Rusland bereidt zich voor op een lange oorlog. De komende drie jaar wil de regering-Poetin ongeveer 40 procent van de staatsbegroting reserveren voor het militaire en veiligheidsapparaat. Moskou voorziet geen langzame daling van de defensie-uitgaven. Waar het overheidsbudget aan wordt besteed, is niet heel duidelijk: 33 procent van de federale begroting is geheim. Hubert Smeets zet wat cijfers op een rij.
Vladimir Poetin op bezoek in het Rudnevo Industriepark in Moskou, eerder deze maand. Foto: Kristina Kormilitsyna / AFP / ANP
Door Hubert Smeets
Nog nooit is zo’n groot deel van de Russische staatsbegroting geheim geweest als komend jaar. Liefst een derde van het federale budget voor 2025 wordt niet aan de openbaarheid prijsgegeven. Dat is 10 procentpunt meer dat in 2024. In het nu aflopende jaar besloeg de geheime begroting al 23 procent. Dat was toen een record in de post-Sovjetgeschiedenis van de Russische overheidsfinanciën.
Maar eigenlijk is de hele begroting voor het derde oorlogsjaar met geheimzinnigheid omgeven. De Russische media hebben eind september slechts selectief uit de bekendgemaakte cijfers geput. En dan ook nog pas nadat het Amerikaanse persbureau Bloomberg, over het algemeen goed geïnformeerd over de Russische economie, over de oorlogsbegroting voor de komende jaren had bericht.
Poetin gokt op lange oorlog
Veel details over de federale overheidsuitgaven in 2025 blijven daarom onderbelicht. Maar helder is wel dat de Russische regering onder leiding van president Vladimir Poetin er rekening mee houdt dat de oorlog tegen Oekraïne van Rusland een lange adem zal vergen.
In 2025 besteedt Rusland ongeveer 25 procent meer aan het militaire en inlichtingenapparaat dan dit jaar. De defensie-uitgaven bestrijken zodoende 6,3 procent van het nationaal inkomen, drie keer meer dan de interne NAVO-norm van 2 procent. Op papier gaat ruim 33 procent van de staatsbegroting naar landsverdediging en ongeveer 7 procent naar nationale veiligheid. Met deze in totaal 40 procent aan krijgsmacht en geheime diensten spendeert de regering twee keer meer geld aan defensie dan aan pensioenen en andere sociale voorzieningen. Het is in 2025 het tweede achtereenvolgende jaar dat de sociale uitgaven bij het defensiebudget achterblijven. In 2023 hielden beide posten elkaar nog in evenwicht.
Rood: defensieuitgaven. Geel: nationale veiligheid. Wit: onderwijs. Grafiek: Forbes
Dat het Kremlin zich voorbereidt op een ‘long game’ wordt duidelijk in de meerjarenramingen van de regering. Anders dan vorig jaar voorzien, blijven de nationale veiligheids- en defensie-uitgaven tot 2028 met jaarlijks bijna 17 biljoen roebel (ongeveer 170 miljard euro) tussen 5 en 6 procent van het bruto binnenlands product hangen. Ter vergelijking: voor onderwijs en volksgezondheid wordt door de regering de komende drie jaar nog geen 20 miljard euro gereserveerd en voor pensioenen en andere sociale arrangementen tussen 60 en 70 miljard euro.
Onderwijs en sociale infrastructuur de dupe
Als de regering niet zo schimmig over de begroting zou hebben gedaan, zou deze relatieve achteruitgang van de bestedingen aan sociale voorzieningen en onderwijs voor politieke discussie hebben kunnen zorgen. De stagnatie van de sociale uitgaven laat zich namelijk moeilijk rijmen met de vergrijzing van Rusland, waar circa 30 procent van de bevolking een staatspensioen ontvangt. Het beperkte onderwijsbudget staat bovendien op gespannen voet met de ambitie om de jongeren tot 25 jaar (ook ongeveer 30 procent) in eigen land op te leiden en beroepsperspectieven te geven.
Dankzij de vele geheime begrotingsposten kan minister Anton Siloeanov van Financiën echter volhouden dat de politieke prioriteiten van het Kremlin overeind zijn blijven staan. De regering blijft trouw aan het nakomen van haar sociale verplichtingen jegens de burgers, aan het waarborgen van de nationale defensie en veiligheid, alsmede aan de noodzaak om de technologische soevereiniteit van Rusland te waarborgen. Dit eerste ‘driejarenplan’ is onderdeel van het programma van Poetins ambtstermijn tot 2030, aldus Siloeanov in een toelichting.
Inflatiespook ontembaar
De consequenties van deze militarisering van de Russische economie, die sinds het begin van de grootschalige invasie in Oekraïne steeds meer wordt gedomineerd door de niet-consumptieve sectoren rond het militair-industrieel complex, laten zich moeilijk voorspellen. Maar het rentebeleid van de Centrale Bank wijst er intussen op dat de financiële autoriteiten alles op alles blijven zetten om de inflatie een binnen de perken te houden.
Over 2024 wordt een inflatie van maximaal 7,5 procent verwacht. Voor 2025 wordt een geldontwaarding van bijna 5 procent voorzien. De inflatie wordt extra aangewakkerd door de hogere belastingen en andere tarieven die de regering-Poetin is gaan heffen om het tekort op de staatsbegroting niet uit de hand te laten lopen. De basisrente die de Centrale Bank in het bancaire verkeer rekent, is daarom in september opgelopen tot meer dan het dubbele van het inflatieniveau, te weten 19 procent. In Moskou wordt er rekening mee gehouden dat centraal bankier Elvira Nabioellina deze herfst nog een keer met een verhoging tot 20 procent op de proppen zal komen.
Kennelijk voorziet de directie van de Centrale Bank dat door de voortdurende en eenzijdige focus van de regering op een oorlogseconomie, die draait op belastinggeld maar niet leidt tot een hogere productiviteit van de industrie of tot meer consumptie door de bevolking, de geldontwaarding alleen met harde rentemaatregelen kan worden beteugeld.
Grafiek: The Bell
Op de vrije markt lijkt dat beleid te werken. Het aantal hypothecaire leningen voor huizen is afgelopen jaar met 56 procent gedaald. De omvang van de commerciële leningen voor niet van staatswege gesubsidieerde projecten is gehalveerd, berekende econoom Vasili Kizilov van onderzoekcollectief The Insider onlangs.
Tegelijkertijd blijft de regering tegen de klippen op lenen. Op staatsobligaties worden inmiddels rentes van 17,25 procent betaald om geld aan te trekken van kapitaalverschaffers die elders ter wereld door de westerse sancties niet meer overal kunnen investeren of door het Kremlin onder druk worden gezet om hun geld naar Rusland te repatriëren. Omdat de overheid zo wil blijven investeren in de wapen- en aanverwante industrieën heeft het harde rentebeleid van de Centrale Bank daarom nog niet geleid tot een drastische afkoeling van de economie. De economie is minder 'oververhit' dan een jaar geleden, maar van een crisis is nog geen sprake.
Officieel optimisme
Het Kremlin ziet het daarom niet somber in. Ze presenteert zelfs rooskleurige perspectieven. De komende drie jaar denkt de regering de inkomsten voor de schatkist met allerlei fiscale middelen te kunnen opvoeren naar circa 400 miljard euro. Zo kan het begrotings- en financieringstekort binnen de perken blijven.
Waar dat geld eigenlijk vandaan komt, is niet bekend. Vermoedelijk rekent de regering op doorgaande groei van de wapenindustrie, toenemende opbrengsten uit de verkoop van staal en andere grondstoffen, hogere graanprijzen die lucratief zijn voor de landbouw en een vergaande immuniteit van het autarkische Rusland voor een eventuele dip in de wereldhandel.
Op de export van energie kan de Russische economie namelijk minder gemakzuchtig rekenen. De inkomsten uit gas en olie stagneren sinds het tweede jaar van de grootschalige oorlog in Oekraïne. Het feit dat Gazprom, het grootste energieconcern ter wereld, door het wegvallen van veel Europese markten dit jaar voor het eerst sinds een kwarteeuw verlies heeft geleden op haar aardgaspoot en ook niet verwacht daarvan snel te kunnen herstellen is het meeste aansprekende voorbeeld van deze omslag.
Volgens minister Siloeanov van Financiën zal de trend dat Rusland minder aan de ‘oliespuit’ hangt zich de komende drie jaar voortzetten. In 2027 verwacht hij nog geen kwart (23 procent) van de staatsinkomsten uit gas en olie te kunnen halen. In het eerste oorlogsjaar was het aandeel van fossiele brandstoffen ruim 40 procent. ‘Dat is goed. We worden minder afhankelijk van olie en gas. Dit creëert meer stabiliteit’, betoogde Siloeanov.
Wal en schip
De econoom Nick Trickett gelooft daar weinig van. Volgens hem kraakt de Russische economie meer in haar voegen dan de macrocijfers doen vermoeden. Niet alleen de inflatie zuigt de volkshuishouding langzaam leeg, ook de structurele krapte op de arbeidsmarkt door de emigratie van jonge hoogopgeleide Russen en het vertrek van immigranten, belemmeren verbetering van de productiviteit, net als de hoge kosten van innovatie veroorzaakt door de westerse sancties en de centrale staatssturing van het investeringsklimaat. ‘De Russische economie raakt uitgeput. De groei uit [de eerste oorlogsjaren] is nu een rem geworden, omdat de economie haar productieve grenzen heeft bereikt. We moeten het idee serieus gaan nemen dat het huidige economische beleid van Rusland op een breukpunt afstevent’ schreef Trickett eind september op de website Riddle.
Staatsinkomsten uit olie/gas (blauw) en andere inkomstenbronnen (rood). Grafiek: Forbes
Een keer zal de wal het schip keren. Maar wanneer?
De roebelkoers vertoont een licht neergaande tendens. Niet alleen ten opzichte van de euro, maar ook ten opzichte van de yuan. De roebel is afgelopen maand 11 procent in waarde gedaald tegenover de Chinese munt. Sberbank, de grootste spaarbank van Rusland, voorziet tot het eind van dit jaar een verdere daling met 5 procent.
Ruim een jaar geleden dacht financieel analist Aleksandra Prokopenko, die voor de oorlog werkte in de top van de Centrale Bank maar nu is uitgeweken naar Europa, dat het keerpunt zich in 2024 zou aandienen. Nu voorziet zij de grote problemen pas voor 2025. De Russische oorlogseconomie zal steeds meer last krijgen van een opeenstapeling van onevenwichtigheden, schreef ze onlangs in haar wekelijkse rubriek voor de financiële website The Bell. ‘Op middellange termijn wordt de economie door de opgebouwde disbalans extreem fragiel. Een donderslag, als een natuurramp of het faillissement van een groot concern, kan dan makkelijk een crisis doen ontvlammen’, aldus Prokopenko in The Bell.
Volgens een analyse in Novaja Gazeta bewijst de begroting hoe dan ook dat het Kremlin uit is op een ‘structurele transformatie’ van de Russische economie. Alle sectoren buiten het militair-industrieel complex worden willens en wetens opgeofferd. Omdat alle arbeid, kapitaal en technologie in de oorlogseconomie gaat zitten, is er amper ruimte voor innovatie en groei op andere terreinen, aldus de krant.
In zijn beschouwing voor Riddle vat Nick Trickett de situatie zo samen: ‘De oorlogsuitgaven zijn als een langzaam werkend gif’.