Telegram-oprichter Pavel Doerov (39) is op 24 augustus in Parijs opgepakt toen hij met zijn privéjet aankwam vanuit Azerbeidzjan. Hij stond in Frankrijk op een opsporingslijst omdat zijn app criminele activiteiten zou faciliteren. Protesten tegen zijn arrestatie klonken van de meest uiteenlopende kanten en internet gonsde van de speculaties. Wat staat vast? Negen vragen over Doerov en zijn veelbesproken berichtensite.

door Dénis van Vliet

Pavel Doerov. Foto: Steve Jennings / AFP / ANP

1. Waarvan wordt miljardair Pavel Doerov verdacht?

Het hele weekeinde zwegen de Franse autoriteiten, maar op maandagavond 26 augustus kwam er toch een verklaring: Doerov is aangehouden in verband met twaalf strafbare feiten, waaronder het beheer van een platform dat illegale transacties voor criminelen faciliteert, het weigeren van medewerking aan de autoriteiten, en medeplichtigheid aan de opslag van kinderporno. Doerov moet nog tot zeker 28 augustus in de cel blijven. Een belangrijke nuance: in het Franse persbericht staat dat Doerov is gehoord vanwege deze zaken, het meldt niet of hij ook daadwerkelijk de verdachte is in de zaak.

De goed geïnformeerde Franse krant Le Monde wist een dag eerder al te onthullen dat het onderzoek is gestart door het vorig jaar opgerichte Ofmin, een opsporingsdienst die zich richt op de bestrijding van (seksueel) geweld tegen minderjarigen. De autoriteiten stelden een breed onderzoek in naar Doerovs handel en wandel. Uiteindelijk belandde hij op een lijst van gezochte personen omdat Telegram te weinig zou doen tegen de verspreiding van kinderporno, maar ook tegen de facilitering van drugs- en wapenhandel.

Dat juist Frankrijk hem aan de tand voelt over mogelijke misstanden met zijn berichtendienst, is niet verwonderlijk. De in Rusland geboren Doerov, die een groot deel van zijn jeugd in Italië doorbracht, is sinds 2021 Frans staatsburger.

Le Monde onthulde vorig jaar dat Doerov de Franse nationaliteit kreeg via een speciale regeling voor een 'étranger émérité', een buitenlander met speciale verdiensten. Daarvoor komen alleen buitenlanders in aanmerking die zich uitzonderlijk verdienstelijk hebben gemaakt voor Frankrijk of bijzonder getalenteerd zijn op een bepaald gebied, zoals wetenschap, cultuur, sport, technologie of kunst.

Het blijft gissen waarom de Fransen Doerov zo gemakkelijk aan een paspoort hebben geholpen. 'Voor zover ik weet heeft hij geen band met Frankrijk', vertelde een van zijn kennissen tegen Le Parisien.

2. Komt de arrestatie uit de lucht vallen?

Telegram vindt van wel. In een verklaring op de website liet het bedrijf weten te voldoen aan de zogenaamde Digitale Diensten Wet (DSA, Digital Services Act), die eerder dit jaar in de hele Europese Unie van kracht werd.

De DSA-wetgeving dient de privacy van gebruikers te waarborgen en bescherming te bieden tegen desinformatie, reclame en schadelijke inhoud. In de maanden voorafgaand aan de invoering van de wet ontvingen verscheidene bedrijven, waaronder TikTok, maar ook Facebook en Google, al waarschuwingen van de Europese waakhond. Deze bedrijven werden gesommeerd hun netwerken te modereren.

Leden van Kremlin-partij Nieuwe mensen protesteren tegen de arrestatie van Doerov bij de Franse ambassade in Moskou

Telegram, dat in Europa met 41 miljoen gebruikers een relatief kleine speler is, werd aanvankelijk ongemoeid gelaten. In mei, bijna een halfjaar na de invoering van de wet, kreeg de Belgische telecomwaakhond BIPT namens de EU de opdracht om toezicht te houden op Telegram.

Top 5 van wereldwijde apps

De berichtendienst Telegram heeft naar eigen zeggen wereldwijd 950 miljoen gebruikers, de app staat in de top 5 van meest gedownloade apps ter wereld. Marktonderzoeker Backlinko schat dat aantal conservatiever in en houdt het op zo’n 900 miljoen actieve gebruikers. Ter vergelijking: Telegrams belangrijkste concurrent Whatsapp (van Facebook-moeder Meta) heeft twee miljard gebruikers wereldwijd.

Volgens cijfers uit januari 2023 werd de app in Rusland (143 mln. inwoners) dagelijks door bijna 50 miljoen Russen gebruikt, oftewel bijna de helft van alle inwoners met toegang tot internet. In India staat de app bij nóg meer inwoners op de telefoon, al gaan daar stemmen op Telegram te verbieden. Het is de regering daar een doorn in het oog dat gebruikers gokspelletjes kunnen spelen via de app.

Er waren al langer zorgen over de berichtendienst. In januari ontdekte de NOS miljoenen drugsadvertenties op het platform. Dat er Telegram-groepen bestaan met wraakporno, waar tienduizenden berichten per dag verschijnen, was al eerder bekend. De dienst werd verweten te weinig te doen om deze berichten te verwijderen.

Na zijn arrestatie verschenen berichten dat Doerov wist dat hij op een lijst van gezochte personen stond. Dat blijkt evenwel niet uit de officiële verklaring van Telegram: 'Pavel heeft niets te verbergen en reist regelmatig door Europa.'

3. Dan heeft Doerov toch niets te vrezen?

Of de Franse justitie een zaak heeft moet nog blijken. Het land ging eerder al eens de mist in met het oppakken van een Russische zakenman. In 2018 arresteerden de Fransen de oligarch Soeleiman Kerimov voor witwassen, maar wegens gebrek aan bewijs moest Justitie hem na twee maanden alweer laten gaan.

Telegram zegt dat Doerov de Digitale Dienstenwet hoog in het vaandel heeft, maar de werkelijkheid is anders. De techondernemer, die zichzelf bestempelt als ‘libertariër’, benadrukt graag dat zijn app beter is dan die van de concurrenten omdat hij uit principe geen censuur toepast.

4. Dus ook in Doerovs geboorteland Rusland kun je alles publiceren op Telegram?

Telegram dankt zijn succes inderdaad aan het gebrek aan censuur. Doerov richtte de app in 2013 in Rusland op, samen met zijn technisch onderlegde broer Nikolaj. Dat gebeurde nadat de twee onder druk van het Kremlin waren uitgekocht bij het eveneens door hen opgerichte Vkontakte, ‘het Russische Facebook’. In een steeds repressiever wordend Rusland was Vk tot die tijd een geliefd podium voor regimecritici, zoals de dit jaar in een strafkamp overleden Aleksej Navalny. Onder de nieuwe eigenaar degradeerde Vk al snel tot een ‘gekke filmpjes’-site.

De oppositie verhuisde mee naar Telegram, waar ze eigen chatkanalen konden beginnen om in contact te blijven met hun achterban in Rusland. De Doerovs kregen het daardoor opnieuw aan de stok met het Kremlin, dat eiste dat zij broncodes en andere data met de overheid deelden. Toen zij weigerden, haalde de Russische telecomtoezichthouder Roskomnadzor de app in 2018 uit de lucht. Dat leidde tot landelijke protesten, waarbij demonstranten papieren vliegtuigjes - het logo van Telegram - de lucht ingooiden.

Het verbod werd al snel weer opgeheven, niet zozeer vanwege het ludieke protest, maar vooral omdat ook (lokale) autoriteiten de app misten. Door het enorme bereik (zie kader) is Telegram een ideaal middel om informatie én desinformatie te verspreiden. Elk Russisch gehucht heeft wel een Telegramvariant van de ‘buurtapp’, waarin de burgemeester zijn bewoners op de hoogte houdt van de laatste nieuwtjes.

Hoewel niemand in Rusland meer rept over een verbod op Telegram, is het gebruik van de app niet zonder gevaar: de autoriteiten lezen driftig mee. De ultra-nationalist Igor Girkin, in Nederland bij verstek veroordeeld wegens medeplichtigheid aan het neerschieten van MH-17, werd in januari 2024 tot vier jaar cel veroordeeld nadat hij op zijn Telegram-kanaal fel had uitgehaald naar het Russische leger.

Ultranationalist Igor Girkin werd tot 4 jaar cel veroordeeld wegens zijn kritiek op de Russische legerleiding op Telegram

5. Speelt Telegram verder nog een rol in de oorlog tegen Oekraïne?

Nou en of. Voor de Russische strijdkrachten is de app een zeer belangrijk communicatiemiddel. Na de arrestatie van Doerov meldden Russische propagandakanalen zelfs dat de communicatie tussen militairen in de ‘speciale operatiezone’ gevaar liep bij gebrek aan een alternatief. De bekende Russische propagandiste Margarita Simonjan riep Russen op gevoelige gesprekken uit Telegram te verwijderen, voor het geval dat Fransen onder de motorkap van de app gaan kijken.

In de 2,5 jaar sinds de invasie in Oekraïne ontstond de kaste der ‘Z-bloggers’: pro-Russische bloggers die via Telegram hun volgers op de hoogte houden van de laatste successen en nederlagen aan het front. Maar ook de baas van het Wagner-huurlingenleger Jevgeni Prigozjin, die vorig jaar omkwam bij een mysterieuze vliegtuigcrash, maakte gretig gebruik van het medium. Aanvankelijk om het thuisfront op de hoogte te houden van de vorderingen in Oekraïne, maar later om zijn gal te spuwen op de legerleiding en zijn volgelingen op te roepen deel te nemen aan zijn (mislukte) Mars naar Moskou. 

Ook in Oekraïne, waar de app al ver voor de grootschalige invasie populair was, wordt Telegram volop ingezet door de overheid. Oekraïners kunnen bijvoorbeeld verdachte situaties melden aan een bot (een geautomatiseerd account). Daarnaast maakt de Oekraïense overheid bijna dagelijks meldingen van de oorlogshandelingen via de app, hoewel niet iedereen daar voorstander van is. In het land gaan steeds meer stemmen op om de app te verbieden nadat de overheidsbots dit voorjaar om mysterieuze redenen plat kwamen te liggen. Een andere bedreiging voor Oekraïne is dat Russen om de haverklap nepkanalen opzetten om desinformatie te verspreiden onder het Oekraïense volk.

6. Wat maakt Telegram zo anders dan bijvoorbeeld WhatsApp? Ook daar kunnen gebruikers immers louche zaakjes met elkaar beklinken.

Het grote verschil, dat mogelijk nog een rol kan gaan spelen bij een eventuele rechtszaak tegen Doerov, is dat Telegram standaard geen end-to-end-encryptie toepast. Met die methode worden alle inkomende en uitgaande berichten versleuteld. Alleen de verzender en ontvanger kunnen ze lezen. Bij Telegram ontbreekt die veiligheidsklep: de dienst kan in principe altijd meelezen, tenzij de gebruiker kiest voor de optie ‘secret chat’.

In Europa moet Telegram zich houden aan de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), wat inhoudt dat het de privacy van zijn gebruikers moet waarborgen. Omdat echter niet alle communicatie end-to-end versleuteld is, kan Telegram juridisch aansprakelijk worden gesteld voor de inhoud die via hun platform wordt verspreid. De dienst kan technisch gezien immers alles meelezen. Daarom rept het Franse Openbaar Ministerie in zijn persbericht van 'medeplichtigheid'. Waarom iets verdachts niet melden als je het wel weet?

7. Hoe reageert Rusland op de arrestatie van Doerov?

Doemalid Vladislav Davankov van de partij Nieuwe Mensen, een Kremlinproject uit 2020, was een van de eersten die zaterdagavond reageerden op het nieuws. Hij riep minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov op Frankrijk onmiddellijk tot de orde te roepen. Aanhangers van Nieuwe Mensen legden uit protest zondag bij de Franse ambassade in Moskou papieren vliegtuigjes neer. Ironisch genoeg hadden ze daar zes jaar eerder - tijdens het protest tegen het Russische verbod op Telegram - voor in de cel kunnen belanden.

Maar ook de Russische oppositie in ballingschap kan weinig begrip opbrengen voor zijn arrestatie. 'De arrestatie van Doerov is, afgaande op de tot nu toe bekende beschuldigingen, zeer oneerlijk,' reageerde Georgi Alboerov, een onderzoeker bij de Anti-Corruptie Stichting van wijlen Poetin-opponent Aleksej Navalny. Volgens hem bood Doerov met Telegram de oppositie een platform. Ook Ilja Jasjin, de Russische oppositiepoliticus die onlangs vrijkwam bij een gevangenenruil tussen het Westen en Rusland, reageerde verbaasd. 'Een raar verhaal, die arrestatie.'

Een officiële reactie vanuit het Kremlin is er nog niet.

8. Verschillen die reacties veel met die in het Westen?

Westerse politici zijn tot nu toe terughoudend met commentaar op de zaak. De Franse president Macron tweette in de loop van 26 augustus wel dat ‘veel valse informatie’ rond gaat over de arrestatie van Doerov. Hij stelde dat Frankrijk een groot voorvechter is van de vrijheid van meningsuiting, maar dat de zaak-Doerov daar niet om draait. 'De arrestatie van de topman van Telegram op Frans grondgebied vond plaats in het kader van een lopend gerechtelijk onderzoek. Het is op geen enkele manier een politieke beslissing.’

Doerovs collega-techondernemers denken daar heel anders over. Elon Musk, net als Doerov een zelfbenoemd prediker van het vrije woord, nam het vrijwel meteen voor de Telegram-CEO op. Musk, die het afgelopen weekeinde zelf in opspraak kwam nadat bekend werd dat zijn overname van Twitter in 2022 mede mogelijk is gemaakt met financiering via de zonen van twee Russische oligarchen, sprak van ‘gevaarlijke tijden’.

Steun is er ook van Vitalik Buterin, een in Rusland geboren Canadees die de geestelijk vader is van Bitcoin-broertje Ethereum. 'Dit ziet er erg slecht uit voor de toekomst van communicatiediensten en vrijheid van meningsuiting in Europa’, schrijft Buterin, die overigens wel kritisch is over het gebrek aan versleuteling van de berichten op Telegram.

De radicaal-Trumpiaanse YouTuber Tucker Carlson noemt het ironisch dat Doerov in Frankrijk is opgepakt, gezien zijn vroegere problemen met het Kremlin. 'Maar uiteindelijk was het niet Poetin die hem arresteerde voor het faciliteren van vrijheid van meningsuiting. Het was een westers land, een bondgenoot van de regering-Biden en een enthousiaste NAVO-lidstaat, die hem opsloot.'

De in het buitenland wonende Ivan Zjdanov, directeur van Navalny’s anti-corruptiefonds FBK, gelooft ook niet dat de Fransen een sterke zaak hebben. Hem vallen vooral de Russische reacties op: 'Russische propagandisten staan vooraan te schreeuwen ter verdediging van Doerov. Dat is interessant.'

9. Zou Telegram dan toch een Kremlin-project zijn?

Die geruchten gaan al langer en doken dit weekeinde weer op. Bijvoorbeeld omdat Doerov in Parijs aankwam vanuit Bakoe, kort nadat Poetin een staatsbezoek bracht aan Azerbeidzjan. Maar aanwijzingen daarvoor ontbreken; het is zelfs onbekend of Doerov nog over een Russisch paspoort beschikt.

Desondanks heeft het officieel in Dubai gevestigde Telegram nog steeds banden met Rusland. Russische investeerders hebben bijvoorbeeld een groot belang in de Toncoin, een digitale munt waarmee gebruikers op Telegram kunnen betalen. In reactie op de arrestatie van Doerov zei Jekaterina Mizoelina van de Russische internetwaakhond Safe Internet League dat vooral zij de dupe zijn van het besluit van de Franse autoriteiten.

Maar tegelijkertijd staat ontegenzeggelijk vast dat Doerov met zijn Telegram ook geregeld een pain in the ass voor het Kremlin was. Veel Russische wreedheden in Oekraïne zouden nooit aan het licht zijn gekomen zonder de app. Evenmin was de Belarussische oppositie zonder Telegram erin geslaagd in 2020 honderdduizenden burgers te mobiliseren tegen dictator Loekasjenko, een bondgenoot van Moskou.

Konstantin Sonin, een Russische econoom aan de universiteit van Chicago, betoogde maandag in zijn column in The Moscow Times dat het gevaar van Doerovs creatie vooral zit in de geheimzinnigheid rond het netwerk. 'Eigenlijk weet niemand wat Telegram deelt met welke regeringen en onder welke voorwaarden’, schrijft hij. 'Hoe je er ook naar kijkt, de zaak is ingewikkeld.'