Hij spuwt het ene boek na het andere uit, wint alle literaire prijzen in Rusland, gaat op tournee als rapper en vertolkt het Rusland van zijn generatie. Zachar Prilepin verheerlijkt geweld (ook in Oekraïne) maar deinst er ook niet voor terug Poetin de les te lezen. Van soldaat tot bestsellerauteur.
door Eva Cukier
In 2014 reist Zachar Prilepin, Ruslands populairste hedendaagse auteur, naar Oekraïne. Maar in tegenstelling tot zijn Russische schrijverscollega’s uit links-liberale kring vertrekt hij niet om steun te betuigen aan de Europagezinde Majdan-beweging in Kiev. Prilepin gaat als oorlogscorrespondent naar de separatistische provincies in het Oosten waar hij, naar eigen zeggen, ‘moedige vrijheidsstrijders’ treft en vriendschap sluit met de rebellenleiders Alexander Zachartsjenko en ‘Motorola’, de van oorlogsmisdaden verdachte leider van het beruchte pro-Russische Sparta-bataljon. Die reputatie lijkt de schrijver niet te deren, integendeel, hij drinkt een biertje met ze en geeft ze zijn steun. Hij begint zelfs een inzameling voor de separatisten en koopt met de opbrengst, buiten voedsel en medicijnen, ook een lading munitie.
Patriot
De bestverkopende Russische schrijver van dit moment toont zich graag van zijn meest extreme kant. Met zijn radicale opvattingen en snoeiharde kritiek op het Rusland van Poetin spreekt de 41-jarige cultschrijver en oorlogsveteraan oppositiegroepen in de rechts-nationalistische hoek aan. Zijn militaristische uitstraling, cynisch patriottisme en verheerlijking van geweld doen het goed bij een nog veel breder publiek. Zelf omschrijft Prilepin zijn opmerkelijke loopbaan achteloos als ‘de weg van de minste weerstand’.
Prilepin (rechts) met zijn voorbeeld, de nationaal-bolsjewistische schrijver Eduard Limonov. Foto Dmitri Rozjkov
Geboren in 1975 in een dorpje in de provincie Rjazan sluit Prilepin zich als twintiger aan bij de (in 2007 in Rusland verboden) nationaal-bolsjewistische partij Ander Rusland van de al even radicale schrijver-politicus Eduard Limonov. Hij doet mee aan harde acties tegen de overheid en wordt naar eigen zeggen tientallen malen gearresteerd. Na een letterenstudie neemt hij dienst in een speciale eenheid van de Russische oproerpolitie, de OMON. In 1996 vertrekt hij naar Tsjetsjenië waar hij drie jaar lang namens Rusland tegen Tsjetsjeense opstandelingen vecht. In 1999 verlaat hij de dienst om, zoals hij zelf zegt, financiële redenen. Zijn schrijverscarrière is te danken aan het toeval, meent Prilepin. ‘Als ze me beter hadden betaald, dan zat ik nu nog bij de politie.’ Op internet staan tientallen foto’s van de auteur als jonge soldaat: ontbloot bovenlijf, een kalasjnikov in de hand. Een zekere gelijkenis met de Russische president, die zich ook graag als macho laat fotograferen, kan niemand ontgaan.
Profetische roman Sankja
Na een paar mislukte baantjes wordt Prilepin door een vriend overgehaald om journalist te worden en samen gaan ze aan de slag bij de lokale krant Delo (De Zaak) in Nizjni Novgorod. Prilepin is sceptisch over de journalistiek, maar algauw krijgt hij succes met zijn artikelen en columns, deels geschreven onder het pseudoniem Jevgeni Lavlinski. Binnen het jaar wordt hij benoemd tot hoofdredacteur van de krant en begint hij te werken aan een roman over zijn oorlogservaringen. ‘Ik begon te schrijven en schreef heel lang, wel drie of vier jaar, iedere avond een paar alinea’s. Ik schreef en schreef, en opeens was ik op de helft en dacht ik bij mezelf: “Dit is eigenlijk helemaal niet zo’n slecht boek aan het worden”.’ Het resultaat, Profetieën, verscheen in 2003 en werd goed ontvangen.
Zijn doorbraak bij het grote publiek kwam in 2006 met de novelle Sankja, een bijna profetische roman-in-verhalen over een groep jongeren die uit woede en desillusie in Moskou de revolutie ontketent. Het boek won de Russische Booker Prize en de nationale bestsellerprijs en zette Prilepin in één klap op de literaire kaart. Sinds Sankja won Prilepin vrijwel alle literaire prijzen die er in Rusland te winnen zijn en groeide hij uit tot invloedrijk cultpersonage. Zijn radicale opvattingen leveren hem de titel ‘de nieuwe Gorki’ op. Prilepin vergelijkt zichzelf graag met beroemde Russische schrijvers als Lermontov en Tolstoj die in hun jonge jaren, net als hij, vochten in de Kaukasus (Tolstoj op bijna dezelfde plek als Prilepin) en daarna hun naam vestigden als sociaal geëngageerd schrijver.
Omslag Russische uitgave Sankja
In 2007 verschijnt de verhalenbundel Zonde die wordt uitgeroepen tot ‘boek van het decennium’ en verschillende prestigieuze prijzen wint. Prilepin oogst lof met zijn naar zichzelf vernoemde hoofdpersoon Zacharka die, volgens een beschrijving op de website van het boek, 'niet alleen de realiteit van de post-perestrojka belichaamt, maar ook laat zien dat het zelfs in deze realiteit, net als in iedere andere, mogelijk is om gelukkig te zijn en tegelijk mens te blijven.'
Nieuw Realisme
Ondanks, of misschien dankzij zijn gedrag wordt Prilepin in Rusland op handen gedragen en in minder dan vier jaar tijd worden er een kwart miljoen exemplaren van zijn boeken verkocht. Zijn rauwe personages, ontroerende verhaallijnen en gitzwarte humor hebben Prilepin tot boegbeeld van het Nieuw Realisme gemaakt, een literaire stroming die in Rusland sinds de jaren nul in opkomst is. In zijn verhalen klinkt de stem van zijn generatie, eentje die opgroeide in de onbezorgde Sovjet-jaren en volwassen werd in de roaring nineties onder Jeltsin. Bekende Nieuw Realisten zijn Ilja Stogov en Roman Sentsjin, de veelgeprezen oorlogsjournalist Arkadi Babtsjenko en Sergej Sjargoenov. Met de laatste begint Prilepin Vrije Pers, een nationalistisch georiënteerde online krant met veel aandacht voor politiek, oorlog en sociale kwesties.
De Nieuw Realisten onderscheiden zich van hun postmodernistische voorgangers als Pelevin en Sorokin door hun terugkeer naar de traditionele verteltechnieken waar de Russische literatuur beroemd om is en hun psychologische bespiegelingen op het dagelijks leven in Rusland. Dat Rusland is veelal een uitzichtloze en bloedeloze wereld waaruit alle ideologie is weggesijpeld en waar gedesillusioneerde en radicale jongeren ronddolen op zoek naar zingeving. ‘Wie de rauwe zenuw van het Russische leven wil voelen, heeft geen Anna Karenina nodig maar een Sankja,’ aldus anticorruptie-activist Aleksej Navalny in het voorwoord van de Engelstalige versie van Prilepins roman die in 2014 verscheen.
Anti-Poetin demonstraties
In 2010 ondertekent de schrijver een gezamenlijke oproep van de oppositie getiteld ‘Poetin moet vertrekken’. In een interview met het online tijdschrift Sobesednik zei hij daarover: ‘Poetin is het systeem en het systeem moet veranderen. Daarvoor is een open politieke ruimte nodig. Vóór alles moet het land uit zijn politieke bevriezing worden gehaald.’ Prilepin ziet de president als een fenomeen van voorbijgaande aard en wil zich liever concentreren op de toekomst van Rusland. Hij neemt deel aan de massale anti-Poetin demonstraties in de winter van 2011-2012, maar raakt al snel teleurgesteld door het geringe effect dat ze sorteren.
Prilepins literaire roem bracht hem verschillende malen aan tafel bij de president. Kansen die hij aangreep om Poetin onomwonden aan de tand te voelen over politieke intriges en corruptie en hem de les te lezen over het culturele onderwijs in Rusland. Zo stelde hij een verbouwereerde Poetin eens voor om de op mysterieuze wijze verdwenen oliemiljarden in het onderwijs te investeren.
Poetin staat niet bepaald bekend om zijn interesse in literatuur, in tegenstelling tot zijn tsaristische en communistische voorgangers die literair onderlegd waren en de gangen van hun schrijvende landgenoten goed in de gaten hielden. Met één telefoontje kon Stalin iemand maken of breken, maar hij bewonderde ook de moed van schrijvers die hem op ideologisch vlak tegen durfden te spreken. Eens schreef hij het woord ‘klootzak’ in de kantlijn van een tekst van de schrijver Platonov. Prilepin schamperde daarover in een interview: ‘Dat Poetin vandaag de dag zoiets zou schrijven in de kantlijn van mijn romans is gewoonweg onvoorstelbaar. Hij leeft in een totaal andere, parallelle wereld en is volstrekt niet geïnteresseerd in literatuur.’ Toch lijkt Prilepin met zijn onverschrokken kritiek niet zozeer Poetins toorn te wekken als wel diens bewondering. De president schijnt zijn boeken zelfs gelezen te hebben, een uitzonderlijke prestatie voor een schrijver.
Prilepin voert campagne voor eerlijke verkiezingen. Nizjni Novgorod, 2012. Foto Bestalex
Prilepin steunde de militaire opmars van Rusland in Oost-Oekraïne. Totdat het Novorossija-project - ergens in de lente van 2015 - ten grave werd gedragen, toonde hij zich een fervent aanhanger van het idee van groot-Rusland. Maar zijn enthousiasme verdween algauw weer toen Poetin niet van zins bleek de beide separatistische provincies Donetsk en Loegansk in te lijven. Sinds de oorlog de vorm van een bevroren conflict dreigt aan te nemen, ziet Prilepin vooral nog verliezers en roept hij zijn landgenoten op hun door propaganda gevoede haatgevoelens ten opzichte van Oekraïne te matigen.
Agressieve rap
Prilepin is een vat vol tegenstrijdigheden. Terwijl hij met zijn echtgenote en vier kinderen geniet van een idyllisch plattelandsleven in de buurt van Nizjni Novgorod – televisie is in huize Prilepin taboe – reist hij als een Hollywoodster door het land, volle zalen trekkend waar hij maar komt. In 2015 kondigde hij aan zich meer op de muziek te willen toeleggen. Over zijn muzikale ambities en collega’s zei hij vorig jaar in de online krant Lenta.ru: ‘Ik ben niet beter dan andere rappers. Maar ik ben wel volwassener, ik ben slim en mijn denksysteem is ingewikkelder dan bij de meesten van hen. We zijn gewoon verschillend opgegroeid. Terwijl zij rondhingen op binnenplaatsen en in achterbuurten rende ik met een automatisch geweer door de bergen en las ik slimme boekjes.’
Ook xenofobie en antisemitisme zijn Prilepin niet vreemd. In 2014 bracht hij samen met de Russische rapper RICH het lied ‘Tijd om op te rotten’ (Пора валить) uit. De clip toont een stereotiepe jood - grote neus, zwart haar - die in een bos wordt achtervolgd door de twee zangers die hem in elkaar slaan, een zak over het hoofd trekken en opsluiten in een hut. De tekst, met zinnen als ‘Wij zijn hier thuis, maar voor jou is hier geen plaats’, laat weinig aan de verbeelding over: het lied past naadloos in het officiële propagandaoffensief tegen 'landverraders' en leden van de anti-Russische 'vijfde kolonne', die in het Rusland van Poetin worden verguisd en aangevallen. Eenduidig van betekenis is ook het laatste beeld van de clip: een schietschijf. De schrijver-zanger oogstte er naast harde kritiek ook applaus mee.
Liberalisme
Met zijn schrijvende collega’s onderhoudt Prilepin een haat-liefde relatie. Ze bewonderen zijn proza, maar verafschuwen zijn politieke opvattingen, zijn oorlogsverheerlijking en de xeno- en homofobe neigingen die hij in zijn teksten etaleert. Op zijn beurt haalt Prilepin hard uit naar de liberale ideeën van het intellectuele establishment. Hij ziet het liberalisme, dat volgens hem ten onrechte tot synoniem van vrijheid is gemaakt, als oorzaak van de vele problemen in Rusland. Met zijn prijzen en deelname aan vele literaire evenementen is Prilepin overigens onderdeel van hetzelfde establishment waar hij zo graag tegenaan schopt.
In 2012 joeg hij de intelligentsia op stang met het korte essay ‘Brief aan kameraad Stalin’ waarin hij de liberalen verwijt hun afkomst te zijn vergeten. De brief kreeg kritiek, maar werd ook gezien als moedige poging om de eenzijdige opvattingen van de liberalen over de erfenis van de Sovjet-Unie en die van Stalin aan de kaak te stellen.
Wij woonden in jouw socialisme.
Wij deelden het door jou gebouwde land.
Wij verdienden miljoenen in de fabrieken,
gebouwd door jouw slaven en geleerden.
Wij gingen bankroet in de door jou opgerichte ondernemingen,
en brachten het geld over de grens waar wij ons paleizen
lieten bouwen. Duizenden echte paleizen. Zo’n datsja
heb jij nooit bezeten, gevaarlijke freak.
Zeven levens
Als een granaatwerper spuwt Prilepin het ene na het andere boek uit en hij lijkt nog lang niet moe van zijn zegetocht door de Russische letteren. Op dit moment toert de schrijver-zanger gelijktijdig rond met zijn rapgroep en met Zeven levens, zijn jongste verhalenbundel die door het Russische Forbes al werd bestempeld tot een van de veelbelovendste boeken van 2016. De bundel is een onderzoek naar de mogelijkheden van het leven, of, in de woorden van de auteur zelf: ‘Zeven levens is als een tuin met verschillende paadjes, waar een persoon het ene pad kiest maar ook een stap naar links of rechts had kunnen doen, om uiteindelijk.... ergens in een heel ander leven terecht te komen. Of in een andere dood? Of terug op dezelfde plek? Dit boek is een poging alle richtingen op te gaan en uiteindelijk terug te keren om te vertellen hoe het einde zal zijn.’ Het is, kortom, de ongrijpbare en getalenteerde Prilepin ten voeten uit.
