Het risico dat de situatie rond Syrië uitmondt in een directe confrontatie tussen de VS en Rusland is buitengewoon groot, schrijft de Russische analist en ex-diplomaat Vladimir Frolov. De Russische leiders hebben gedreigd om bij een Amerikaanse aanval terug te slaan. In Moskou verkeert men in een vreemde roes, waarbij gehoopt wordt op een soort Cuba-crisis die de VS eindelijk dwingt om Rusland als partner serieus te nemen en als gelijke aan de internationale onderhandelingstafel toe te laten. Maar wie houdt de regie over zo'n strategie?

De Amerikaanse en Russische chefs van de generale staf, generaal Dunford en generaal Gerasimov, overlegden in maart 2017 in Turkije over hun optreden in noord-Syrië. Foto: Joint Chiefs of Staff

door Vladimir Frolov

Binnenkort  (het gaat om uren of hooguit dagen)  zullen de VS aan het hoofd van een internationale coalitie (met Frankrijk, Groot-Brittannië, Saoedi-Arabië en Qatar, en Israël dat een eigen agenda heeft)  een raketaanval doen op militaire installaties van de Syrische regering en, vermoedelijk, op posities van hun Iraanse bondgenoten.

Net als een jaar geleden is de aanleiding voor zo'n vergeldingsactie het gebruik van  chemische wapens tegen burgers (in de door de Syrische oppositie gecontroleerde stad Douma vlakbij Damascus), waarvoor de VS en hun bondgenoten de verantwoordelijkheid leggen bij de regering van Bashar Assad en ‘Rusland en Iran die hem steunen’. Ten gevolge van de veronderstelde chemische aanval (de Syrische oppositie spreekt over een mengsel van chloor en, waarschijnlijk, sarin) stierven meer dan 40 mensen, in hoofdzaak vrouwen en kinderen.

De laatste kans om een militair scenario te vermijden vervloog dinsdag tijdens een vergadering van de VN-veiligheidsraad, toen Rusland een Amerikaanse  motie blokkeerde, die het speciaal onderzoeksmechanisme van de VN en de OPCW (Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons) weer wilde activeren om vast te stellen wie schuldig is aan het inzetten van chemische wapens. Dat zelfde mechanisme werd ingeschakeld na de aanval van vorig jaar april op Khan Sheikhoun, toen de Syrische regering ook werd  beschuldigd van de inzet van sarin. Een Russische motie, eveneens gevetood, ging niet uit van zo’n onafhankelijk mechanisme en gaf Rusland de kans om op de uitkomst van het onderzoek invloed uit te oefenen. In de Veiligheidsraad ontkende Moskou überhaupt het feit van de inzet van chemische wapens en noemde de beelden van dode en stikkende kinderen ‘geënsceneerd’.

President Trump heeft een geplande reis naar Latijns-Amerika afgezegd en is in Washington gebleven om ‘acties tegen Syrië’ te coördineren. Het besluit over het gebruik van geweld is kennelijk genomen. De vraag is nu alleen wat de omvang en intensiteit van de actie zal worden en welke gevolgen deze zal hebben voor de relatie van Rusland met de VS en andere Westerse landen.

Trotse vastbeslotenheid van de coalitie

Er zijn aanzienlijke verschillen met de situatie van een jaar geleden. Toen voerden de VS een zuiver symbolische vergeldingsactie uit met kruisraketten op een basis van de Syrische luchtmacht, waarvandaan – naar werd verondersteld – de chemische aanval was uitgevoerd. De aanval was nauwkeurig bedoeld om te voorkomen dat in Damascus en Moskou de verdenking zou ontstaan dat het doel van de Amerikaanse militaire actie groter was dan een eenmalige strafexercitie voor het gebruik van chemische wapen en een signaal om verder gebruik te af te schrikken, en niet een langdurige militaire invasie ter omverwerping van het Syrische regime.

Moskou was vorig jaar 90 minuten voor de aanval gewaarschuwd en de vliegroutes van de Amerikaanse raketten waren zo ingesteld dat zij ver om de Russische installaties en bases in Syrië heen vlogen en de Russische luchtafweer niet de verkeerde indruk gaven dat de raketten ook Russische militaire doelen wilden treffen.

Een dergelijke eenmalige symbolische actie is nu onwaarschijnlijk:  de actie van vorig jaar had niet het gewenste afschrikkende effect, Damascus ging door met het breed inzetten van chloor, alleen sarin werd, tot vorige week, niet meer ingezet.

De lijst van doelen zal nu aanmerkelijk worden uitgebreid, de aanvallen kunnen in meerdere golven worden uitgevoerd (eerst moet het Syrische afweergeschut worden uitgeschakeld) en de aanvallen kunnen deels op doelen van de Syrische leiders worden gericht. Mogelijk zal het regime van Assad een heel gevoelige klap krijgen, maar dat zal zijn strategische positie vermoedelijk niet veranderen. In tegenstelling tot vorig jaar is dankzij de inspanning van Moskou en Teheran de Syrische oppositie vrijwel vermorzeld en vormt  geen militaire bedreiging meer voor het Syrische regime.

Een ander verschil is het multinationale karakter van de anti-Syrische coalitie. Daarbij treedt, zo te zien, de Franse president Emanuel Macron op als drijvende kracht. Hij trok een jaar geleden tijdens een persconferentie met Vladimir Poetin in Versailles een dikke rode lijn toen hij verklaarde dat Frankrijk, bij een volgend gebruik van chemische wapens, zelfs in zijn eentje zonder de VS een actie tegen Syrië zou ondernemen.

Voor Trump doemde het perspectief op van een wereld, waarin Frankrijk vastberadener optreedt dan de VS. Ook Trump heeft een rode lijn; hij heeft vaak gezegd dat hij geen Obama is en het gebruik van chemische wapens niet zal tolereren en daar komt bij dat het afschrikkingssignaal van een jaar geleden niet heeft gewerkt. Op het morele vlak nam Trump een onberispelijk leidersstandpunt in: ‘Dit is een kwestie van menselijkheid. Zoiets mag niet worden toegelaten.’  Voor de Britse premier Theresa May was het politiek onvermijdelijk zich aan te sluiten bij het overleg over een vergeldingsactie voor het schenden van het internationale taboe op het gebruik van chemische wapen vanwege de Skripal-zaak, die door Londen wordt beschouwd als een ‘niet uitgelokte aanval met een militair zenuwgas’.  

Er moet dit keer geen parallel worden getrokken met april 2017 worden getrokken, maar met augustus 2013 toen dezelfde Amerikaans-Britse-Franse coalitie zich voorbereidde op een vergeldingsactie tegen Damascus wegens de inzet van sarin tegen burgers in Oost Ghouta. Toen bleef Hollande bereid om op te treden, maar Cameron en Obama weifelden.

Alles is anders

Het laatste en belangrijkste verschil met 2017 en zelfs met 2013 is de positie van Rusland en de verhouding van Rusland met het Westen. In 2013 deed Moskou een voorstel voor een elegante diplomatieke oplossing - het afdwingen van instemming van Assad met het opruimen van chemische wapens  - en betrok de regering Obama daarbij als gelijke partner.  In 2017 protesteerde Moskou luidkeels en ontkende in de VN, in weerwil van alle feiten, de schuld van Damascus, maar was niet van plan Trump in het nauw te brengen, op wie Moskou destijds nog sterke hoop had gevestigd voor het verbeteren van de betrekkingen. Het Kremlin was er zeker van dat de Amerikanen niet van plan waren zich verder in Syrië te mengen en ontving direct minister Tillerson van Buitenlandse Zaken.   

Tillerson werd in april 2017 nog vriendelijk in Moskou ontvangen door zijn Russische collega Lavrov . Foto State Department.

De zaken staan er nu totaal anders voor. Moskou zendt al bijna een maand signalen uit dat Rusland het deze keer niet op zich laat zitten als de VS opnieuw met geweld in actie komen tegen Damascus. Nadat de Amerikaanse ambassadeur in de VN Nikki Haley begin maart verklaarde dat Washington bereid is om eenzijdig tegen het Assad-regime in actie te komen (dat was naar aanleiding van het Russisch veto in de Veiligheidsraad inzake de situatie in Oost Ghouta) verscheen generaal Valeri Gerasimov, de chef van de Russische generale staf, zelf op het toneel. Hij waarschuwde de VS ondubbelzinnig (blijkbaar in opdracht van de hoogste leiding) dat indien ten gevolge van aanvallen op posities van Assad ook maar iemand van de Russen getroffen zou worden, Moskou zou reageren met aanvallen op kruisraketten en de lanceerinstallaties.

De dikke rode lijn van Moskou

Dat was een verklaring zonder precedent. Nooit eerder had Moskou openlijk gedreigd een Amerikaans oorlogsschip tot zinken te brengen of een Amerikaans vliegtuig neer te schieten, hoewel de commandanten ter plaatse natuurlijk altijd de instructie hadden om zich te verdedigen met alle gewone beschikbare middelen in geval van een dreiging of rechtstreekse aanval op Russische militairen. Precies dezelfde regels gelden voor Amerikaanse militairen. Dit maakte de Russische capriolen met laag vliegen boven een Amerikaans eskader of Amerikaanse jagers riskant dicht naderen zo’n gevaarlijk tijdverdrijf. Maar openlijk werd op dat niveau door niemand gedreigd. Gerasimov legde die verklaring af om de Amerikaanse militaire planners maximale onzekerheid te geven en heethoofden af te koelen door te dreigen met een directe militaire confrontatie met Rusland.

Parade voor Poetin die in december 2017 de Russische vliegbasis in Syrië Khmeimim bezocht. Foto Kremlin.ru

Men kan alleen maar speculeren wat de Russische leiders ertoe bracht om de inzet in het spel in het verre Syrië zo te verhogen, waar geen elementaire belangen van Rusland geraakt worden, zoals in Oekraïne. Met zo’n uitspraak op dit niveau trokken wij, net als de Amerikanen en de Fransen, voor onszelf een rode lijn. Overschrijden van de lijn zonder een beloofde Russische reactie betekent gezichtsverlies. Gewoonlijk probeert  Vladimir Poetin zulke valkuilen te vermijden. Wellicht probeert Moskou op deze wanhopige manier nieuwe spelregels aan Washington op te leggen, waarbij de VS geen ‘monopolie meer hebben op het eenzijdig inzetten van geweld’ tegen Russische bondgenoten, zelfs als de Amerikaanse president die bondgenoot van Rusland een ‘beest ’noemt.

Simplistische stelling

In de uitspraken van Poetin en de verklaringen van zijn raadgevers klinkt de laatste tijd steeds vaker de simplistische stelling dat Rusland in 1999 zwak was en de VS er niet van weerhield om de Joegoslavische bondgenoot in Belgrado te bombarderen, waarna de VS helemaal losgingen en het hele Midden-Oosten gingen bombarderen. Maar nu is Rusland sterk en laat niet meer toe dat Washington zich zo misdraagt.

Door te dreigen een Amerikaans oorlogsschip tot zinken te brengen, kortom, verdedigt Moskou niet alleen zijn eigen beperkte belangen in een concrete situatie, maar bekrachtigt het principe van internationaal gedrag van supermachten: aan een gelijkwaardige supermacht vraag je vantevoren toestemming om te bombarderen. Jij mag mijn vazal niet treffen, zelfs als hij een ‘beest’ is die zijn eigen volk met chloor en sarin verdelgt.

De VS menen dat zij de internationale norm verdedigen op het verbod van het gebruik van chemische wapens, maar volgens Rusland is de situatie met chemische wapens instrumenteel, niet meer dan een aanleiding. Wij zijn ook tegen chemische wapens (hoewel na de zaak-Skripal sommigen in het Westen daaraan zijn gaan twijfelen), maar de essentie van de kwestie is wie waar wat in deze wereld mag doen.  

Vetorecht op het slagveld

Rusland claimt nu niet alleen in de Veiligheidsraad een vetorecht op acties van de Amerikanen, maar ook op het slagveld en is vastberaden genoeg om dit veto toe te passen in de meest directe vorm. Alle belangrijke problemen in de wereld dienen alleen met instemming van of zonder verzet van Rusland te worden besloten, maar in geen geval als Moskou bedenkingen heeft. Misschien leidt deze weg van militaire roem naar de gewenste ‘nieuwe wereldorde’, die in de plaats moet komen van de liberale door Amerika gedomineerde orde. Maar of alle risico’s en verliezen op dit doornenpad doordacht zijn, valt te betwijfelen.

President Kennedy overlegt met zijn militairen tijdens de Cuba-crisis. Foto rechtenvrij

Een andere reden van de enigszins drieste en hysterische blijdschap in Moskou over de zeer waarschijnlijke militaire confrontatie met de VS in Syrië is mogelijk het streven om via een ernstige internationale crisis met existentiële risico’s (naar het voorbeeld van de Cuba-crisis in 1962) een respectvolle dialoog met de VS naar een ander niveau te tillen, een erkenning te bereiken van de gelijkwaardigheid van Rusland met de VS op internationaal terrein. Moskou verkeert in een vreemde roes en zegt dat zo’n crisis juist noodzakelijk is om de ‘hersens in Washington te zuiveren’ en de VS te dwingen de noodzaak in te zien van precieze en met Moskou afgekaarte spelregels (de inhoud hiervan wordt voorzichtigheidshalve niet onthuld omdat ze voor de Amerikanen onacceptabel zijn).

Men denkt dat wij juist op militair terrein de kans hebben een adequate reactie te geven op de ‘puinhoop’ van de afgelopen dagen:  de uitzetting van diplomaten wegens beschuldigingen tegen Rusland in de zaak-Skripal en de nieuwe Amerikaanse sancties wegens ‘kwaadwillige acties’  van Rusland in de buitenlandse politiek. Kortom, we moeten hen zo bang maken dat ze de volgende keer wel tien keer nadenken voordat ze Moskou ‘aanrijden’.

Een dergelijke benadering veronderstelt een opzettelijke en nauwkeurig berekende escalatie met een van te voren voorbereide strategie van de-escalatie en terugschakeling naar onderhandelen. Of zo’n plan op dit moment in het Kremlin bestaat is niet zo zeker. Aan het voorbeeld van Israëls oorlog met Libanon is duidelijk te zien wat de risico's zijn van een onbedoelde escalatie, wanneer de inzet steeds verder verhoogd moet worden om geen gezichtsverlies te lijden en steeds nieuwe argumenten in de strijd geworpen worden.    

Wat te doen na de aanval

Moskou heeft niet veel keuzemogelijkheden in het geval van een militaire aanval van de Amerikaanse coalitie in Syrië. Men kan, net als een jaar geleden, luidkeels protesteren, en vervolgens niets doen. Dan incasseert men het onvermijdelijke gezichtsverlies na de voornoemde verklaring van generaal Gerasimov.

Men kan symbolisch een paar Amerikaanse kruisraketten neerhalen, als zij in de buurt komen van Russische luchtafweersystemen (en niet zoals de vorige keer in een grote bocht eromheen vliegen), luid protesteren, maar verder niet in de weg lopen en de Amerikanen toestaan om Assad erger te straffen. De uitspraak van Gerasimov heeft de opties voor een Russisch antwoord tamelijk sterk beperkt: alleen als er Russische militairen worden bedreigd. Dat wil zeggen dat een aanval op Syrische doelen, waar zich geen Russen bevinden, laat staan op Iraanse doelen, geen direct antwoord van Rusland vergt (kijk maar: Israël bombardeert naar believen Iraanse doelen in Syrië en er volgde geen reactie). Dat zou een verstandig scenario zijn. Rusland zal geen gezichtsverlies lijden en de Amerikanen zullen, vanzelfsprekend, op een paar neergehaalde kruisraketten niet met een escalatie reageren.

Men kan ook, zoals enkele heethoofden suggereren, de lanceerinstallaties aanvallen waarvan de kruisraketten zijn afgeschoten of de bommenwerpers die aan de aanval hebben meegedaan.  Een aanval op een Amerikaans oorlogsschip is een oorlogsmotief, zelfs in het internationale recht. in de Koude Oorlog haalden jagers elkaar regelmatig neer, maar hoe Trump op zoiets zal reageren weten zelfs zijn raadgevers niet. En als de VS escaleren en de Russische luchtmachtbasis Khmeimim aanvallen, stellen sommigen voor om de vliegdekschepen van de Amerikaanse marine tot zinken te brengen (het hypersone nieuwe wapen ‘Dolk’ moet immers worden getest in militaire omstandigheden). Ze gokken er dan op dat de Amerikanen de escalatie zullen stoppen, omdat de volgende stap een nucleaire oorlog is.

Ik weet niet of de onzen het lot zo willen tarten, maar alvorens plannen voor kernaanvallen te bespreken, moet er ook op gewezen worden dat het Westen bij een echte oorlog het kopen van Russisch gas en olie zal verbieden en andere handelsbeperkingen zal invoeren die, nog voor de eerste raket afgeschoten wordt, de Russische economie direct schaden. Natuurlijk, we hebben ook asymmetrische varianten van escalatie ter beschikking, bijvoorbeeld in de Donbas. Maar krijgen we dan niet een beetje veel hete fronten tegelijk? 

Dit artikel is overgenomen van de Russische site Republic.ru