Het voor de tweede keer op rij vrijkomen van politieke gevangenen in Belarus, en mogelijke voorbereidingen voor een derde bevrijdingsronde, roept onwillekeurig de vraag op welke motieven hierbij een rol spelen. Volgens Belarussisch politiek analist Artjom Sjraibman kan bij een dergelijke opeenvolging geen sprake meer zijn van toeval of impulsief genomen besluiten. In een opniestuk voor de onafhankelijke Belarussische nieuwssite Zerkalo bespreekt hij de mogelijke beweegredenen van de autoriteiten.
De Belarussische president Aleksander Loekasjenko in Karelië, Rusland, 26 juli 2024. Foto: Alexander Kazakov / AFP / ANP
Door Artjom Sjraibman
Naar het zich laat aanzien ben ik er ten onrechte van uitgegaan dat Minsk de voor Polen belangrijke vrijlating van Andrzej Poczobut [een Pools-Wit-Russische journalist, vert.] wilde verkopen als een gewone humanitaire daad. Poczobut is nog altijd niet vrijgekomen. Het was te veel moeite om voor één persoon lange onderhandelingen te voeren.
Van een aanzet tot een nieuwe, volwaardige liberalisering lijkt voorlopig ook geen sprake. De repressie is niet gestopt: ‘thuislaboranten’ [een benaming voor gevangenen die in Belarus onder streng toezicht thuis mogen werken, vert.] zijn naar gevangenkampen overgebracht, nieuwe arrestanten nemen de plaats in van degenen aan wie gratie is verleend - alleen al in juli zijn er volgens mensenrechtenactivisten 63 politieke gevangenen bijgekomen.
Te oordelen naar de eerste berichten zijn in de tweede bevrijdingsronde voornamelijk gevangenen vrijgekomen die om gezondheidsredenen en hun hoge leeftijd simpelweg niet langer in de strafkampen konden blijven. Maar als deze gratieverleningen te danken zijn aan Loekasjenko's ontluikende humanisme, dan verklaart dat nog niet waarom ook anderen zijn vrijgekomen - jongeren die voor zover bekend niet ernstig ziek waren maar van wie de straftermijn bijna was verstreken.
Bespelen van het thuispubliek
Ik zie twee mogelijke verklaringen voor Loekasjenko’s optreden. Ten eerste kan een ostentatief humanitaire daad een troefkaart zijn in het bespelen van het thuispubliek, met het oog op de verkiezingen in 2025. Loekasjenko laat zich daarmee van zijn goede kant zien en het neemt enige spanning weg uit de samenleving. Maar dan blijft nog onduidelijk wie de autoriteiten op deze manier zouden willen overtuigen.
Tegenstanders van het regime zullen niet geloven dat Loekasjenko in het 31e jaar van zijn bewind en na vijf jaar zware repressie menselijk is geworden. Zijn achterban steunt hem sowieso en heeft geen behoefte aan verzoenende gestes. De middengroepen - de zogeheten neutralen - zijn doorgaans minder gepolitiseerd dan de uiterste flanken in de samenleving en daarom zal het merendeel dit beetje bij beetje gratie verlenen misschien niet eens opmerken. Het komt erop neer dat wellicht sommige van de meer humane voorstanders van het regime het als een positief signaal op zullen vatten, en een klein segment van politek belangstellende, maar neutraal ingestelde Belarussen er blij mee zal zijn.
Dat lijkt een al te subtiel spel voor een politicus die voor verkiezingen staat waarin toch al geen concurrentie valt te verwachten. Maar het is goed mogelijk dat Loekasjenko dit heel anders ziet en dat hij bij tijden de innerlijke behoefte voelt zich barmhartig voor te doen aan dat deel van zijn publiek dat niet op de hoogte is van de voortdurende arrestaties en mishandelingen van politieke gevangenen.
Regionale reset
Een andere verklaring is meer pragmatisch: Loekasjenko wil een dialoog aangaan met het Westen. Ook hier zijn twee varianten mogelijk. Misschien verwacht hij een voordelig ruilhandeltje door met kleine concessies - ondanks alle andere problemen die blijven bestaan - de EU en de VS tot enige tegemoetkomende stappen te kunnen verleiden. Daar komen we nog op terug. Ten tweede is het heel goed mogelijk dat Loekasjenko de dialoog met het Westen in een breder perspectief ziet, bijvoorbeeld omdat hij een regionale reset verwacht als de onderhandelingen over Oekraïne starten.
Deze tweede mogelijkheid is ter sprake gebracht door Ivan Kravtsov, secretaris van de Coördinatieraad van de Belarussische oppositie, en door politicoloog Ryhor Astapenja. Ze zouden best eens gelijk kunnen hebben. Niet omdat onderhandelingen over Oekraïne onvermijdelijk zouden zijn, maar omdat Loekasjenko daar misschien wel degelijk van overtuigd is en zich erop voorbereidt. Immers, als er verwacht wordt dat Rusland en het Westen het over de belangrijkste geschilpunten snel eens zullen worden, is het logisch dat Minsk hier bijtiijds op anticipeert om niet alleen en geïsoleerd achter te blijven.
De afgelopen maanden heeft Loekasjenko uitspraken gedaan die inderdaad geïnterpreteerd kunnnen worden als een voorsorteren op dergelijke onderhandelingen. Eind mei verbood hij propagandisten om agressief naar Oekraïne uit te halen: ‘Vergeet niet dat we eerdaags weer betrekkingen met ze moeten aanknopen.’
In een recent interview op tv-zender Rossia had hij het niet alleen herhaaldelijk over een staakt-het-vuren en de noodzaak een einde te maken aan dit ‘knokpartijtje’, maar sloeg hij voor Russische tv-begrippen nogal subsersieve taal uit door te zeggen dat Oekraïne al gedenazificeerd was. Waarom zou je uitspraken doen die haaks staan op het narratief van de zender waaraan je een interview geeft? Dat wordt pas logisch als je verwacht dat deze uitspraken binnenkort minder afvallig zullen klinken.
Loekasjenko probeert te anticiperen op de toekomstige Russische mainstream propaganda
Stel dat Vladimir Poetin over een paar maanden een staakt-het-vuren aan de Russen moet verkopen, dan zouden het Kremlin en zijn propagandisten vrijwel zeker uitzendingen wijden aan ‘de bereikte doelen van de speciale militaire operatie’. Eén zo’n doel is die mythische denazificatie, dat juist dankzij zijn vaagheid het meest haalbaar is. Je verkondigt gewoon dat de missie is volbracht en er genoeg nazi's zijn gedood. Wie zal ze gaan tellen? Ze bestonden toch al voornamelijk in de fantasie, niet in de werkelijkheid. Loekasjenko probeert dus te anticiperen op de toekomstige Russische mainstream propaganda en hier op voorhand op in te spelen.
Het druppelsgewijs vrijlaten van politieke gevangenen is met dit scenario voor ogen zeker zinvol te noemen. Het Westen krijgt dit signaal: jullie bereiden je voor op gesprekken met Rusland, maar ook mijn plannen zijn niet in ijzer gegoten, ik sta open voor onderhandelingen. Als jullie militaire zaken met Moskou gaan bespreken, weet dan dat ik bereid ben om te praten over iets waar jullie je zorgen om maken: politieke gevangenen. En hier zijn een paar geheugensteuntjes, zodat jullie het niet vergeten.
Gespeend van realiteitszin
Ik kan niet zeggen welke de juiste ‘pragmatische’ verklaring is voor Loekasjenko's optreden. Het blijft voorlopig bij speculeren. Maar welke van de twee verklaringen ook juist is, het probleem is dat in beide gevallen de achterliggende motieven gespeend lijken van realiteitszin.
De afgelopen twee jaar zijn de standpunten van Rusland en Oekraïne, ondanks alle zigzagbewegingen in de oorlog, niet dichter bij elkaar gekomen. De veranderende retoriek van zowel Zelensky als Poetin, die het beide in 2024 iets vaker over een vredesproces hadden dan in 2023, heeft al met al niets te betekenen. De meest logische verklaring voor deze uitspraken is dat zowel Moskou als Kiyv de rest van de wereld erop willen wijzen dat als het gaat om vredesbesprekingen de tegenpartij het struikelblok vormt. Wíj willen vrede, maar hoe kunnen we nou met hèn onderhandelen?
Zelfs al vóór de Oekraïense strijdkrachten met de operatie in Koersk begonnen, hadden beide partijen geen goede redenen om snel te willen onderhandelen. Rusland rukt nu al bijna een jaar langzaam en massief op. Waarom zou Poetin stoppen als hij zijn toekomstige onderhandelingspositie kan blijven verbeteren? Het volk is geduldig, de economie raakt oververhit maar smelt niet, en voor het Westen is het lastig nieuwe sancties te verzinnen.
De Russische president Vladimir Poetin (R) en de Belarussische president Aleksander Loekasjenko (L) in Karelië, Rusland, 26 juli 2024. Foto: Alexander Kazakov / EPA / ANP
Oekraïne heeft ondanks de moeilijke situatie aan het front evenmin redenen om te onderhandelen. Een wapenstilstand eisen vanuit een zwakke positie geeft de tegenstander de kans om zijn voorwaarden op te leggen. Poetin op zijn woord geloven is onmogelijk. Het Westen is er duidelijk niet aan toe om Oekraïne geloofwaardige veiligheidsgaranties te bieden die een nieuwe Russische aanval kunnen voorkomen. Wat betekent dat je Poetin met zo’n staakt-het-vuren gewoon een adempauze geeft om de oorlog voort te zetten wanneer het hem uitkomt. Al met al is Oekraïne de hele lente en zomer bezig in versneld tempo te mobiliseren en voert het een riskante operatie in Koersk uit, wat de kans op een spoedig begin van de onderhandelingen nog onwaarschijnlijker maakt.
Hopen dat Donald Trump aan de macht komt in Amerika is in dit verband ook twijfelachtig. Zou hij Oekraïne kunnen ‘verraden’ door wapenleveranties en financiële hulp aan het land stop te zetten als een onder druk gezette Zelensky weigert te onderhandelen? Absoluut. Kan hij Oekraïne overladen met wapens om Moskou dwars te zitten als Poetin weigert? Ook dat kan. Maar in beide gevallen vormt het voor een van de partijen gewoon een stimulans om aan te vallen, niet om te stoppen. En Kyiv noch Moskou zal uit voorzorg ‘capituleren’ en een staakt-het-vuren eisen als Trumps regering met een van deze acties zou dreigen. Het vermogen van Washington om met één knip van de vingers dergelijke bevelen te geven aan beide partijen in deze oorlog wordt sterk overschat.
Een grotere dynamiek van de oorlog onder Trump kan een hele waaier aan gevolgen hebben, maar er is geen enkel uitzicht op een duurzame wapenstilstand, vergezeld door een reset van de Russisch-westerse betrekkingen. Noch een reeks nederlagen van de Russen, noch een tot capitulatie gedwongen Oekraïne zal leiden tot een snelle opheffing van de westerse sancties tegen Rusland. En mocht Loekasjenko voor de nabije toekomst op dit scenario rekenen, dan wacht hem een bittere teleurstelling.
Dialoog met het Westen
Het andere en meer rechtlijnige oogmerk van Loekasjenko, waarover we het eerder hadden, is het Westen verlokken tot een dialoog door het vrijlaten van slechts enkele tientallen politieke gevangenen. Deze hoop lijkt nog utopischer.
De hoofdrolspelers in het Westen hebben nauwelijks belangstelling voor de microscopisch kleine schommelingen van Loekasjenko's binnenlandse politiek
Het probleem is niet alleen dat de repressie ondertussen doorgaat, en omdat ze niet blind zijn in het Westen dat niet onopgemerkt zal blijven. Het probleem is dat de hoofdrolspelers in het Westen nauwelijks belangstelling hebben voor Minsk en de microscopisch kleine schommelingen van zijn binnenlandse politiek. Voor Berlijn, Washington, Londen of Brussel er aandacht aan zullen besteden, voor ze geloven in een duurzame ontdooiing en bereid zijn Loekasjenko in ruil iets substantieels aan te bieden, zullen diens concessies vele malen groter moeten zijn dan wat hij nu laat zien.
En stappen van dit kaliber, zoals het beetje bij beetje gratieverlenen aan politieke gevangenen, worden alleen opgemerkt door die paar landen die zich uitzonderlijk goed in onze politieke crisis hebben verdiept - zoals Polen of Litouwen. Jammer genoeg voor Loekasjenko zijn dit nu juist de landen die eerder geneigd zijn alle Europese beleidsveranderingen ten aanzien van Minsk te blokkeren dan te lobbyen voor een nieuwe ronde van warmere betrekkingen.
Daarom zal het Westen hoogstwaarschijnlijk op elke volgende soortgelijke amnestieronde afstandelijk reageren met een ‘we hebben er kennis van genomen’, en met twitterberichten die de vrijlatingen goedkeuren en Minsk eraan herinneren hoeveel politieke gevangenen er nog achter de tralies zitten.
Het zou goed zijn als invloedrijke personen in het Westen Minsk iets - hoe symbolisch ook - aanbieden om dit proces voort te zetten
Dit betekent dat humanitair gezien twee vragen belangrijk worden. Ten eerste, hoelang gelooft Loekasjenko nog dat hij het gesprek met het Westen kan vlottrekken door tientallen politieke gevangenen vrij te laten, of dat we aan het begin staan van een grote reset waarin hij een rol wil spelen? Ten tweede, wat is zijn reactie als hij beseft dat zijn hoop op illusies berust?
In het belang van de vrijlating van zoveel mogelijk mensen zou het goed zijn als invloedrijke personen in het Westen ervoor zouden pleiten om Minsk iets - hoe symbolisch ook - aan te bieden om dit proces voort te zetten, een telefoongesprek met Loekasjenko bijvoorbeeld of een ontmoeting op topniveau. Maar zelfs voor dergelijke gebaren lijkt de politieke wil tot nog toe te ontbreken. En dit is nou zo’n geval dat ik echt graag zou willen dat mijn scepsis onterecht is.