Bijna twintig uur dacht nagenoeg iedereen dat Arkadi Babtsjenko was vermoord. Totdat hij springlevend verscheen op een persconferentie van de Oekraïense staatsveiligheidsdienst SBOe, die naar eigen zetten met de schijndood van Babtsjenko een valstrik had gezet voor de mannen die hem daadwerkelijk hadden willen liquideren. Laura Starink over de levensloop en journalistiek van een van de felste critici van het Rusland van Poetin.

Arkadi Babtsjenko (Foto: Wikipedia Commons)

door Laura Starink

Arkadi Babtsjenko werd in 1977 in Moskou geboren als zoon van een lerares en een raketingenieur. Tijdens zijn rechtenstudie werd hij in 1995 opgeroepen voor militaire dienst in Tsjetsjenië, waar een opstand tegen Moskou was uitgelopen op de eerste echte oorlog na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Hij diende twee jaar en schreef er het ijzingwekkende boek De kleur van oorlog over, dat ook in Nederland is verschenen. Over dat boek zei hij ooit: 'Het is geen literatuur, het is een rehabilitatie.'

Het beschrijft de stompzinnigheid, maar ook de verslavende werking van oorlog, de wreedheden binnen het Russische leger (het sadisme van officieren tegen recruten) en de oorlogsmisdaden van Russen en Tsjetsjenen. Die oorlogservaring heeft hem voor het leven getekend. 'Er zijn twee Ruslanden,' zei hij ooit. 'Het ene is in de oorlog geweest en in het andere leven mensen in parallelle werelden.' In De kleur van oorlog spreekt hij de oorlog aan als een 'eerste liefde': 'Op mijn achttiende ben ik je als een naïef jong hondje binnengeslingerd en in jou gedood. En herrezen als een stokoude man van honderd, met een verwoeste geest, lege ogen en uitgebrande ziel.'

Oorlog houdt nooit op

Babtsjenko voltooide zijn studie, maar na het begin van de tweede Tsjetsjeense oorlog in 1999 keerde hij nog een jaar terug naar het front: vrijwillig. Daarna werd hij oorlogscorrespondent voor de populaire krant Moskovski Komsomolets en het tv-programma Het vergeten bataljon. Als leerling van journalist Anna Politkovskaja, in 2007 vermoord, belandde hij bij de kritische Novaja Gazeta. In 2013-2014 versloeg hij de Euromajdan in Kiev. Inmiddels werkt hij als zelfstandig publicist via zijn Facebookpagina, die 200.000 volgers heeft, en ook voor het Krim-Tataarse televisiekanaal ATR. Zijn posts zijn extreem kritisch over het Poetin-regime, vooral sinds de Russische inmenging in Oekraïne.

Hij waarschuwde in 2014 direct voor de 'Tsjetsjenisatie' van Oost-Oekraïne, met alle wreedheden vandien. Oorlog, is zijn overtuiging, houdt nooit op. Hij maakte zich kwaad over de cynische manier waarop de Russische overheid het patriottisme van allerlei hele en halve criminelen benutte om een opstand te creëren in de Donbas. In september 2014, twee maanden na het neerschieten van de MH17, vertoonde de Russische staatstv de documentaire '17 vrienden van de Kievse junta', waarin 17 Russen met naam en toenaam, foto's en persoonlijke gegevens tot staatsvijand werden verklaard omdat ze felle kritiek hadden op de Russische inval in Oekraïne. Babtsjenko was een van hen.

Cynisme over Syrië

Later wond hij zich op over de Russische bombardementen in Syrië, in de Russische staatsmedia voorgesteld als een glorieuze overwinningsoorlog. Dat leidde in 2016 tot een fel omstreden commentaar op zijn Facebookpagina, dat hem vele aartsvijanden heeft opgeleverd.

In december 2016 vloog een Russisch militair vliegtuig met het historisch befaamde militaire Aleksandrov-muziekensemble en een grote groep journalisten naar het bevrijde Aleppo in Syrië om op de ruïnes een overwinningsconcert te geven. Het had iets moeten worden als het optreden van dirigent Valeri Gergijev in de door de Russen van ISIS bevrijde monumentenstad Palmyra. Bij dat concert 'Gebed voor Palmyra' was Poetin zelf aanwezig.  Maar de Toepolev 154 met de militaire blaaskapel die op weg was naar Aleppo stortte neer in de Zwarte Zee en het hele ensemble kwam om. De crash is nooit opgehelderd.

Een cynischer post dan over deze crash heeft Babtsjenko vermoedelijk nooit op Facebook geschreven. Hij schreef geen medelijden te hebben wegens de dood van de 'tachtig medewerkers van het ministerie van Defensie' die op weg waren om 'in Syrië te gaan zingen en dansen om de militaire geest van onze piloten op te peppen, zodat ze beter kunnen bombarderen', benevens van de omgekomen medewerkers van de 'propaganda-persagentschappen' van de staatstelevisie, die 'items in elkaar flansen over fascisme, de junta, het kruisigen van kinderen, die duizenden mensen hebben gemobiliseerd voor de oorlog in Oekraïne en nu in Syrië, die het gevangenzetten van mijn vrienden rechtvaardigen, liegen over het feit dat mijn vriend in het strafkamp van Segezja wordt gemarteld, oproepen tot afrekeningen met mij en mijn vrienden, die tonnen stront uitstorten over mensen die mij dierbaar zijn waarmee ze keer op keer hun leven in gevaar brengen, die campagnes tegen migranten, Georgiërs, Oekraïners, liberalen, pedofielen etcetera op touw zetten, die leiden tot moord op andersdenkenden en vreemdelingen in Russische steden en die vooraan staan bij de inrichting van een nieuwe Orwell-staat, de dictatuur en de Goelag'. Ik heb geen medelijden met hen, schreef Babtsjenko, maar ik koester ook geen leedvermaak of vreugde over hun dood.

Een storm van verontwaardiging stak op. Reserveofficier Anatoli Zjiltsov schreef bijvoorbeeld in de Komsomolskaja Pravda: 'Ik en mijn familie en vrienden zijn het erover eens dat je iemand voor zulke uitspraken direct voor het gerecht moet dagen en achter de tralies moet stoppen. En sommige vrienden zijn nog categorischer: zet ze tegen de muur! Ik vind het ook jammer dat de tijden wat dat betreft veranderd zijn.'

Scheldkanonnades

Zijn uitgesproken meningen maakten Babtsjenko gehaat in Rusland, zeker bij patriottische politici als de homofobe nationalist Vladimir Milonov, die eiste dat hem zijn staatsburgerschap zou worden ontnomen. Maar zelfs sommige vrienden van de Novaja Gazeta keerden zich na deze post ook van hem af.

In februari 2017 ontvluchtte hij Moskou. Hij ging eerst naar Praag maar verhuisde een half jaar geleden naar Kiev. Zelf schreef Babtsjenko in februari 2017 in The Guardian over zijn vlucht: 'Ik weet hoe politieke vervolging voelt in Poetins Rusland. Zoals veel dissidenten ben ik gewend aan scheldkanonnades, maar de recente campagne tegen mij was zo griezelig dat ik gedwongen was te vluchten.'

Babtsjenko versloeg Euromajdan in 2013 en 2014 (Foto: Wikipedia Commons)

Na zijn in scene gezette dood verschenen tal van necrologieën over de burgerjournalist. Babtsjenko is niet ongeschonden uit de oorlog teruggekeerd, schreef Joeri Saprykin over hem op de site Meduza. 'Een soldaat kijkt anders naar de wereld dan een burger en het pathos van de publicist Babtsjenko kon je terugvoeren tot één frase: hoe kan het dat jullie zo stekeblind zijn?' 

'Vanuit Babtsjenko's positie gezien waren zelfs zijn Moskouse medestanders slappe conformisten, geneigd tot eindeloze compromissen,' schrijft Saprykin. 'Ze staan een tijdje met witte ballonnetjes op een demonstratie en laten zich weer uiteenjagen. Zijn positie van het absolute morele gelijk schrok velen af, evenals zijn opvatting over collectieve verantwoordelijkheid - volgens welke de schuld voor het bloed van de laatste jaren niet alleen bij hen ligt, die hun handen vuil hebben gemaakt, maar bij iedereen, die zich niet actief heeft verzet, dat wil zeggen bij praktisch alle Russische burgers - was zo ongemakkelijk dat je hem het liefst afschoof op zijn beschadigde zenuwen of zijn gecompliceerde levensomstandigheden. Maar Babtsjenko was bereid tot het logische einde te gaan en dat einde bleek steeds weer de dood te zijn,' schreeft Saprykin, toen hij de ontknoping van deze geheimedienstoperatie nog niet had kunnen voorzien.

'Fucking fijn'

Babtsjenko haalt intussen op zijn Facebook de schouders op over de verontwaardigde commentaren van zijn medejournalisten. Hij beschouwt de verijdeling van de moordaanslag voor zichzelf slechts als tijdwinst: 'Mijn God, wat is het heerlijk om even geen doelwit te zijn. Wanneer je zeker weet dat dit voor vandaag alles is. Het is voorbij. Ze zullen je niet neerschieten.' Voordat ze een nieuwe aanslag hebben voorbereid, schrijft hij 'heb je in ieder geval een paar maanden zonder paranoia of de jacht weer geopend is of niet. Volgens mij zullen dat de beste paar maanden van de afgelopen jaren van mijn leven zijn. Ik loop rond. Ik glimlach. Fucking fijn. Ik ben o zo tevreden. Nou nog een beetje slapen. Ik ben hondsmoe.'

De oorlog is nooit voorbij.