De presidentsverkiezingen van 18 maart verlopen volgens een strategie die is ontwikkeld door medewerkers van de presidentiële administratie. Die bestaat uit manipulatie van het deelnemersveld, van de kiezer en van de stemmen. In deel 2 van een drieluik laat Ruslandkundige Max Bader zien hoe de Russische kiezer wordt gemanipuleerd ter wille van het gewenste resultaat.

Een van de opvallendere presidentskandidaten is de communistische populistische agrariër Pavel Groedinin, die kans maakt op 5 % van de stemmen (foto Wikimedia)

door Max Bader

Om inzicht te krijgen in het door de Russische overheid gewenste verkiezingsresultaat moet eerst de vraag worden gesteld wat überhaupt het nut is van de presidentsverkiezingen van 18 maart 2018? De primaire reden dat Rusland deze verkiezingen organiseert is dat dit in de wereld van vandaag nu eenmaal tot de regels van het spel behoort.

Rusland heeft deze regels aanvaard bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991. Slechts een handvol staten, zoals China en Saoedi-Arabië, organiseert nog steeds geen verkiezingen op nationaal niveau. De Russische overheid heeft in recente jaren weliswaar laten zien er niet voor terug te deinzen om internationale normen te negeren, maar zal niet snel zo ver gaan op te houden met nationale verkiezingen.

Het organiseren van verkiezingen brengt niettemin de nodige kopzorgen met zich mee. Een verkiezingsstrategie bedenken en uitvoeren is complex en tijdrovend. Ook de organisatie kost veel geld. Dat het Kremlin dat met enige tegenzin doet, verklaart vermoedelijk waarom de presidentiële ambtstermijn met ingang van 2018 opgeschroefd is naar zes jaar. Pas in 2024 mogen de Russen weer een nieuw staatshoofd kiezen.

Voordelen bij een nadeel

Daartegenover staat dat nationale verkiezingen een aantal voordelen met zich meebrengen. Ten eerste zijn ze een geschikte gelegenheid om de loyaliteit en effectiviteit van regionale en lokale bestuurders te testen. Zijn die in staat en bereid om de ‘juiste’ uitslagen aan te leveren? Voor zover de verkiezingen zonder fraude verlopen bieden ze ook de mogelijkheid om te peilen wat de stemming is in het land. Er bestaan in Rusland weinig betrouwbare opiniepeilingen op regionaal of lokaal niveau. Verkiezingsuitslagen kunnen laten zien waar, bijvoorbeeld, de oppositie de meeste voeten aan de grond heeft.

Vaak hebben verkiezingen ook het bijkomend voordeel dat ze de politieke oppositie verdelen in plaats van verenigen. Dit zal vermoedelijk ook het geval zijn in de aankomende presidentsverkiezingen. Een deel van de democratische oppositie tegen president Vladimir Poetin zal gehoor geven aan Aleksej Navalny’s oproep om niet te gaan stemmen. Een ander deel zal tóch besluiten op een kandidaat als Ksenia Sobtsjak of Grigori Javlinski te stemmen. En weer anderen zullen blanco stemmen, al was het maar om te voorkomen dat hun stembiljet wordt gebruik voor ballot-box stuffing. Verkiezingen kunnen, kortom, een geëigend middel zijn voor een verdeel-en-heersstrategie.

De acht deelnemers aan de presidentsverkiezingen

Sergej Baboerin (1959) doet mee namens de splinterpartij Russische Volksunie. Het voormalig parlementslid was betrokken bij verschillende conservatief-nationalistische bewegingen en partijen.

Pavel Groedinin (1960) is een agrariër die lang actief was voor de partij Verenigd Rusland. Hij is net lid geworden van de Communistische Partij van de Russisch Federatie.

Grigori Javlinski (1952) is één van de oprichters en voormalige partijleider van Jabloko (Appel), een liberaal-democratische partij. Hij deed mee aan de verkiezingen in 1996 en 2000.

Vladimir Poetin (1952) wordt bij de verkiezing voor een vierde termijn herkozen. Met uitzondering van de jaren 2008-2012, toen hij premier was, is hij sinds 2000 president van Rusland.

Ksenia Sobtsjak (1981) is een journalist en televisiepresentratrice met een liberaal-democratisch profiel. Ook bekend als dochter van de voormalige burgemeester van Sint-Petersburg Anatoli Sobtsjak, onder wie Poetin werkte in de jaren negentig.

Maksim Soerajkin (1978) is de leider van de partij Communisten van Rusland, niet vertegenwoordigd in de Staatsdoema.

Boris Titov (1960) is gevolmachtigd vertegenwoordiger van de president met als portefeuille ondernemersrechten en hoofd van de organisatie Ondernemend Rusland. Hij doet mee namens de partij Groei, waar hij voorzitter van is.

Vladimir Zjirinovski (1946) is een nationalistische populist die sinds 1989 leider is van de Liberaal-Democratische Partij van Rusland. Hij doet voor de zesde maal mee aan de presidentsverkiezingen.

Aleksej Navalny, de enige oppositiepoliticus die massa's op de been kan krijgen en een landelijke campagne heeft gevoerd, mag niet meedoen. Hij zal 18 maart waarschijnlijk achter de tralies doorbrengen.

Het voornaamste doel van nationale verkiezingen in autoritaire staten echter is om de hegemonie van het bewind te onderstrepen, en daarmee een signaal af te geven dat oppositie zinloos is.

De autoriteiten slagen daar niet altijd in. In 2011 behaalde de partij Verenigd Rusland in de Doemaverkiezingen volgens de officiële uitslagen 49% van de stemmen (in werkelijkheid waren dat er aanzienlijk minder) terwijl dat in 2007 volgens de officiële uitslagen nog 64% was geweest. De uitslag van 2011 wekte de indruk dat het regime wellicht minder effectief was in het controleren van regionale en lokale bestuurders en minder steun genoot van de bevolking dan velen veronderstelden.

Alles voor de opkomstcijfers

Wat voor resultaat wordt nagestreefd in de komende verkiezing?

Het is aannemelijk dat het resultaat duidelijk moet maken dat Poetin écht onaantastbaar is en dat hij zijn positie sinds zijn terugkeer naar het presidentschap in 2012 versterkt heeft. In dat geval moet een resultaat worden gehaald van meer dan de 64 procent die hij volgens de officiële uitslagen in 2012 haalde.

Tegelijkertijd zal de regering terugschrikken voor een uitslag die doet denken aan de presidentsverkiezingen in voormalige Sovjet-republieken als Wit-Rusland, Azerbeidzjan, Kazachstan, Oezbekistan, Turkmenistan en Tadjizkistan, waar presidenten in de regel met meer dan tachtig of negentig procent van de stemmen winnen. Geen ‘Aziatische’ toestanden in Rusland; daarvoor vindt het regime zichzelf te verfijnd. Volgens journalisten van onder andere RBK en Novaja Gazeta bestaat de kern van de verkiezingsstrategie van de presidentiële administratie uit de formule ‘70/70’: 70 procent stemmen voor de president bij een opkomst van 70 procent.

Kandidaat Grigori Javlinski van oppositiepartij Jabloko gaat nog langer mee dan Poetin. Hij maakt geen schijn van kans. Foto: Facebook

Een hoge opkomst – volgens de officiële uitslagen – kan worden bereikt door stemgerechtigden te stimuleren écht naar de stembus te komen en door middel van fraude.

In de laatste categorie vallen onder andere ballot-box stuffing en multiple voting. In het eerste geval worden ongebruikte stembiljetten op de ‘juiste’ manier ingevuld en door iemand, vaak een lid van de kiescommissie, clandestien in de stembus geworpen. In het tweede geval stemmen kiezers illegaal in meerdere stembureaus. Dat vereist in veel gevallen de medeplichtigheid van leden van de kiescommissie. Daarnaast kunnen de opkomstcijfers worden gefingeerd, bijvoorbeeld door de leden van de lokale kiescommissie die het proces verbaal van de uitslag moeten invullen. Vervalsing kan ook plaatsvinden op de plek waar de uitslagenprotocollen van de verschillende stembureaus worden samengebracht en de uitslagen per stembureau via een computersysteem naar de Centrale Kiescommissie in Moskou worden gestuurd.

Al deze vormen van fraude hebben plaatsgevonden in iedere nationale verkiezing in Rusland.

Feest der democratie

De interesse van stemgerechtigden voor de aanstaande verkiezingen wordt niet aangewakkerd op de gebruikelijke manieren van ons soort democratieën. De kandidaten voeren tamme verkiezingscampagnes die voor de meeste stemgerechtigden nauwelijks zichtbaar zijn. Voorzover er al debatten zijn doet de president daar in ieder geval beslist niet aan mee. Op welke manieren wordt dan wél geprobeerd om mensen naar de stembus te krijgen?

Een relatief onschuldige manier om de opkomst te verhogen is door van de verkiezingen een feestelijke aangelegenheid te maken. Vooral buiten de grote steden wordt in veel stembureaus een buffet ingericht waar kiezers voor weinig geld voedsel en drank kunnen kopen. Kiezers worden gelokt met opzwepende muziek uit geluidsinstallaties. Het creëren van een feestelijke sfeer in stembureaus is een traditie die stamt uit de Sovjet-Unie. Maar er wordt tegenwoordig ook op onorthodoxe wijze reclame gemaakt: aankondigingen voor de verkiezingen zijn gesignaleerd op plastic zakjes en melkpakken.

Dit keer worden ook referenda georganiseerd om de opkomst te verhogen. Veel gemeenten plannen gelijktijdig met de presidentsverkiezingen een referendum over een lokale kwestie. Ook schoolevenementen worden ingezet: aangezien veel stembureaus zich in scholen bevinden zullen veel ouders op de verkiezingsdag – in Rusland altijd een zondag – dus hoe dan ook een stembureau bezoeken. Dat vergemakkelijkt het stemmen.

Sancties en intimidatie

Een kwalijkere manier om de opkomst op te krikken is stemgerechtigden bangmaken met het vooruitzicht van een sanctie ingeval niet aan de ‘burgerplicht’ wordt voldaan. Dit soort dreigementen kunnen gericht zijn tegen individuen of tegen alle werknemers van een bepaalde instelling of bedrijf. Bij individuen gaat het veelal om dreiging met ontslag, betreft het werknemers van een instelling of bedrijf dan kan hen bijvoorbeeld salaris worden onthouden.

Het zou onmogelijk moeten zijn om na te gaan wie er op welke partij of kandidaat gestemd heeft, maar zekerheid daarover heeft men niet. Leden van een kiescommissie kunnen gegevens doorspelen. Belanghebbende partijen kunnen mensen dwingen een foto op te sturen van hun stembiljet of zich buiten het stembureau te melden bij een persoon die de namen van kiezers opschrijft.

Over dit soort intimidatie word niet vaak bericht in de traditionele media; wat we hier over weten is gebaseerd op berichten op sociale media en op bijvoorbeeld de Karta Naroesjenij (Kaart van Schendingen), een website waar burgers anoniem verkiezingsfraude en andere vormen van manipulatie kunnen melden.

Acht namen prijken in alfabetische volgorde op het stembiljet, waarmee weer flink zal worden gemanipuleerd. Foto: Centrale Verkiezingscommissie Rusland, Wikimedia Commons

Naast een hoge opkomst is de verkiezingsstrategie van de presidentiële administratie ook gericht op een hoog – maar ook weer niet té hoog – stemmenpercentage voor de president. Behalve ballot-box stuffing en multiple voting wordt ook carousel voting toegepast. In dat geval geeft iemand voor het stembureau een kiezer een stembiljet waarop Poetin is aangekruist met de opdracht om uit het stembureau met een leeg stembiljet terug te keren en dit te overhandigen aan de organisator van de carrousel. Op deze manier weet de laatste zeker dat op Poetin is gestemd.

Nog een manier om Poetins stemmenpercentage te verhogen is door ‘fouten’ te maken bij het tellen van de stemmen. Stemmen voor andere kandidaten dan Poetin worden in dit scenario simpelweg bij die voor Poetin gevoegd. Ook kunnen de stemmenaantallen voor Poetin worden gefingeerd, in het stembureau of in het districtskantoor waar de uitslagen in het computersysteem worden ingevoerd.

Onvervalste steun

Er zijn overigens goede redenen om te veronderstellen dat een groot percentage van de kiezers hoe dan ook op Poetin zal stemmen. Een daarvan is dat er geen kandidaten zijn die een sterke alternatieve campagne kunnen of willen voeren. Het deelnemersveld is in hoge mate gemanipuleerd: er doen alleen kandidaten mee die door de autoriteiten ongevaarlijk worden geacht.

Als we opiniepeilingen kunnen geloven wordt Poetins beleid door een ruime meerderheid van de Russen gesteund. Toch is het niet zo dat alle kiezers, die aangeven Poetins beleid te steunen, ook automatisch op hem stemmen. In mei 2012, toen Poetin ook populair was, nam officieel 41 procent van de stemgerechtigde Russen de moeite om op hem te stemmen. Als je de grootschalige verkiezingsfraude daarvan aftrekt lag het echte percentage waarschijnlijk niet hoger dan dertig procent.

Russen hebben genoeg objectieve redenen om niet op Poetin te stemmen. Het gaat niet goed met het land. Tussen 1999 en 2008 werd Ruslands economische wederopleving als één van de Poetins verdiensten gepresenteerd, maar sindsdien zit de klad erin.

Sinds de Oekraïnecrisis heeft Rusland weinig westerse vrienden en bondgenoten over en is geïsoleerd geraakt in de internationale politiek. Een groot aantal staten heeft sancties tegen het land uitgevaardigd. En Rusland mocht niet officieel meedoen aan de Winterspelen.

De grootschalige corruptie ondermijnt economische ontwikkeling en het vertrouwen in het openbaar bestuur. Veel meer burgers dan voorheen zijn zich in de laatste paar jaar bewust geworden van de corruptie, mede dankzij de onthullingen van Aleksej Navalny en zijn team.

Media-orkest

Dit dwingt de autoriteiten tot extra inspanningen om mensen ervan te overtuigen dat ze op de president moeten stemmen. De media spelen hierbij een centrale rol. Potentiële kiezers worden vooral via de staatstelevisie met een aantal terugkerende verhalen beïnvloed.

Een versleten maar nog steeds veelgebruikt ‘narratief’ is de vergelijking tussen Rusland nu en Rusland in de jaren negentig, waarbij het contrast aan Poetin wordt toegeschreven. Het belangrijkste element is de grotere welvaart. Dat die in hoofdzaak te verklaren is door de veel hogere olieprijs in de jaren 2000 (vergeleken met de jaren negentig) wordt verzwegen. Nu de economie enkele jaren door een periode van stagnatie is gegaan wordt het moeilijker om het narratief over Poetin als brenger van welvaart effectief uit te venten.

Een tweede verhaal op de staatstelevisie concentreert zich op de politieke stabiliteit van Rusland. Daarbij wordt met name het contrast met het politiek onrustige Oekraïne benadrukt. Stemmen tegen Poetin of thuis blijven wordt hierin gelijk gesteld aan stemmen voor chaos en instabiliteit.

Een derde narratief legt de nadruk op Poetins twintigjarige ervaring als staatsman en leider van Rusland. Geen van zijn tegenstrevers heeft noemenswaardige ervaring in het landsbestuur. Alleen Poetin is in staat het land te besturen en te vertegenwoordigen in de internationale politiek waarin het is omringd door vijanden.

Tenslotte zal op verschillende momenten in de weken vóór de verkiezingen de gelegenheid te baat worden genomen om de Russen te herinneren aan de populaire ‘hereniging’ met de Krim. De presidentsverkiezingen vinden – niet toevallig – plaats op de vierde verjaardag van de annexatie. De staatstelevisie heeft daarom een uitgelezen mogelijkheid om te wijzen op de rol die Poetin heeft gespeeld bij de hereniging van de heilige grond met Rusland.

Dit is deel 2 van een drieluik. In het eerste artikel behandelde Max Bader de manipulatie van het deelnemersveld. Na de verkiezingen van 18 maart zal hij hier schrijven over de verkiezingsfraude op de dag zelf.