui hangen. In een land met ondoorzichtige financiële machinaties en regelgeving is elke zakenman in feite continu op zijn hoede. Dat beeld bevestigt Leonid Ragozin op de economische nieuwssite Bloomberg met het verhaal ‘Als Russische ambtenaren je business tot nachtmerrie maken kun je alles verliezen, zelfs je leven’.  Het Russisch heeft er inmiddels zelfs een huiveringwekkend werkwoord voor: kosjmarit – tot nachtmerrie maken (van het Franse cauchemar).

Russen, Poetin voorop, schilderen graag inktzwarte beelden van de ‘woeste jaren 90’ onder president Boris Jeltsin, toen Rusland met een keiharde shocktherapie van communisme naar kapitalisme overschakelde. Het woord rejderstvo (raiding) kwam in Rusland in zwang: criminele groepen namen, vaak in samenwerking met overheidsdiensten, lucratieve bedrijven over. Maar anders dan Poetin het doet voorkomen is die praktijk in Rusland nooit meer verdwenen. Hoe raiders een van zijn dochterondernemingen in Rusland leegroofden heeft William Browder minutieus beschreven in zijn boek Red Notice. Sinds zijn jonge advocaat Sergej Magnitski stierf in een Russische cel voert de Amerikaanse durfkapitalist een kruistocht tegen Poetins regime.

Diefstal van luipaardenvel

Politieke vervolging, zegt Ragozin, is maar een klein onderdeel van de algehele wetteloosheid waar Rusland onder zucht. Talloze zakenlui verdwenen op de meest krankzinnige beschuldigingen achter de tralies. Een zakenman zat een jaar vast op beschuldiging van het stelen van het intellectueel eigendom van luipaarden door hun vlekkenpatroon te gebruiken in de meubelbekleding die hij maakte. Hij verloor $360.000 én zijn bedrijf.

'Het Kremlin wil dat het rechtssysteem de misdaad uitsluitend bestrijdt als het ze uitkomt'

Mark Galeotti, gespecialiseerd in georganiseerde misdaad in Rusland, waarschuwde in datzelfde Bloomberg-artikel tegen al te grove generalisaties over het Russische rechtssysteem. ‘Er zijn eerlijke agenten en rechters en er zijn corrupte. Er zijn bepaalde groepen corrupte wetshandhavers die je kunt beschouwen als zelfstandige bendes in de georganiseerde misdaad. Het echte probleem zit hem in het systeem. Het Kremlin wil dat het rechtssysteem de misdaad uitsluitend bestrijdt als het ze uitkomt, als het de boot niet teveel aan het schommelen brengt of wanneer het personen op de korrel neemt die geen vrienden of bondgenoten zijn.’ 

In juni 2017 deed de politie een inval in het kantoor van 'Rusland achter de tralies'. Het hoofd van de (Federalnaja Sloezjba Izpolnenija Nakazanij Rossii) Federale Penitentiaire Dienst van Rusland beschuldigde ook Romanova's ngo van verduistering van subsidiegeld dat bedoeld was voor lezingen over het gevangeniswezen. Volgens Romanova was de boekhouding vlekkeloos op orde. ‘De Federale Penitentiaire Dienst is de natuurlijke vijand van de mensheid,’ zei Romanova op Facebook. Ze ijvert al jaren voor een radicale hervorming van de dienst. Na het politiebezoek ontvluchtte ze Rusland uit angst voor arrestatie. Ze werkt nu in Berlijn.

Volgens het internationale ICPR (Institute for Criminal Policy Research) in Londen staat Rusland op de derde plaats in de ranglijst van landen met percentueel het hoogste aantal gevangenen: 450 op elke 100.000 inwoners. Alleen de Seychellen en de VS scoren hoger met 770 respectievelijk 709 gevangenen per 100.000. (Voor Nederland is dat getal 69). In 2016 zaten meer dan 630.000 mensen in Rusland in gevangenissen of strafkampen.

Romanova: ‘Stelt u zich eens voor dat 30 procent van allen die vastzitten – dat is meer dan 200.000 man per jaar – onschuldig achter de tralies zit alleen vanwege juridische fouten en desinteresse, waarbij de rechtbank en het OM weigeren de zaak naar behoren te onderzoeken. En dan heb ik het nog niet eens over hen die vanwege bestelde of politieke zaken gevangen zitten’.

Olga Romanova van ngo 'Rusland achter de tralies'

Ook Aleksej Fedjarov, 11 jaar werkzaam als onderzoeksrechter in Tsjoevasjië,  bevestigt de zeldzaamheid van vrijspraak. In de jaren 90, toen hij onderzoeksrechter was, was het nog een gewoon verschijnsel, nu wordt het beschouwd als ‘vervuiling van de statistiek’, zegt hij in een recent interview. ‘Als er een zaak is geopend komt er een vonnis, seponering van een strafzaak wordt gezien als een zeer negatief resultaat.’ Ook Fedjarov heeft de cel van binnen gezien. Na zijn vertrek bij het Openbaar Ministerie begon hij een eigen bedrijf. Binnen de kortste keren zat hij een jaar in de gevangenis. Nu werkt hij als juridisch adviseur bij ‘Rusland achter de tralies’.

Iets rooskleuriger is het beeld bij de juryrechtbanken, waar vrijspraak vaker voorkomt. Bij die rechtbanken wordt 13 % van de verdachten door de jury vrijgesproken. Maar het aantal strafzaken waarbij juryleden worden ingezet is sterk teruggelopen door een aanscherping van de wet die het parlement tien jaar geleden heeft aangenomen. Misdrijven als gijzeling, terroristische aanslagen, landverraad en het organiseren van massale ongeregeldheden mogen niet langer door juryrechtbanken worden behandeld. Niet meer dan 0,1 % van de strafzaken wordt nog door juryrechtspraak afgehandeld en die vrijspraken zijn dus een druppel op de gloeiende plaat.

'Om de statistiek niet te vervuilen worden moorden voorgesteld als zelfmoorden of bevriezingsgevallen op straat'

Fedjarov geeft een schokkend beeld van het cynisme in de rechtszaal. ‘Met diefstal is het heel simpel: ze zoeken gewoon een of andere toevallige drugsverslaafde of dakloze die alle diefstallen die er in een winter hebben plaatsgevonden in een datsjadorp op zich neemt. Met moord gaat het net zo: bij klein bier in de huiselijke sfeer kun je mensen nagelen die er maar zijdelings bij betrokken zijn. Om de statistiek niet te vervuilen worden moorden voorgesteld als zelfmoorden, dood door overdosis, bevriezingsgevallen op straat, mensen die spoorloos verdwenen zijn. Onze misdaadstatistieken kun je niet vertrouwen.’

Op de vraag of de rechtshandhavers geen berouw koesteren over al die gebroken levens zegt Fedjarov: ‘U kijkt naar een strafzaak uit een rationeel en correct menselijk standpunt, redenerend vanuit traditionele begrippen als de vraag of een gebeurtenis werkelijk heeft plaatsgevonden en of er al dan niet concrete bestanddelen van een strafbaar feit voorhanden zijn. Maar als u dat nou eens even uitschakelt en uw enige criterium is of een zaak juridisch perspectief heeft. Houdbaar is in de rechtbank of niet. Als u zo begint te redeneren, dan bent u een onderzoeksrechter. Al die tobberijen dat je een onschuldig mens vastzet, die heeft daar niemand.’ Het roept herinneringen op aan Zvjagintsevs film Leviathan, waar een kleine huiseigenaar slachtoffer wordt van een kongsi van kerk, criminaliteit en ambtenarij. 

Brood en spelen op tv

Naar aanleiding van het vonnis tegen gouverneur Belych beschreef politicoloog Vladimir Pastoechov het Russische rechtssysteem op de site Republic als brood en spelen voor de massa’s. ‘Je hoeft maar een willekeurig nieuwsprogramma op tv aan te zetten: mensen in kooien zijn het geliefde vermaak geworden voor de enorme virtuele televisiemassa. Maar in Hollywoodfilms heeft de gladiator nog de kans in de arena als een held te sterven terwijl hij zijn dolk in de borst van de gehate dictator stoot. In de Russische cinema heeft hij die kans niet, omdat hij eerst een jaar wegrot in de gevangenis, waarna hij op zijn knieën de gerechtelijke arena binnenkruipt om zijn laatste woord uit te spreken, waar niemand op zit te wachten.’

'Het is een oorlog van allen tegen allen'

Verwijzend naar de zaak tegen minister Oeljoekajev zegt Pastoechov:  ‘Loyaliteit, je aan de spelregels houden, deel uitmaken van de heersende clan en in de toekomst mogelijk zelfs directe connecties met de leider zijn geen garantie voor veiligheid. De slinger van de repressie heeft een eigen dynamiek gekregen met een eigen innerlijke logica en draait op volle toeren. Het is een oorlog van allen tegen allen en niemand weet wanneer wiens botten aan de beurt zijn om te worden vermalen onder de molenstenen.’

Het enige redmiddel is schuld bekennen en dat verklaart de enorme hoeveelheid schikkingszaken die buiten de rechtszaal om worden geregeld. Volgens statistieken van het Hooggerechtshof werd in 2016 68 procent van de strafzaken geschikt en in het eerste kwartaal van 2017 69 procent.

Op het stembiljet voor de presidentsverkiezingen van 18 maart 2018 staan acht namen. Een van hen is Boris Titov, voorheen zakenman en nu ombudsman voor het zakenleven in Rusland. Bij een recente ontmoeting duwde presidentskandidaat Titov de gedoodverfde winnaar van de verkiezingen in het Kremlin een smeekbede van tien rijke Russische zakenlui in handen. De tien hebben de wijk genomen naar Londen, maar de Britse Justitie dreigt hen aan te gaan pakken. Naar verluidt vroegen de tien tycoons Poetin met de pet in de hand of ze op clementie konden rekenen als ze terugkeerden naar hun vaderland. Wat Poetins reactie was weten we niet.

Op 12 maart is er in De Balie in Amsterdam een avond over de Russische rechtsstaat bij de verschijning van het boek 'Poetins rechtsstaat. Proteststemmen uit een autoritaire staat' van Ellen Rutten en Nina Targan-Mouravi.