Al duizend jaar weet Rusland niet te kiezen tussen Oost of West. Of Rusland nu de Europese weg wilde bewandelen of de Aziatische, het mislukte steeds. Volgens Vladislav Soerkov, al bijna twintig jaar adviseur van president Poetin, moet Rusland zich nu neerleggen bij zijn natuur als een halfbloed natie die nergens thuis hoort. Maar Rusland moet geen armoedige kluizenaar willen zijn, doch veeleer een alfaman die in eenzaamheid juist leiding geeft.

door Vladislav Soerkov

Je hebt allerhand verschillende beroepen. Sommige kun je slechts uitoefenen in een toestand die afwijkt van het normale. Zo is de proletariër van de informatie-industrie, de gemene leverancier van nieuws, in de regel, een mens met verwarde hersens, een mens die in koortsen vertoeft. Dat is niet verwonderlijk, want de nieuwsbusiness vereist haast: sneller dan iedereen iets op het spoor komen, sneller melden en eerder dan de rest interpreteren.

De opwinding van de geïnformeerden deelt zich mee aan de mensen die geïnformeerd moeten worden. Zij die opgewonden zijn verslijten hun opwinding vaak voor het denkproces dat haar substituut is. Bijgevolg worden onderwerpen met een lange houdbaarheidsduur zoals 'overtuigingen' en 'principes' verdrongen door vluchtige 'meningen'. Dat verklaart de voortdurende ongefundeerdheid van prognoses, wat overigens niemand zorgen baart. Dat is de prijs voor de snelheid en de versheid van nieuws.

Bijna niemand hoort nog het door het medialawaai overstemde spottende zwijgen van het lot. Het interesseert niemand dat er ook nog traag, massief nieuws is, dat niet van de oppervlakte van het leven afkomstig is, maar uit de diepte. Daar, waar geopolitieke structuren en historische tijdperken bewegen en op elkaar botsen. Hun betekenis komt met grote vertraging tot ons. Maar het is nooit te laat hen te leren kennen.

Foto Kremlin

Vladislav Soerkov
Vladislav Soerkov (1964) is een naaste medewerker van de Russische president. Soerkov, die begon als reclamemaker, ging in 1999 voor het Kremlin werken als adjunct-chef van de presidentiële administratie. Hij diende vervolgens drie presidenten: Jeltsin, Medvedev en Poetin. Sinds 2013 draagt hij de titel ‘adviseur’. Soerkov speelde afgelopen decennia een ideologische én politieke rol. Hij muntte het begrip ‘soevereine democratie’, waarmee Poetin afstand nam van het westerse model. Hij concipieerde het Russische beleid om Zuid-Ossetië en Abchazië uit Georgië los te breken. Hij begeleidde de Oekraïense president Janoekovitsj. En coördineerde na de Euromajdan in 2014 de Russische politiek om de Donbas los te weken en de rest van Oekraïne te destabiliseren.

Epische reis

Het jaar 2014 is opmerkelijk door belangrijke en heel belangrijke gebeurtenissen, die iedereen kent en waarover alles gezegd is. Maar het belangrijkste van die gebeurtenissen wordt pas nu aan ons geopenbaard en het trage, diepe nieuws bereikt pas nu onze oren.

Die gebeurtenis is de voltooiing van de epische reis van Rusland naar het Westen, het einde van de talloze en vruchteloze pogingen een deel van de westerse civilisatie te worden, in te trouwen in het 'goede gezin' van de Europese volkeren.

Vanaf 2014 strekt zich een oneindig lange nieuwe tijd uit, het tijdperk 14+, waarin ons honderd (tweehonderd?) jaar geopolitieke eenzaamheid te wachten staat.

Vier eeuwen hunkeren naar Westen

Vierhonderd jaar lang is allerhand verwestersing uitgeprobeerd, lichtzinnig ingezet door de pseudo-Dimitri [een valse troonpretendent van de tsaar uit de Tijd der Troebelen, een turbulente periode uit de Russische 17de-eeuwse geschiedenis na Ivan de Verschrikkelijke - luister naar de opera Boris Godoenov - red.] en vastberaden voortgezet door Peter de Grote.

Wat Rusland allemaal niet gedaan heeft om Holland te worden, of Frankrijk, of Amerika, of Portugal. Van welke kant het zich ook in het Westen heeft willen nestelen. Alle ideeën en daar plaatsgrijpende aardbevingen heeft onze elite omarmd met enorm enthousiasme, soms zelfs te veel.

Autocraten trouwden ijverig met Duitsers, de rijen der keizerlijke adel en bureaucratie werden actief aangevuld met 'zwervers uit andere landen'. Maar terwijl de Europeanen snel en totaal russificeerden, werden de Russen nooit Europeanen.

Veel helden en overwinningen, weinig vrienden

Het Russische leger heeft triomfantelijk en opofferingsgezind in alle grote oorlogen van Europa gevochten, dat qua opgedane ervaring gerekend mag worden tot het meest tot massaal geweld geneigd en het meest bloeddorstige van alle continenten. De grootse overwinningen en grote offers hebben ons land veel westers grondgebied, maar weinig vrienden opgeleverd.

Omwille van de Europese waarden (in die tijd van religieus-monarchistische aard) trad Sint Petersburg op als initiator en beschermheer van de Heilige Synode van drie monarchieën. En vervulde het gewetensvol zijn bondgenootschappelijke verplichtingen toen de Habsburgers gered moesten worden van de Hongaarse opstand. Maar toen Rusland zelf in een moeilijke situatie zat, heeft het geredde Oostenrijk geen poot uitgestoken en zich zelfs tegen ons gekeerd.

Omkering der waarden

Daarna werden de Europese waarden ingeruild voor hun tegendeel, in Parijs en Berlijn kwam Marx in de mode. Enkele inwoners van Simbirsk en Janovka (in Simbirsk werd Lenin geboren, Janovka is de geboorteplaats van Trotski - red.] leek het wel wat dat het bij ons ook werd zoals in Parijs. Ze waren bang achter te blijven bij het Westen, dat in die tijd wegliep met het socialisme. Ze waren bang dat de wereldrevolutie, zogenaamd onder leiding van de Europese en Amerikaanse arbeiders, hun backwater links zou laten liggen. Ze hebben hun best gedaan. Toen de stormen van de klassenstrijd eindelijk weer gingen liggen, ontdekte de met ongelooflijk grote krachtsinspanningen opgerichte USSR dat er geen wereldrevolutie had plaatsgegrepen, dat de westerse wereld helemaal niet van de arbeiders en de boeren was geworden, maar precies andersom: van de kapitalisten. En dat de groeiende symptomen van een autistisch socialisme zorgvuldig achter een ijzeren gordijn moesten worden opgeborgen.

Van Marx naar Hayek

Aan het eind van de vorige eeuw had het land er tabak van 'een geval apart' te zijn en wendde het zich opnieuw tot het Westen. Daar komt bij dat sommigen kennelijk van mening waren dat omvang betekenis heeft: wij passen niet in Europa omdat we te groot zijn, te angstaanjagend, te liederlijk. Dus moeten we ons grondgebied, onze bevolking, economie, leger, ambities verkleinen tot de parameters van een gemiddeld middeneuropees land, en dan zullen ze ons wel omarmen. En dus werd er verkleind.

We geloofden even woest in Hayek [Friedrich Hayek: liberaal filosoof, auteur van The road to serfdom - red] als vroeger in Marx. Het demografische, industriële en militaire potentieel werden gehalveerd. We namen afscheid van de Unierepublieken en er werd zelfs een begin gemaakt met het loslaten van de autonome republieken.

Maar zelfs dat gekortwiekte en vernederde Rusland paste niet bij een wending naar het Westen. Uiteindelijk besloot men het kortwieken en de vernedering stop te zetten en, sterker nog, onze rechten op te eisen. Zo werd onvermijdelijk wat er in 2014 gebeurde.

Ondanks de uiterlijke gelijkenissen tussen de Russische en Europese culturele modellen hebben ze afwijkende software en verschillende vormen. Het is niet mogelijk hen om te vormen tot een gemeenschappelijk systeem.

Drang naar het Oosten

Nu dit oude vermoeden een vaststaand feit is geworden, weerklinken er voorstellen of het geen tijd wordt de andere kant op te schuiven, naar Azië, naar het Oosten.

Het antwoord is nee en wel hierom: dat hebben we al eens eerder gedaan.

Het Moscovische proto-imperium ontstond in een moeizame militair-politieke co-working met de Aziatische Gouden Horde, die door de een 'een juk' en door de ander een bondgenootschap wordt genoemd. Of het nu een juk was of een unie, vrijwillig of onder dwang, feit blijft dat de oostelijke vector werd gekozen en uitgeprobeerd.

Zelfs na de slag bij de Oegra [in 1480 bevochten Chan Achmat en de Moskouse grootvorst Ivan III elkaar bij de rivier Oegra, een veldslag die wordt beschouwd als het einde van het mongools-tataarse juk - red.] bleef het Russische keizerrijk in wezen een deel van Azië. Met graagte lijfde het oosters grondgebied in. Het maakte aanspraak op de erfenis van Byzantium, dat Aziatische Rome. Het werd sterk beïnvloed door families van aanzien uit de Gouden Horde.

Het hoogtepunt van het Moskovische aziatendom was de benoeming van chan Simeon Bekboelatovitsj tot vorst van heel Rusland. Historici, die gewend zijn Ivan de Verschrikkelijke [1530-1585 - red] te beschouwen als een soort avantgarde-kunstenaar met de muts van Monomach, schrijven deze 'truc' uitsluitend toe aan zijn aangeboren grappenmakersaard. Maar de werkelijkheid was serieuzer. Na Ivan de Verschrikkelijke ontstond er een solide hof-partij, die Simeon Bekboelatovitsj al naar een volwaardige heerschappij promoveerde. Boris Godoenov moest eisen dat de bojaren in hun eed van trouw aan hem zouden beloven om 'tsaar Simeon Bekboelatovitsj en zijn kinderen niet als heersers te willen'. Dat wil zeggen: de staat was nog maar een kleine stap verwijderd van onderwerping aan de dynastie van Dzjingis Khan en het verankeren van het 'oosterse' ontwikkelingsparadigma.

Rusland is, zoals een halfbloed betaamt, mooi en eenzaam.

Maar noch Bekboelatovitsj noch de nazaten van de adellijke Godoenovs hadden de toekomst. De inval van de Polen en kozakken [1605-1606 - red] bracht Moskou nieuwe tsaren uit het Westen. Bij alle vluchtigheid van de heerschappij van de pseudo-Dimitri, ver vóór Peter die de bojaren verdroot met zijn Europese grillen en ver vóór de Poolse kroonprins Wladyslaw, waren zij al zeer symbolisch. De troebelen in hun wereld waren niet zozeer van dynastische aard, amaar veeleer een beschavingscrisis: Rusland brak met Azië en begon richting Europa te bewegen. 

Dolende identiteit

Zo dreef Rusland vier eeuwen naar het Oosten en vervolgens nog eens vier eeuwen naar het Westen. Nergens schoot het wortel. Beide wegen zijn afgelegd. Nu is er behoefte aan een ideologie van de derde weg, een derde type beschaving, een derde wereld, een derde Rome.

En toch zijn wij bepaald geen derde beschaving te noemen. Eerder een gespleten en dubbelzinnige beschaving. Die Oost en West in zich verenigt. Europees en Aziatisch tegelijk en daarom ook noch helemaal Aziatisch of Europees.

Onze culturele en geopolitieke oorsprong doet denken aan de dolende identiteit van een mens, die is geboren in een gemengd huwelijk. Hij voelt zich overal verwant, maar is nergens thuis. Thuis onder vreemden, vreemd onder de zijnen. Hij begrijpt iedereen maar wordt door niemand begrepen. Een halfbloed, een mesties, een vreemd wezen.

Rusland is een westers-oosters halfbloed-land. Met haar tweekoppige staatkundigheid, hybride mentaliteit, intercontinentale territorium, bipolaire geschiedenis is het, zoals het een halfbloed betaamt, charismatisch, getalenteerd, mooi en eenzaam.

De opmerkelijke woorden, ten onrechte toegeschreven aan Aleksandr III, dat 'Rusland slechts twee bondgenoten heeft, het leger en de vloot', zijn misschien wel de meest toegankelijke metafoor voor de geopolitieke eenzaamheid, die we eindelijk eens als ons lot moeten accepteren.  Natuurlijk kun je de lijst bondgenoten naar eigen smaak uitbreiden: arbeiders en leraren, olie en gas, creatieve klasse en patriottisch gezinde hackers, generaal Moroz en archistrateeg Michail.... Maar dat verandert niets aan de betekenis: wij zijn onze eigen bondgenoten.

Alfa-natie of kluizenaar?

Hoe zal die toekomstige eenzaamheid er voor ons uitzien? Als het vegeteren van een armoedige kluizenaar? Of als de gelukkige eenzaamheid van de leider, als een alfa-natie die het isolement verkiest, die 'andere volkeren en staten voorzichtig uit de weg gaan'? Dat hangt van ons af. 

Eenzaamheid betekent geen totaal isolement. Grenzeloze openheid is ook onmogelijk. Beide zouden een herhaling van de fouten uit het verleden zijn. Maar de toekomst heeft zijn eigen fouten, ze heeft geen boodschap aan de fouten van het verleden.

Rusland zal ongetijfeld handel drijven, investeringen aantrekken, kennis uitwisselen, oorlog voeren (oorlog is immers ook een vorm van contact), deelnemen in samenwerkingsverbanden, lid zijn van organisaties, concurreren en samenwerken, angst, haat, nieuwsgierigheid, sympathie en enthousiasme opwekken. Maar dan zonder foute doeleinden en zelfontkenning.

Het zal moeilijk zijn, we zullen vaak herinnerd worden aan de klassieke vaderlandse dichtregels: 'Overal slechts doornen, doornen, doornen... k*t, waar blijven de sterren?'

Het belooft interessant te worden. En sterren zullen er zijn.

Vertaling uit het Russisch door Laura Starink. Het essay verscheen op 9 april in Russia in Global Politics / Rossija v globalnoj politike.