Column Twee films over het stalinisme, vertoond bij een NIOD-conferentie over de Goelag, vulden elkaar naadloos aan. Zolang de Russische overheid de verantwoordelijkheid voor de staatsterreur niet erkent, worden slachtoffers, alleen met hun verdriet, aan hun lot overgelaten. Hun rest slechts het branden van kaarsjes. 

Jelizaveta met de foto van haar in de Goelag verdwenen moeder (foto uit De Rode Ziel - mokumfilm.nl)

door Laura Starink

Het leek een lange zit te worden in de Amsterdamse Openbare Bibliotheek: twee films over stalinisme achter elkaar op een door het NIOD georganiseerde conferentie over strafkampen. Maar The Right to Remember van Ludmila Gordon en De rode ziel van Jessica Gorter vulden elkaar angstaanjagend goed aan. De kalme monoloog van de onlangs overleden historicus Arseni Roginski in de eerste film legde het grondwerk voor de tweede: gesprekken met Russen over Stalin, in de Goelag verdwenen vaders en moeders, naspeuringen naar massagraven, Stalin-Versteher, verstokte communisten, jonge carrièrehistorici in een hip jeugdkamp die Stalins misdaden relativeren en Russen die ronddolen door het nieuwe officiële narratief over Ruslands heroïsche verleden. Als er één beeld is dat de film van Gorter oproept dan is het hartgrondige eenzaamheid.

Arseni Roginski overleed eind vorig jaar aan kanker. Hij was dertig jaar lang het gezicht van Memorial, de onafhankelijke organisatie die - in de perestrojka opgericht door Andrej Sacharov - hardnekkig onderzoek blijft doen naar het stalinisme. Kettingrokend en overduidelijk al ziek en moe legt hij rustig uit wat de zin is van dat werk: geen hysterie, geen politiek gekonkel, respect voor elke gesprekspartner en enkel de vasthoudendheid van de druppel die de steen moet uithollen. De feiten op een rij zetten.

Maar het allerbelangrijkste is: de schuldvraag beantwoorden. Wie is verantwoordelijk voor de terreur? Het gaat niet om Stalin, legt hij uit, maar om de staat. Het stalinisme was een moordmachine van de staat die massaterreur over het hele land uitrolde. Terreur was het belangrijkste hulpmiddel om de jonge sovjet-staat te besturen. Zolang de huidige Russische overheid die verantwoordelijkheid niet op zich neemt zullen slachtoffers geen rust vinden. Ze blijven steken, zegt hij, in het branden van kaarsjes voor hun verdwenen gelieven en kunnen nergens heen met hun verdriet. Ze kijken naar de terreur als naar een middeleeuwse pestepidemie die over het land waarde. In plaats van hen bescherming te bieden laat de staat hen opnieuw in de steek. Weer weet de overheid niets anders te verzinnen dan te wijzen op de buitenlandse vijanden die Rusland omringen en op de knieën willen dwingen. Opnieuw worden de Russen geacht de rug te rechten en zich te gorden tegen dat gevaar. In Rusland is de staat sacraal. Het individu is niets, de staat is alles, aldus Roginski.

Tegen de stroom in

De sterkste illustratie van Roginski's woorden vormen de slotbeelden van Gorters Rode Ziel: twee oude zusters uit een dorp bij Severodvinsk aan de Witte Zee vertellen hoe ze als kleine kinderen plots werden beroofd van hun ouders, die in de Goelag verdwenen. In de film bezoeken ze het graf van hun moeder en wijzen op de poorten van de Sevmasj-fabriek in Severodvinsk, waar ze als kleine kinderen eens heenreisden om te staren naar de rijen dwangarbeiders die naar binnen sjokten. Ergens daartussen moest hun moeder lopen, maar ze hebben haar niet kunnen ontdekken.

Dan slaat de stemming om. Ineens bekruipt de zussen het vermoeden dat hun woorden in de film weleens misbruikt zouden kunnen worden om hun vaderland in het Westen te belasteren. Opnieuw slaat de angst toe: wat hebben ze gedaan? Wat heeft dit voor gevolgen? Zo staan ze aan het eind van hun leven nog steeds in de kou. De eenzaamheid spat uit hun ogen, en de totale verwarring over de wereld die hen omringt. Wat is waarheid, wat is leugen, waar kun je houvast vinden, waar moet je heen met je verhaal?

Opnieuw roeien wij tegen de stroom in, zegt een historicus in Sint Petersburg die zich al zijn hele leven wijdt aan de geschiedenis van de Stalin-slachtoffers. In het hele land zijn we maar met een paar honderd man. Met een plastic zak in de hand loopt Galina over een massagraf bij Archangelsk. Over het hele land bezaaid zijn honderden van dit soort massagraven. Galina raapt hier en daar een bot op en verzamelt de menselijke resten in de zak. Kijk, zegt ze, dit is een stuk van een schedel. 'Je kunt de gleuven van de bloedvaten nog duidelijk zien zitten.' Hier ligt een mens. Volgens schattingen liggen hier in de kuilen tussen de berkenbomen 20.000 doden. Vrijwilligers hebben 83 doden weten te identificeren.

Arseni Roginski heeft zich nooit afgevraagd of zijn werk zinnig was. Het moet gebeuren. Wij werken, zegt hij, volgens drie ijzeren principes: 1. Zorg dat ze je niet doodmaken. 2. Behoud je zelfrespect en behoed de waardigheid van je organisatie. 3. Ga door met je werk.

Historicus Arseni Roginski, directeur van Memorial (Foto: Wikimedia)

Hoe moeilijk dat is blijkt uit het verhaal van Joeri Dmitrijev, een van de personages in Gorters Rode Ziel. Ook deze amateurhistoricus van Memorial ontdekte een massagraf in Karelië bij Finland. Dmitrijev is een magere man met een benig gelaat, lange grijze manen en een baard. Een rebel. Gorter filmt hem als hij met zijn 12-jarige geadopteerde dochter door de bossen loopt, op zoek naar graven. Dmitrijev werd in december 2016 opgepakt omdat men 'pornografische foto's' van zijn dochter had aangetroffen op zijn computer. Hij zat een jaar in voorarrest, werd door verschillende experts en psychologen vrijgepleit, duizenden ondertekenden petities voor zijn vrijlating, tientallen Russische intellectuelen van naam en faam namen het voor hem op. En het onwaarschijnlijke gebeurde: in april sprak de rechter hem vrij. De enige beschuldiging die overeind bleef was het bezit van een oud geweer.

Terwijl Jessica Gorter en Ludmila Gordon in de Amsterdamse bibliotheek hun films lieten zien, brak het nieuws: het Openbaar Ministerie van Karelië won in hoger beroep. De zaak Dmitrijev wordt heropend. Met exact dezelfde aantijgingen. 

Hier meer over de NIOD-conferentie in Amsterdam

Hier een link naar de film over Arseni Roginski