De aanval op een paar doelen in Syrië kan niet verhullen, dat het Westen met lege handen staat, schrijft arabist en ex-diplomaat Marcel Kurpershoek. Assad laat zich heus niet vervangen en met geduld zal hij Syrië weer grotendeels onder controle krijgen. Bij het stratego om Syrië is Rusland in het voordeel. Poetin heeft de zwakte van het Westen genadeloos blootgelegd en hoopt via Syrië een grootmachtrol in Europa op te eisen.

Assad en Poetin op de Russische vliegbasis in Syrië Khmeimim, 11 december 2017. Foto Kremlin.ru

door Marcel Kurpershoek

In 2013 opende Assads aanval met chemische wapens op Syrische burgers en rebellen in de Ghouta buitenwijken van Damascus de deur naar VN-diplomatie: de OPCW organisatie tegen chemische wapens mocht in Syrië aan het werk. Desondanks bleef het Syrische regime chemische wapens inzetten. Trump reageerde met raketten: vorig jaar, en nu met zwaarder geschut, en geflankeerd door de Britten en Fransen. Na het fiasco van de de eerdere VN-diplomatie leeft de hoop dat deze keer zaken valt te doen met Rusland.

De Franse president Macron heeft het voortouw genomen. Voor burgers en markten is dat een opluchting. Over tot de orde van de dag tot de volgende crisis. Syrië is een Gordiaanse knoop geworden die zich vrijwel niet laat ontvlechten. Macron heeft dringende motieven voor zijn initiatief: zowel binnenlandse als internationale. Frankrijk zou Frankrijk niet zijn als het geen opgelegde kans zag om Europa, onder Franse leiding, eindelijk een rol te laten spelen. Het gaat immers al lang niet meer om Syrië. Dat land is het symbool geworden voor een veel grotere vraag: hoe komen de internationale machtsverhoudingen te liggen?

Macron trekt alle registers open van de Franse diplomatieke slagkracht. Evenals Moskou verstaat Parijs de kunst om militair en diplomatiek geïntegreerde operaties uit te voeren. In tegenstelling bijvoorbeeld tot Washington dat gebrek aan diplomatieke stuurmanskunst koppelt aan een overdosis militaire paardenkrachten. Maar wat zijn de kansen op glorie voor Macrons visie?

Assad zal geen plaats maken

Kans van slagen is er alleen bij twee uitkomsten. Eén is dat Rusland de Syrische president Assad overtuigt om plaats te maken voor een andere leider. Twee is een bevriezing van de situatie in Syrië door instelling van een ‘werkelijk’ staakt-het-vuren. Uitkomst één is minder waarschijnlijk dan ooit. Assad beschouwt zichzelf als de rechtmatige leider die al jaren aan de winnende hand is en op enkele randgebieden na de controle op het land heeft heroverd. Dat resultaat heeft hij bereikt dankzij de effectieve, consistente, en niet voor verliezen terugdeinzende hulp van de bevriende leiders in Moskou en Teheran.

Die hulp en dat resultaat hebben indruk gemaakt: in Ankara, in Cairo, in de Golf. In een wereld waar het resultaat telt, contrasteert dat met het weifelmoedige, strategisch ondoordachte, en met de politieke waan van de dag meewaaiende Amerikaanse optreden. En tot op heden de machteloosheid en verdeeldheid van Europa. Voor Moskou en Teheran is er zelfs geen aanleiding te denken over een cosmetische wisseling van de macht in Damascus, als dat al mogelijk zou zijn.

Staakt-het-vuren

De tweede uitkomst, een zoveelste staakt-het-vuren, maakt meer kans. Het zegevierende triumviraat Poetin-Khamenei-Assad weet als geen ander dit soort gezicht reddende initiatieven uit te buiten. De Verenigde Naties heeft inmiddels jaren ervaring in die rol − uiteraard ‘om erger te voorkomen’. Nu de verzetshaarden rond Damascus zijn opgeruimd gaat het vooral om vier gebieden: de oases en woestijn ten oosten van de Eufraat waar ISIS is verslagen door een strijdmacht onder Koerdische leiding met hulp van de VS; de zone langs de Turkse zuidgrens; de provincie Idlib waar de islamitische en al-Qaida rebellen zich hebben verschanst; en de strook langs de door Israël bezette Golan hoogte.

Assads vooruitzichten om in die vier gebieden de controle te herwinnen zijn niet slecht. Trump heeft laten weten zo snel mogelijk uit Syrië te willen vertrekken na de ‘overwinning’ op ISIS. Het is de vraag hoe lang Macron hem daarvan kan weerhouden. De islamisten en al-Qaida idioten in Idlib kunnen op niemands sympathie rekenen, behalve om tactische redenen misschien die van de Turkse president Erdogan. Na het vertrek van de VS zullen de Syrische PKK Koerden als vanouds aangewezen zijn op hun dagwaarde in Moskou en Ankara. En Moskou kan als vanouds aan de warm en koud waterkranen draaien in Damascus om de temperatuur in de betrekkingen met Israël te regelen. Een ‘werkelijk’ staakt-het-vuren biedt vooral een kans om die scenario’s rijp te maken voor uitvoering. Daarin zal het staakt-het-vuren niet verschillen van vorige VN-prestaties, behalve dat het de definitieve en laatste fase van het conflict inluidt. Macrons initiatief biedt dus vooral betere kansen op consolidatie van de militaire en politieke overwinning van het geslepen drietal.

Westen staat met lege handen

Het Westen − dat nu vooral lijkt te bestaan uit de gelegenheidscoalitie van Washington, Londen en Parijs, met Berlijn als de zogenaamd verstandige pacifist − heeft jaren verzuimd een alternatief te creëren. Het kwam iedereen goed uit dat Obama voorrang gaf aan zijn op Iran gefixeerde vredespolitiek. Nu staat dit Westen met lege handen in Syrië en met volle handen aan Syrische vluchtelingen binnen en aan de Europese grenzen. Het akkoord met Turkije over de vluchtelingen heeft de Europese machteloosheid en gevoeligheid voor chantage onderstreept. Geen wonder dat het Russisch-Iraans-Syrische triumviraat de tijd zijn werk laat doen om Europa te bewegen tot aanvaarding van het voldongen feit. Met als lokaas de verleiding om met Russische hulp en ‘garanties’ de vluchtelingen te laten terugkeren naar een ‘veilig’ Syrië−uiteraard met Europese financiering.

Onvoorspelbaarheid schuilt vooral in ontwikkelingen buiten Syrië. In de eerste plaats de verhouding met Iran en de vraag wat Trump straks gaat doen met het nucleaire akkoord en welke impact dat gaat hebben. Vervolgens Turkije dat onder Erdogan balanceert en wankelt tussen een ondermijnd Atlantisch/Europees bondgenootschap en de sirenenzang uit Moskou. Als Poetin zijn kaarten goed speelt, nieuwe openingen uitbuit, en zijn defensie op orde houdt, kan hij de geschiedenis ingaan als de Russische leider die de ultieme revanche op Amerika bereikt: een door Rusland geleide regio in plaats van het Amerikaanse CENTO pact van 1955 met Turkije, Iran en Pakistan als cordon tegen de Sovjet-Unie. Het is altijd het doel geweest van de Iraanse Islamitische Republiek om de VS zo ver mogelijk uit de regio te verwijderen. Erdogan is met zevenmijls laarzen in die richting opgeschoven. Het breekpunt is nog niet bereikt, maar een breuk is niet langer ondenkbaar.

Stabiliteit in Iran en Turkije zijn geen gegeven. Via Syrië is Poetin op cynisch vaardige manier de centrale speler geworden. De verontrustend toegenomen zwakte van het Westen heeft hij genadeloos blootgelegd. Maar of kaarten hem niet zullen ontglippen is niet zeker. Evenals in de Eerste Wereldoorlog is het Midden-Oosten niet het centrale theater. Totdat Rusland ingreep was Assad aan de verliezende hand, ondanks de uiterste inspanningen van Teheran. De vraag die Poetin in Syrië op tafel heeft gelegd is derhalve de omgang met Rusland als grootmacht die ook een zo nodig beslissende stem opeist in een Europa waar het geen deel van is. Syrië heeft getoond dat Europa daar geen antwoord op heeft. En voor Amerika is de eerste vraag niet langer Rusland, ondanks alle commotie, maar wie de dominante mogendheid wordt in deze eeuw: een verdeelde Verenigde Staten of China. Wat is het antwoord van Europa, van Duitsland, hierop? In ons hart weten we het al. Dat heeft Assad ook voor elkaar gekregen.