Op papier is X5 Retail Group Nederlands. Nog wel, want speciaal voor de supermarkt- en drogisterijketen is in Rusland een 'hervestigingsprocedure' in het leven geroepen die het bedrijf helemaal Russisch moet maken. Volgens Dénis van Vliet wil het Kremlin hiermee niet alleen zijn greep op de supermarktketen vergroten, maar ook de economische macht van oligarch Mikhail Fridman breken.
Interieur van een supermarkt van Tsjizjik. Foto: retail.ru
Door Dénis van Vliet
Echt gezellig is het er niet, in de supermarkten van Tsjizjik. Ze zitten vaak in hard verlichte, loodsachtige ruimtes die tot de nok toe zijn gevuld met schappen en pallets vol onuitgepakte dozen met levensmiddelen. Het zijn vooral de lage prijzen waardoor de discounter een hit is. Telde Rusland in 2022 nog maar 500 vestigingen, afgelopen jaar waren dat er al 1500 en tegen het einde van 2026 moeten dat er 5000 zijn.
Een fles luchtverfrisser voor 59 roebel (€ 0,61), of een halve kilo worst voor 179 roebel (€ 1,85). De actieprijzen inspireren vloggers om filmpjes te maken van hun koopjes en die te delen op sociale media. Via diezelfde sociale media schreeuwen Russen zonder Tsjizjik in de buurt om de opening van een filiaal. Door de hoge inflatie letten Russen op de kleintjes om hun rekeningen te kunnen betalen, zo concludeerde marktonderzoeker NIFA eind vorig jaar.
Nederlands tintje
Het succes van Tsjzijk heeft een Nederlands tintje. Dat is te danken aan het moederbedrijf achter de discounter: X5 Retail Group. De dagelijkse leiding wordt gegeven vanuit Moskou, maar op papier is het bedrijf nu nog Nederlands. De Tsjizjik-formule is slechts een onderdeel van het concern.
In totaal omvat X5 Retail bijna 25.000 buurtwinkels, supermarkten en drogisterijen, waaronder Pjatjorotsjka, Slata en 5ka Apteka. Het aantal medewerkers ligt op ruim 375.000. Leg je de cijfers naast die van Ahold Delhaize, die andere enorme Nederlandse grootgrutter, dan is X5 Retail nauwelijks kleiner. In Rusland zelf komt geen enkele concurrent in de buurt van die getallen.
De Russische president Poetin zette vorig jaar zijn handtekening onder een wet die bepaalt dat voor Rusland essentiële bedrijven geen hoofdzetel meer mogen hebben in ‘onvriendelijke landen’. X5 Retail heeft de twijfelachtige eer het eerste bedrijf te zijn waarop de wet gaat worden toegepast, en moet dus gedwongen naar Rusland verhuizen.
In afwachting van de statutaire verhuizing, die na de zomer moet zijn afgerond, is de handel in aandelen van de Russische tak van X5 Retail op 1 april gepauzeerd. Een paar dagen daarvoor gebeurde er nog iets opmerkelijks: drie leden verlieten de raad van bestuur en moesten genoegen nemen met een ‘functie elders’ binnen het concern. Onduidelijk is of dat vrijwillig gebeurde en wie hun opvolgers zijn.
Mooie winsten
Door een notering aan de beurs van Londen konden Europese beleggers lange tijd meeprofiteren van de mooie winsten die X5 Retail jaar op jaar boekt. Het afgelopen jaar wist het concern mede door het succes van Tsjzijk een recordwinst te behalen van 9,3 miljard roebel, ofwel 928 miljoen euro, bijna een verdubbeling ten opzichte van 2021.
Europese beleggers hoeven niet te rekenen op een deel van de winst in de vorm van dividend. Door de grootschalige Russische invasie in Oekraïne in februari 2022 en de daarmee samenhangende sancties van het Westen is in heel Europa en de VS de handel in aandelen met een Russisch tintje opgeschort. Omdat de Europese aandelen komen te hangen onder het Russische X5 Retail nieuwe stijl is het zelfs nog maar de vraag of beleggers buiten Rusland na de gedwongen statutaire verhuizing nog wat terugzien van hun investeringen.
Slaagt het plan, dan volgen nog vijf bedrijven die Poetin essentieel acht voor Rusland: het investeringsvehikel AB Holding, verzekeraar AlfaStrakhovanie, mijnbouwbedrijf Razrez Arshanovskoe, kunstmestgigant Akron Group en Azboeka Vkoesa, een keten van stadssupermarkten. Het Kremlin wist eerder al de op papier Nederlandse techgigant Yandex naar Rusland terug te halen, maar deed dat met een andere truc: het bedrijf werd opgesplitst in een (klein) Nederlands gedeelte en (groot) Russisch gedeelte.
Ongrijpbaar
Is het naar Rusland brengen van bedrijven die hun corebusiness hebben in Rusland een nieuwe slimme zet van Poetin om de economische sancties tegen zijn land om te buigen in zijn voordeel? Feit is dat de firma’s na de hervestiging ongrijpbaar zijn voor westerse autoriteiten, voor het geval dat de sancties tegen Rusland nog verder worden verzwaard en er bijvoorbeeld beslag wordt gelegd op hun tegoeden. Maar dat is niet het hele verhaal.
Al ver voor de oorlog, om precies te zijn in 2008, rolde Poetin zijn politiek van de-offshorizatsijaa aan. Het moest maar eens afgelopen zijn met bedrijven die hun winsten via ingewikkelde aandelenconstructies en brievenbusfirma’s naar belastingparadijzen overhevelden. Liever zag hij dat het geld in Rusland bleef, zodat er daar belasting over kon worden geheven.
Maar echt veel indruk maakten de maatregelen niet: de kapitaalvlucht hield aan. In 2020 gooide Poetin het daarom over een andere boeg. Hij bewoog landen met een gunstig belastingklimaat ertoe hun handtekening te zetten onder een nieuw belastingverdrag met Rusland. Nederland was het enige belastingparadijs dat weigerde in te stemmen met de voornaamste eis: het verhogen van de dividendbelasting voor Russen van 5 naar 15 procent.
Opgezegd belastingverdrag
Na jarenlange onderhandelingen zegde Rusland op 1 januari 2022 het bestaande belastingverdrag met ons land op, waardoor Russen in Nederland en Nederlanders in Rusland in sommige gevallen dubbel belast kunnen worden over hun inkomsten en kapitaal. Hetzelfde geldt voor bedrijven, bij wie ons land daarvoor nog in trek was vanwege het fiscale klimaat. Een papieren hoofdzetel in Amsterdam vergemakkelijkte bovendien het krijgen van een notering op Europese en Amerikaanse beurzen.
X5 Retail is sinds 2006 geregistreerd als Nederlands bedrijf en daar heeft één iemand jarenlang in het bijzonder van geprofiteerd: de oligarch Mikhail Fridman, grootaandeelhouder in het supermarktconcern. Zijn investeringsvehikel AB Holding, waar onder meer de grote Russische Alfa Bank onder valt, stond om diezelfde reden ook geregistreerd als Nederlands bedrijf. Het opschorten van het belastingverdrag betekende voor hem minder inkomsten.
Mikhail Fridman in 2015, Foto: Wikimedia Commons.
De gevolgen van het opzeggen van het belastingverdrag tussen Nederland en Rusland waren nog niet neergeslagen of Rusland viel Oekraïne binnen. En dat betekende nóg meer problemen voor de in Oekraïne geboren Fridman, die in Europa tot dan toe werd gerekend tot de inner circle van Poetin. De oligarch legde een week na de inval zijn bestuursfuncties neer bij X5 Retail en AB Holding. Ook liet hij in allerijl een brief uitgaan waarin hij omslachtig afstand nam van de oorlog. ‘Deze crisis zal levens kosten en schade toebrengen aan twee naties die al honderden jaren broeders zijn’, zo schreef hij.
Echt veel indruk maakten die stappen niet op de EU: de in Londen wonende Rus belandde op de EU-sanctielijst. Niet vanwege zijn belangen in X5 Retail en AB Holding, maar omdat de EU hem een financier van Poetin achtte. Door de sancties tegen hem kon hij niet meer vrij reizen binnen de EU en werd er beslag gelegd op zijn privé-eigendommen. In het Verenigd Koninkrijk kwam hij ook onder sancties te staan.
Sanctielijst
Fridman heeft er sindsdien een dagtaak van gemaakt om van de lijsten af te komen. Met wisselend succes. Het Gerecht van de EU bepaalde in april dit jaar dat hij tussen februari 2022 en maart 2023 onterecht op de lijst stond. In de ogen van de rechter heeft de EU onvoldoende bewezen dat Fridman de oorlog financieel steunt of mogelijk maakt. Omdat de nieuwe termijn op de sanctielijst toen al was ingegaan, kreeg hij zijn vrijheden echter niet terug.
In de tussentijd zag Fridman ook zijn problemen in Rusland opstapelen door de ‘herhuisvestingsprocdure’ van X5 Retail. Hij zit weliswaar niet meer in het bestuur, maar heeft nog altijd aandelen in het concern, waarmee hij nu geen kant op kan. X5 Retail wilde eigenlijk niet weg uit Nederland, maar volgens het Russische ministerie van Industrie en Handel brengt de link met Nederland risico’s met zich mee ’voor de Russische divisie X5, Rusland en zijn burgers’.
De actieve betrokkenheid van het ministerie van Industrie en Handel en Poetin zelf bij de zaak lijken erop te duiden dat het Kremlin zijn greep op de supermarktketen wil vergroten en de economische macht van Fridman wil breken. ‘De juridische procedure zal geen invloed hebben op de activiteiten van het bedrijf’’, voegde het ministerie er ter geruststelling aan toe. Koopjes scoren bij Tsjizjik kan dus nog gewoon.
Hokje afvinken
In een breder perspectief gezien is het binnenhengelen van de op papier westerse bedrijven slechts een kruisje dat nog moest worden afgevinkt in Poetins streven de Russische economie te ontdoen van westerse bemoeienis. Direct na de inval keerde een aantal multinationals Rusland vrijwillig de rug toe om imagoschade te voorkomen. Hun activiteiten werden vrijwel direct onder een andere naam voortgezet door Russische ondernemers (McDonald’s, Starbucks), vaak personen die banden met het Kremlin hebben.
Een filiaal van Vkoesno & Totsjka, de Russische opvolger van McDonalds in Nizjni Novgorod. Foto: Wikimedia Commons.
Bedrijven die ondanks de oorlog in Rusland bleven kregen twee keuzes van het Kremlin: óf je houd je mond over de oorlog en doet hier wat je altijd deed (Unilever, Pepsi Cola), óf je verkoopt je handel alsnog met een fikse korting aan een door ons gekozen partij (Heineken, Volkswagen). Zint geen van beiden? Dan nationaliseren we jouw bedrijf (Danone, Carlsberg).
De zaak rond X5 Retail bewijst ook dat ‘echte’ Russische bedrijven goed kunnen draaien zonder oligarchen aan het roer die hun winsten doorsluizen naar Rusland. De supermarktketen zag zijn winst het eerste kwartaal met 27 procent stijgen ten opzichte van hetzelfde kwartaal een jaar eerder, een voorbode voor een nieuw recordjaar.