Ex-Bondsdaglid Karsten Voigt (SPD) vindt dat het Westen zich weerbaar moet opstellen tegenover Rusland. Maar volgens publicist Wierd Duk is het zinniger te proberen de gekrenkte trots van de Russen te begrijpen. De Amerikaanse desinteresse en het gedrag van Europese 'neocons' als Bildt en Sikorski hebben de zaak nodeloos op de spits gedreven.
door Wierd Duk
In Bayonne, New Jersey, in een park aan het water, staat een monument dat door de wereld is vergeten. Het is een geschenk van de Russische president Vladimir Poetin en het Russische volk aan de burgers van de Verenigde Staten, uit solidariteit en als herinnering aan de slachtoffers van 9/11.
Officieel heet het liefst dertig meter hoge, bronzen standbeeld ‘To the struggle against world terrorism’. Maar in de volksmond wordt het beeld ‘De Traan’ genoemd, wegens de reusachtige traan van glimmend nikkel, die het hart vormt van het monument.
Tear of Grief, monument voor de strijd tegen terrorisme van Zoerab Tseretelli, geschenk van Poetin aan de VS na 9/11
Los van een notering in de lijst van de ‘Tien lelijkste monumenten ter wereld’ is aan ‘De Traan’ nauwelijks aandacht besteed sinds het park en het monument in twee plechtigheden – in september 2005 en een jaar later officieel - werden ingewijd. President Poetin hield op die plek in 2005 een rede, met op de achtergrond het water, de stad New York en de rug van het Vrijheidsbeeld. Hij sprak over de Russische ervaringen met het internationale terrorisme en verzekerde zijn gehoor dat Rusland en het Westen gezamenlijk het terrorisme zullen verslaan, net als dit ooit met het nationaal-socialisme het geval is geweest.
Een jaar later sprak oud-president Bill Clinton, die ook vertelde hoe de ontwerper van het monument (‘mijn vriend’) hem een persoonlijk cadeau had gestuurd na het overlijden van Clintons moeder: ‘Een heel klein geschilderd portret’.
Die schilder en beeldhouwer, Zoerab Tsereteli, is al decennia de hofkunstenaar van het Kremlin. De robuuste ontwerpen van de 82-jarige Georgisch-Russische Tsereteli stuiten steevast op veel kritiek onder kunstkenners wegens hun hoge gehalte aan kitsch en dweperige krijgshaftigheid. Ook ‘De Traan’ ontkwam daar niet aan. Maar een afwijkende esthetiek is nog geen reden om een geschenk uit Rusland letterlijk dood te zwijgen. Zelfs inwoners van Bayonne verbazen zich erover dat ‘hun’ gedenkplek niet veel bekender is. ‘Hier zouden op 11 september elk jaar bloemen moeten worden gelegd,’ zei een oudere dame op een Youtube-video. ‘Waarom heeft niemand ons hier ooit iets over verteld? Deze traan vertolkt precies wat wij voelen.’
Amerikaanse desinteresse
Waarom een zo lange uitweiding over een herdenkingsoord? Omdat de nonchalante en ongeïnteresseerde Amerikaanse omgang met dit cadeau symbool staat voor de relatie tussen Rusland en het Westen. Althans, zo zullen veel Russen dit ervaren. De gevoelde afwijzing van ‘De Traan’ wordt gezien als een pijnlijk affront, zoals Rusland zich sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie vele malen afgewezen heeft gevoeld.
Ex-Bondsdaglid Karsten Voigt (SPD) betoogde eerder op RaamopRusland dat Rusland sinds 1991, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, een rechtmatige plek op het Europese en internationale toneel heeft kunnen verwerven – in de zogenoemde ‘OSCE-based order’, gebaseerd op het Handvest van Parijs, maar dat Moskou zichzelf met de eis van een uitzonderingspositie buiten die orde plaatst. Maar onder de Russische bevolking en beleidsmakers wordt dit zo niet waargenomen.
Dat de Russische perceptie zo afwijkt, is een verontrustende gedachte. Om de mogelijke rechtmatigheid van die parallelle Russische waardering en uitleg te onderzoeken, moeten we ons verplaatsen in de Russische visie op de gebeurtenissen. Iets wat, naar mijn mening, in de analyses over ‘Poetins Kremlin’ veel te weinig gebeurt.
Inderdaad is Rusland toegelaten tot de Raad van Europa, de G7 (werd de G8) en de WTO, zelfs al kwalificeerde het land zich formeel hier niet eens voor. Maar in de architectuur van de nieuwe internationale orde, waar Moskou bij aan wenste te sluiten, spelen twee instituties een centrale rol: de NAVO en de Europese Unie. En ondanks de onderlinge samenwerking in de NAVO-Rusland Raad en de instelling van ‘vier gemeenschappelijke ruimtes’ tussen Rusland en de Europese Unie, voelen de Russen zich toch niet serieus genomen.
Dat Rusland nooit volwaardig lid kan worden van de NAVO of de EU is wegens allerlei objectieve bezwaren duidelijk. Maar waarom werd op allerlei initiatieven die Moskou nam om desondanks de veiligheids- en economische samenwerking met het Westen te intensiveren door de westerse ‘partners’ zo lauw gereageerd? Vladimir Poetin, die als eerste staatshoofd president Bush belde om hem na de aanslagen van 9/11 steun toe te zeggen, voelde zich steeds meer genegeerd en uiteindelijk bedrogen.
Nabije buitenland
In een aantal fundamentele redes over internationale politiek heeft Poetin, sinds zijn aantreden in 2000, zijn bezwaren geuit tegen de westerse omgang met Moskous strategische belangen, die voornamelijk liggen binnen de grenzen van de oude ‘Sovjet-ruimte’. Al in de jaren ’90, nog onder Boris Jeltsin, had Moskou duidelijk gemaakt dat Rusland dit zogenoemde ‘nabije buitenland’, waar vaak aanzienlijke Russische minderheden leven, beschouwt als haar invloedssfeer. De gebruikelijke tegenwerping dat ‘dit 19de-eeuwse denken in invloedssferen niet past in de huidige tijd’, geldt misschien voor de Europese Unie maar, in de ogen van veel Russen, zeker niet voor de Verenigde Staten. ‘Alsof de Amerikanen zich iets aantrekken van de internationale rechtsorde als het hen niet uitkomt,’ reageren Russische beleidsmakers - niet onterecht - op die kritiek.
Vladimir Poetin verwachtte dat het Westen Ruslands strategische aanspraken in de voormalige Sovjet-Unie zou erkennen. Hij had gezien hoe de NAVO in 1999 in Kosovo in Russische ogen het internationaal recht had geschonden. Hij wist dat de Amerikaans-Britse invasie in Irak met leugens was beargumenteerd en hij hekelde in 2011 de westerse uitleg van de VN-Veiligheidsraadresolutie 1973 over Libië. Als het Westen, ook tegen de regels van het internationale recht in, zich het recht tot ingrijpen voorbehoudt indien westerse belangen in het geding zijn, waarom zouden de Russen hun regionale aanspraken dan niet mogen formuleren en verdedigen?
Westerse flirts
Ouvertures naar het Westen van de machthebbers in Oekraïne en Georgië bijvoorbeeld - en de westerse flirts met deze voormalige Sovjet-republieken - bevielen het Kremlin in het geheel niet. Met Oekraïne had Poetin notabene plannen: het land moest een vitale rol gaan spelen in een door hem gedroomde Euraziatische Unie (EAU).
Aan de heetgebakerde, pro-westerse president Micheil Saakasjvili van Georgië had Poetin domweg een hekel. Toen de geprovoceerde ‘Misja’ in de zomer van 2008 zijn hand overspeelde door doelen in de separatistische regio Zuid-Ossetië te bombarderen, sloegen de Russen keihard toe en annexeerden twee Georgische regio’s. ‘Ik hang hem op aan z’n ballen,’ zei Poetin over Saakasjvili, in dat typische botte straatjargon, dat hij vaker gebruikt als hij emotioneel is.
Poetin heeft een hekel aan de Georgische ex-president Saakasjvili. Diens benoeming tot gouverneur van Odessa noemde hij een 'fluim in het gezicht van het Oekraïense volk
Het Westen kon niet zeggen dat het niet was gewaarschuwd. Al in 2006 had Poetin de toenmalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Condoleezza Rice, duidelijk gemaakt dat de Amerikanen moesten stoppen met Oekraïne en Georgië het bot van het NAVO-lidmaatschap voor te houden. ‘Jullie begrijpen niet wat jullie aan het doen zijn,’ zei Poetin tegen Rice. ‘Jullie spelen met vuur.’
Poetin greep kort daarop de jaarlijkse Veiligheidsconferentie in München aan om, zoals hij het uitdrukte, nu eens ‘recht uit het hart te vertellen wat ik werkelijk vind van internationale veiligheidsvraagstukken.’ Hij legde al zijn grieven, zijn frustraties over ‘de dubbele standaard’ van het Westen en zijn afkeer van de door de Verenigde Staten opgedrongen ‘unipolaire’ wereld op tafel. Hier stond een getergde Russische leider, die had geconcludeerd dat het tijd was om, na alle teleurstellingen, de betrekkingen met het Westen op scherp te stellen. In de zaal zaten regeringsleiders, hoge militairen, diplomaten en veiligheidsexperts: iedereen die er in de wereld van de internationale veiligheid toe doet. Poetins rede sloeg in als een bom.
Poetin spreekt op de Veiligheidsconferentie in München in 2007 'recht uit het hart'. Foto Antje Wildgrube
Hier kwam het op neer: terwijl Rusland door de Amerikanen de les wordt gelezen over democratie, maken diezelfde Amerikanen zich schuldig aan ‘illegale’ invasies van andere landen, zei Poetin, waardoor geen land zich nog veilig voelt en er een nieuwe wapenwedloop op gang komt. ‘Er worden nieuwe muren voor ons opgetrokken’. Poetin schamperde over de Amerikaanse ‘militarisering van de ruimte’ door Washingtons plannen voor een raketschild en hij noemde de uitbreiding van de NAVO nu een ‘provocatie’. ‘We hebben het recht om ons af te vragen tegen wie die NAVO-expansie is gericht,’ vroeg hij zich af. Rusland, herinnerde hij zijn gehoor, had garanties gekregen destijds, in 1990, dat de NAVO niet naar het Oosten zou uitbreiden. ‘En wat zijn die waard gebleken?’
Eastern Partnership een brug te ver
Over die vermeende ‘garanties’ is al veel gezegd en geschreven. Het voornaamste punt hier is, dat het Westen de Russen wel erg veel stokken in handen gaf om de tegenstander mee te kunnen slaan. Deze politiek van misverstanden en provocaties bereikte een voorlopig dieptepunt rond de crisis in Oekraïne, die uitbrak nadat de toenmalige, pro-Russische Oekraïense president Viktor Janoekovitsj onder druk van Moskou afzag van de ondertekening van een associatieverdrag met de EU.
Dit verdrag was voor Poetin een brug te ver. Waarom? Om dit te begrijpen moeten we terug naar Praag. Hier werd op een Europese top in mei 2009 het ‘Eastern Partnership’ (EaP), het Oostelijk Partnerschap, van de Europese Unie geïntroduceerd.
Het EaP was een poging om binnen het ‘oostelijk nabuurschapbeleid’ van de EU zes voormalige Sovjet-republieken nauwer aan de Europese Unie te binden. Voor een goed begrip: de Sovjet-Unie was een federatie met vijftien republieken: Rusland, Wit-Rusland, Oekraïne, de drie Baltische landen Letland, Estland en Litouwen, Moldavië, verder Georgië, Azerbeidzjan en Armenië en de Centraal-Aziatische republieken (de ‘backwaters’) Kazachstan, Turkmenistan, Oezbekistan, Tadzjikistan en Kirgizië.
Estland, Letland en Litouwen waren in de jaren 2000 al toegetreden tot de EU en tot de NAVO. Via het EaP zouden nu Oekraïne, Armenië, Georgië, Moldavië, Azerbeidzjan en Wit-Rusland samenwerkingsverbanden met Brussel aangaan.
De Witrussische president Loekasjenko
Dit rijtje van zes was controversieel. Georgië was een jaar eerder notabene militair onder de voet gelopen door Rusland: dit had een waarschuwing moeten zijn aan de bureaucraten in Brussel en aan de westerse leiders. Kennelijk is Vladimir Poetin inmiddels bereid om ook militair te reageren op westers ‘gestook’ in de voormalige Sovjet-ruimte. Leiders die hem daar uitdagen dreigt de oud-KGB’er ‘aan hun ballen op te hangen’ of hen te achtervolgen ‘tot op de plee’ en hen te vermoorden, zoals Poetin ooit zei in onvervalste Russische straattaal over separatistische Tsjetsjeense rebellenleiders. Die laatsten heeft hij inderdaad allemaal uitgeroeid.
Hier kun je van alles van vinden - vooral ook van het taalgebruik – maar Washington zal evenmin accepteren dat Russen of Chinezen anti-Amerikaanse regimes in Mexico of Canada steunen en (militair) opbouwen en hen ophitsen tegen de Amerikaanse regering. En is Poetin barbaars? Vast, maar wat zei Hillary Clinton, na de westerse interventie in Libië, over de brute moord op kolonel Gadaffi? : ‘We came, we saw, he died!’ Ze moest er hard bij lachen en klapte verrukt in haar handen.
Het EaP ging officieel om vrijhandelsverdragen en om de totstandbrenging van liberalere visa-wetgeving. Maar: 'The main goal of the Eastern Partnership is to create the necessary conditions to accelerate political association and further economic integration between the European Union and interested partner countries,' zo staat het in de Joint Declaration van mei 2009.
Zo zouden, na de Baltische landen, ook deze voormalige Sovjet-republieken worden geciviliseerd en worden klaargestoomd om deel uit te maken van de grote, beschaafde Europese familie. Wie zo’n project uitdenkt, nadat Poetin de Russische positie in de internationale arena keer op keer had duidelijk gemaakt, is geopolitiek óf heel naïef óf heel geslepen en mogelijk zelfs uit op een confict. Veel analisten wijzen erop dat in Brussel ‘uitsluitend formalistisch’ wordt gedacht en dat men ‘geen idee had dat het EaP zoveel weerstand zou oproepen in Moskou’. Die voorstelling van zaken lijkt mij slechts ten dele juist. We kunnen Radoslaw ‘Radek’ Sikorski en Carl Bildt van veel betichten, maar niet dat deze twee door de wol geverfde Europese politici en diplomaten naïef zouden zijn.
Europese neocons
Sikorski en Bildt zijn de initiatoren van het Eastern Partnership. De eerste was destijds minister van Buitenlandse Zaken van Polen, Bildt was dit in Zweden. Beide mannen staan bekend als rabiate ‘neocons’ en haten Vladimir Poetin intens. Dat mag ik zo schrijven want ze winden in hun publieke uitspraken – ondermeer op social media als twitter - geen doekjes om hun afkeer van de Russische president.
Met name de conservatief Bildt maakte het de afgelopen jaren bont. In woeste tweets hield hij niet op uit te halen naar het Kremlin en naar Poetin. Tegelijkertijd riep hij de westerse gemeenschap op om Kiev ook militair tegen Rusland te steunen. Toen Viktor Janoekovitsj de zijde van Poetin koos, noemde Bildt hem op twitter een ‘Quisling’ (landverrader).
Bildt is in de Zweedse pers veelvuldig in verband gebracht met Amerikaanse neoconservatieven als Paul Wolfowitz, Donald Rumsfeld en Dick Cheney, die het desastreus uitgepakte buitenlandse beleid van de regering Bush formuleerden. Hij staat erom bekend in belangrijke dossiers de regeringen in Washington te volgen. Toen in 2014 klokkenluider Edward Snowden de Right Livelihood Award werd toegekend, zorgde Bildt ervoor dat de uitreiking in het gebouw van het Zweedse ministerie van Buitenlandse Zaken niet kon doorgaan.
De Poolse ex-minister van Buitenlandse Zaken Sikorski is een van de drijvende krachten achter het Eastern Partnership
Radek Sikorski, een christen-democraat, gold lang als de glamourboy van de Oost-Europese diplomatie: voorbestemd om in Brussel een hoge functie te bekleden – wat wegens een afluisterschandaal dat hem ten val bracht uiteindelijk niet doorging. Sikorski is een kleurrijke persoonlijkheid: hij nam deel aan de dissidentenbeweging Solidarnosc, vluchtte uit Polen, studeerde in Oxford, werd oorlogsfotograaf en won in 1988 de World Press Photo met een foto uit Afghanistan. Hij adviseerde Rupert Murdoch, werd in 1992 onderminister van Defensie en later van Buitenlandse Zaken.
Tussen 2002 en 2005 was Sikorski lid van het American Enterprise Institute, een neoconservatieve denktank, waaraan onder anderen ook Lynne Cheney, de vrouw van Dick Cheney, Newt Gingrich, Paul Wolfowitz en Ayaan Hirsi Ali waren of zijn verbonden.
Sikorski is getrouwd met de Amerikaanse – ook in Nederland gevierde - publiciste en Pulitzer Prijs winnares Anne Applebaum, die een mooi boek schreef over de Goelag-kampen, en die zich in de afgelopen jaren ontwikkelde tot een van de meest uitgesproken rechtse haviken in de relatie tot Rusland en Poetin.
In een berucht geworden opiniestuk voor de Washington Post in augustus 2014 zinspeelde Applebaum op een ‘total war’ in Europa. ‘Is it hysterical to prepare for total war, or is it naive not to do so?’ Vanzelfsprekend zag zij in Vladimir Poetin de aanstichter van zo’n militair conflict.
Uitgerekend deze twee mannen, gepokt en gemazeld in de ‘Atlantische wereld’, trouwe volgers van de lijn van Washington, het Pentagon en de NAVO, stonden aan de basis van een project dat de relaties met Rusland ernstig zou beschadigen: het Eastern Partnership.
Is het een wonder dat achterdochtige Russische beleidsmakers zich afvroegen wat dit te betekenen had en of het doel van het EaP werkelijk het aanknopen was van onschuldige handelsbetrekkingen tussen de zes oude Sovjet-republieken en de EU? Gezien de biografieën van Sikorski en Bildt en gezien hun intensieve contacten met leidende neocons in de VS is dit onwaarschijnlijk. De neocons denken en handelen volgens de beruchte ‘Wolfowitz-doctrine’. Die luidt: ‘Ons voornaamste doel is het om te voorkomen dat er een nieuwe rivaal opstaat in de regio van de voormalige Sovjet-Unie of waar dan ook, die een bedreiging kan betekenen zoals de Sovjet-Unie dit ooit was’. Toen deze tekst te veel stof deed opwaaien, werd hij vervangen door een mildere variant van hetzelfde gedachtengoed.
De comeback van Rusland
Rusland had zich in de jaren 2000, onder Poetin, internationaal weer gemeld. Poetin erfde een land dat ernstig in verval was geraakt onder de alcoholische en zieke president Jeltsin. Rusland telde op geen enkel gebied meer mee. Internationaal was het land een lachertje geworden. Voor Poetin, de oud-KGB-officier, was deze situatie (‘De grootste geopolitieke catastrofe van de 20e eeuw’) onacceptabel.
In vrij korte tijd slaagde Poetin erin om Rusland, vooral dankzij de hoge inkomsten uit de olie- en gasexport, weer op poten te zetten. Met harde hand bestreed hij de chaos, in Tsjetsjenië en elders in de Kaukasus. Poetin was meedogenloos voor degenen die hem uitdagen, ook voor de democratische Russische oppositie. Hij is een autocraat – geen dictator en geen expansionist, zoals vaak wordt beweerd - die geen weerwoord accepteert, maar die geliefd is bij een groot deel van zijn bevolking omdat hij ‘de Russen’ weer trots maakte op hun land.
Poetin kreeg respect uit verschillende delen van de wereld: uit China en uit de andere BRICS-landen, maar in westerse landen groeide het wantrouwen. Hier werden Poetins aanpak van corrupte oligarchen, de arrestatie en veroordeling van de vrouwenpunkband Pussy Riot (waarvan de zwangere leidster ooit deelnam aan een gefilmde ‘protest-gangbang’), de aanvallen op de vrije pers en op oppositieleiders en omstreden Russische anti-homowetgeving aangegrepen om Poetin aan te klagen als een eigentijdse Adolf Hitler.
Protestmars in Moskou na de moord op oppositieleider Boris Nemtsov
Voor veel Russen was de werkelijke reden van die westerse kritiek duidelijk: met de comeback onder Poetin daagde het Kremlin ook de Amerikaanse aanspraak uit de enige supermacht te zijn. Zelfs de Europese Unie had met het Oostelijke Partnerschap van de haviken Sikorski en Bildt hardball geopolitiek gespeeld. En verloren.
Nu kijken we aan tegen de puinhopen, die uit het wederzijdse onbegrip en de wederzijdse provocaties zijn voortgekomen. De relaties zijn ernstig verziekt. Karsten Voigt heeft ongetwijfeld gelijk als hij ervan uitgaat dat een normalisering van de betrekkingen tussen Rusland en het Westen jaren zoniet decennia kan gaan duren. Dat de EU daarom moet investeren ‘in een politiek die leidt tot haar toenemende attractiviteit in en buiten de EU’, kennelijk om de huidige anti-EU en pro-Russische sentimenten onder de kiezers de kop in te drukken, lijkt mij wensdenken. De afkeer van de EU is immers ongekend groot als gevolg van de vluchtelingencrisis, maar ook wegens het beleid jegens Rusland, dat bijvoorbeeld onder grote delen van het Duitse electoraat zeer kritisch wordt waargenomen.
Indien het Westen werkelijk uit is op een verbetering van de betrekkingen met Moskou zullen leidende politici, opiniemakers, zakenleiders en anderen moeten afstappen van het heersende frame waarin Vladimir Poetin de boeman is (‘Hij is Hitler’, in de woorden van Hillary Clinton) en het Westen geen blaam treft. Zoals hier aangetoond hebben de Russen wel degelijk voor hen valide redenen om de intenties van de westerse elites te wantrouwen. Het zou goed zijn om die balk in het eigen oog te benoemen, alleen al om samen met Poetin het internationale terrorisme aan te kunnen pakken, zoals de Russische president in 2005 in Bayonne op de bouwput van ‘De Traan’ voorstelde. Bij een nieuwe, zinloze Koude Oorlog met Rusland is in deze gevaarlijke tijden niemand gebaat.
