De pogingen van de Russische staat om de berichtendienst Telegram te blokkeren, zijn tot nu toe mislukt. Waarom slaagt het ‘digitale verzet’ via Telegram er, anders dan de demonstraties van Bolotnaja vier jaar geleden, nu wel in om effectief mensen te mobiliseren? Volgens Oleg Klimov omdat Telegram een hedendaagse variant is op de oude sovjetkeuken: een vrijplaats om vrij te praten.

door Oleg Klimov

Drie weken voor de Oktoberrevolutie van 1917 adviseerde Vladimir Lenin in een artikel om allereerst het gebouw van de Telegraaf onder controle te brengen. Sindsdien zijn de strategie en de tactiek van de bolsjewieken maar weinig veranderd. Maar nu, honderd jaar later, zijn de erfgenamen van het communisme toch logischerwijs tot de conclusie gekomen dat de oude Telegraaf niet meer dezelfde rol speelt als toen en dat het nieuwe Telegram niet onder controle van het huidige bewind is te brengen. Binnen drie dagen na het begin van de bestorming van het virtuele communicatiemedium werd namelijk duidelijk dat de app Telegram gelijkenis vertoont met de Majdan in Oekraïne, zij het niet in het daadwerkelijke leven maar in het wereldwijde internet. Dit verschijnsel wordt intussen ‘digitaal verzet’ genoemd.

Op verzoek van de staatsveiligheidsdienst FSB en de rechtbank in Moskou begon de Russische ict-staatsinspectiedienst Roskomnadzor medio april met het blokkeren van de IP-adressen van de berichtendienst Telegram.

Om deze blokkades te omzeilen ging Telegram in antwoord daarop proxy-servers en VPN-technologie gebruiken. Telegram hoopte zo zijn diensten in de lucht te houden. 

Roskomnadzor probeerde daarop de providers van deze adressen te blokkeren. Daaronder bleken zich servers te bevinden van Amazon en Google, die helemaal niets met Telegram te maken hebben. Omdat veel servers het IPv6-protocol gebruiken, is het aantal potentiële IP-adressen dat Telegram zou kunnen gebruiken, in totaal 2 tot de macht 128, of te wel 340282366920938463463374607431768211456 lokaties. Dat aantal betekent dat Roskomnadzor in de huidige situatie meer dan een miljoen jaar nodig zou hebben om al deze adressen te blokkeren.

Intussen groeide het aantal gebruikers van Telegram enorm: met dertig procent ten opzichte van het aantal vóór de blokkade. Gebruikmaken van Telegram werd een zo een stille vorm van verzet tegen Roskomnadzor.

Confrontatie tussen FSB en internetters

De bespottelijke actie van Roskomnadzor, de ict-inspectiedienst die op internet al snel RoskomPozor [Russische communicatieschande, red] ging heten, was formeel niet meer dan de uitvoering van een rechterlijk besluit.

Maar in feite ging het om een confrontatie tussen enerzijds de totalitaire FSB, de erfgenaam van de KGB, en anderzijds de gebruikers van Telegram, een app die geheime communicatie garandeert. Het resultaat van deze ongelijkwaardige confrontatie heeft iedereen verbaasd.

De chaotische blokkade van IP-adressen leidde tot het uitvallen van verschillende internet-servers en verscheidene websites, waaronder die van online-winkels, banken en andere betalingssystemen.

Sommige sites die Roskomnadzor eerder juist had geblokkeerd, zoals porno- en extremistische sites, waren nu ineens wel weer beschikbaar voor Russische gebruikers.

De site van Roskomnadzor hield er zelfs een tijdje helemaal mee op, of omdat die overbelast was geraakt door de vele verzoeken van gebruikers, of wegens een DDOS-aanval of door het feit dat de inspectie ook haar eigen IP-adres had geblokkeerd. Hoe het ook zij, ‘de slang beet zich in de eigen staart’, zoals de internet-gebruikers ironisch meldden.

De app Telegram werkte intussen gewoon door!

Digitale verzetsbeweging

In deze confrontatie tussen het verleden en de toekomst zijn niet eens de nieuwe technologieën opmerkelijk, noch de intensieve inzet van de veiligheidsdiensten. Verbazingwekkend is veeleer de reactie van de Russische samenleving. Onverwacht bleek die in staat om zich te verzetten, te verenigen en te consolideren tegen het bewind.

‘Dank voor de steun en loyaliteit aan Telegram, samen met jullie zijn we in staat geweest de eerste 24 uur van de blokkade te overleven,’ schreef Pavel Doerov, de oprichter van Telegram. ‘De Russische markt is niet fundamenteel voor het bestaan van Telegram [de berichtendienst heeft in Rusland nog geen 15 miljoen gebruikers tegen bijvoorbeeld 50 miljoen in Iran, red], maar die markt is voor ons wel uit persoonlijke overwegingen belangrijk. In het kader van het digitale verzet – een decentrale beweging ter verdediging van de digitale vrijheid en vooruitgang – ben ik begonnen de beheerders van proxy- en vpn-verbindingen garanties in bitcoins te geven.’

Cartoon Sergej Jolkin. Deutsche Welle en Radio Svoboda

Van pleinen naar mobiele telefoons

Waarom werd de weerstand in de virtuele ruimte zo massaal, iets dat tot nu toe in de post-sovjetsamenleving in de praktijk onmogelijk was? De blokkade van een in Rusland niet eens zo bekende boodschappendienst is immers niet de ergste misdaad van het huidige regime tegen de mensenrechten. Waarom kan de macht in Rusland in het kader van zijn ‘anti-sanctiebeleid’ de verkoop van noodzakelijke Amerikaanse medicijnen in ziekenhuizen en apotheken cynisch verbieden, zonder dat de burgers reageren, maar is het bewind niet bij machte om de persoonlijke boodschappen van de gebruikers van Telegram te blokkeren?

Het antwoord op deze vraag draait er allereerst om dat de Russen sinds de ineenstorting van het sovjet-regime in 1991 geen middelen hebben om zich te verweren, ook niet op de straten en de pleinen. Maar virtuele wereld is een andere dan de fysieke. De pogingen om de geheime en persoonlijke communicatie tussen Russen nu te verbieden heeft daarom iets weg van een verbod van de laatste vrijheid die de mensen in de Sovjet-Unie nog wel hadden: het recht om vrij te zijn in de eigen keuken.

Telegram is de keuken van de post-sovjetmens. Zij het een keuken, waar niet drie dronken Russen maar honderden tot duizenden Russen zitten, vaak ook nuchtere en jonge mensen. Zelfs de KGB was indertijd niet bij machte om de sovjetmens te verbieden in zijn eigen keuken te praten. Het is onwaarschijnlijk dat de opvolgers in het huidige Rusland die taak wel aankunnen.

Pjotr Tsjaadajev

‘Soms lijkt het er op dat Rusland er louter toe is voorbestemd om de hele wereld te tonen hoe je niet moet leven en wat je niet moet doen,’ schreef de Russische historicus en filosoof Pjotr Tsjaadajev (1794-1856) ver voor de Oktoberrevolutie.

Rusland is het land waarin de hele mensheid zichzelf kan doorgronden via twee uitersten: verleden en toekomst, obscurantisme en vooruitgang, slavernij en vrijheid.

De blokkade van Telegram is daar een heldere illustratie van. Aan de ene kant staan de archaïsche postsovjet-ambtenaren van Roskomnadzor en de agressieve bewakers van een totalitair bewind, die een gezicht krijgen via de FSB-officieren aan het hoofd van de immense staatsmachine. Aan de andere kant alles bij elkaar vijftien miljoen progressieve gebruikers van Telegram die, bewapend met hun telefoons, proberen zich teweer te stellen tegen het archaïsch obscurantistische verleden.

Het is niet duidelijk wie deze ongelijke strijd vandaag wint. Maar wie morgen wint, dat is wel logisch te vermoeden.