Rusland is begonnen aan een offensief in het noorden van de regio Charkiv, en kon de eerste Oekraïense linies makkelijk doorbreken. Oekraïne wist dat de aanval ging komen maar bereidde zich onvoldoende voor, schrijft Chris Colijn. Daardoor staat het leger van Oekraïne nu zwaar onder druk en moeten duizenden burgers vluchten. De situatie is penibel.
Reddingsdiensten blussen brand na Russische beschietingen op stadje Vovtsjansk in de regio Charkiv. (Foto: Main Directorate of the State Emergency Service of Ukraine in Kharkiv Oblast)
door Chris Colijn
In drie dagen tijd wist het Russische leger in de provincie Charkiv zo’n honderd vierkante kilometer terrein te veroveren. Vanuit Rusland wordt er aan twee kanten aangevallen: richting het plaatsje Vovtsjansk, en iets verder naar het westen richting het dorpje Lyptsi. Terwijl het meer dan 1000 km lange front op veel plekken in Oekraïne maar langzaam beweegt, weet het Russische leger rondom Charkiv juist snel succes te boeken. Hoe komt dat?
De voortekenen voor dit offensief waren al minstens twee maanden zichtbaar. De Russische president Vladimir Poetin hintte meteen na zijn herverkiezing op 17 maart op een nieuw offensief: 'Ik sluit niet uit dat (...) we op enig moment worden genoodzaakt (...) om een "sanitaire zone" te creëren in de gebieden die vandaag onder controle van het Oekraïense regime staan.' Hij zinspeelde daarmee op de grensregio Charkiv, en het doel zou zijn de rust en veiligheid te herstellen in de Russische grensregio's Belgorod en Koersk. Die regio's worden regelmatig bestookt door Oekraïense drones en artillerie. Ook vallen pro-Oekraïense Russische soldaten met enige regelmaat vanuit Oekraïne binnen om onrust te stoken. De oorlog is op die plekken goed voelbaar voor de bevolking, die woedend was dat Moskou die situatie liet voortbestaan.
Poetin gebruikt het idee van een 'sanitaire zone' of 'bufferzone' als excuus om een nieuw front te openen. De aanvallen op Belgorod en Koersk vormen geen serieuze dreiging voor het Russische leger, want Oekraïne mag de langeafstandsraketten van zijn westerse leveranciers (nog) niet inzetten op Russisch grondgebied. Als Oekraïne de Britse Storm Shadows en Amerikaanse ATACMS wél op Rusland mag gaan afvuren, dan kan Oekraïne ook van buiten de regio Charkiv diep in Rusland doordringen. Die wapens hebben namelijk een bereik van honderden kilometers. Hetzelfde geldt nu al voor de drones die Oekraïne op Rusland afvuurt.
Russische aanvallen vanuit Belgorod en Koersk op de regio Charkiv (bron ISW)
Sinds Poetins toespraak wordt de stad Charkiv geteisterd door Russische glijbommen, die veel schade veroorzaken op zowel militaire infrastructuur als de stad zelf. Het energienet van Charkiv is fors beschadigd, waardoor burgers hun stroomverbruik al maandenlang moeten afstemmen op zogeheten elektriciteitsschema’s: per wijk wordt aangegeven op welke tijden er wel of geen stroom beschikbaar is. Voor burgers wordt het leven steeds moeilijker.
Charkiv is ook om andere redenen voor Rusland een belangrijk doelwit. De universiteitsstad, die begin twintigste eeuw korte tijd zelfs Oekraïne's hoofdstad was, heeft een defensie-industrie en verzet zich al tien jaar tegen het opdringen van de Russen. Na hun mislukte Blitzkrieg werden de Russen in het najaar van 2022 uit de provincie Charkiv verdreven. Het was een van de successen van Oekraïne's verrassende tegenaanval.
Zwakke plekken
Militair gezien is het logisch dat Rusland op dit moment op deze plaats aanvalt. Ten eerste kent de Oekraïense verdediging in de regio Charkiv zwakke plekken. Ten tweede opent Rusland met deze aanval een nieuw front, terwijl Oekraïne al maandenlang kampt met een tekort aan munitie en mankracht. Het gros van het nieuwe Amerikaanse militaire steunpakket is nog niet aangekomen, en daarom moet Oekraïne zuinig omgaan met de middelen die het heeft. Ten derde kon het Russische leger deze aanval vanaf het eigen grondgebied voorbereiden, zonder dat Oekraïne de aanvoerlijnen kon verstoren. Oekraïne mag nog steeds geen westerse langeafstandsraketten inzetten op Russisch grondgebied.
Met het offensief zou Rusland ook een psychologisch doel voor ogen hebben: angst en twijfel zaaien onder de Oekraïense bevolking om een vluchtelingenstroom te veroorzaken. Als de stad in Russische handen zou vallen, zou dat voor Oekraïne een mokerslag zijn. Een echte bezetting, zoals in Marioepol, lijkt voor Rusland voorlopig echter niet haalbaar, maar de stad krijgt het wel steeds zwaarder te verduren. Er wonen nog meer dan een miljoen mensen in Charkiv.
Dat Rusland met ogenschijnlijk gemak een nieuw offensief begint vanuit eigen grondgebied is volgens de Amerikaanse denktank Institute for Study of War de schuld van het Westen. ‘De Russische pogingen om Vovtsjansk te veroveren zijn grotendeels het gevolg van het stilzwijgende westerse beleid om Oekraïense troepen geen westerse systemen te laten gebruiken om legitieme militaire doelen in Rusland aan te vallen.’ Oekraïne gebruikt wel westerse langeafstandswapens om Russische aanvoerlijnen te ontwrichten, maar mag die wapens niet inzetten op Russisch grondgebied. Rusland kon zich daardoor ongehinderd voorbereiden op het huidige offensief.
Een kleine Russische troepenmacht bezorgt het Oekraïense leger grote problemen.
Voor de aanval op het noorden van de regio Charkiv zou Rusland zo'n 50.000 tot 70.000 troepen hebben verzameld, maar het aantal Russische soldaten dat nu in het noorden van de regio Charkiv vecht is veel kleiner. De Poolse denktank OSW schat dat de Russen de aanval met zo'n 2.000 soldaten hebben ingezet, en dat er daarna nog 'enkele duizenden' soldaten bijkwamen. Vergeleken met de offensieven rondom plaatsen als Tsjasiv Jar is het dan ook nog steeds een kleinschalig offensief.
Maar die relatief kleine Russische troepenmacht bezorgt het Oekraïense leger grote problemen. Oekraïne wordt zo namelijk gedwongen om extra troepen naar Charkiv te sturen, die vanuit andere delen van het front moeten overkomen. Zo deelt de Derde Aanvalsbrigade van het Oekraïense leger nu beelden van gevechten in de regio Charkiv, terwijl die brigade doorgaans in de regio Donetsk actief is. Een deel van de brigade is waarschijnlijk naar Charkiv gestuurd. Het is een teken dat Oekraïne geen extra troepen meer achter de hand heeft.
Verdediging niet op orde
Dat Rusland in drie dagen tijd honderd vierkante kilometer kon veroveren baart Oekraïense soldaten zorgen. Zij zeggen dat de defensieve stellingen rondom Charkiv veel te wensen overlaten. ‘Er was geen eerste verdedigingslinie’, vertelt Denys Jaroslavsky, commandant van een Oekraïense verkenningseenheid, aan de BBC. ‘De Russen liepen gewoon naar binnen. Ze konden gewoon doorlopen, zonder dat ze mijnenvelden tegenkwamen.’ En dat terwijl de Oekraïense overheid de afgelopen maanden honderden miljoenen euro’s had vrijgemaakt voor de aanleg van verdedigingslinies. Jaroslavsky suggereert dat een deel van het geld is verduisterd. Of dat klopt is niet te verifiëren.
‘Er zijn veel klachten van onze soldaten in het gebied’, zegt militair analist Ivan Stoepak tegen Novoje Vremja. Er zouden wel verdedigingslinies zijn gebouwd, maar de kwaliteit laat te wensen over. ‘We kunnen dit niet openlijk bespreken, maar de soldaten zeggen dat de situatie ernstig is. Niet overal, maar op sommige plekken ziet het er echt somber uit’, legt Stoepak uit. De eerste verdedigingslinie blijkt zwak, maar mogelijk zijn de tweede en derde verdedigingslinies beter bestand tegen Russische aanvallen.
Op 13 mei, vlak na het begin van het Russische offensief op Charkiv, werd bekendgemaakt dat de Oekraïense commandant die verantwoordelijk is voor het front bij Charkiv is vervangen. Een officiële reden voor zijn ontslag werd niet gegeven, maar het ligt voor de hand dat het te maken heeft met de tegenslag bij Charkiv. De commandant was niet alleen verantwoordelijk voor defensieve stellingen, maar ook voor de inzet van de soldaten die de Russische aanval moesten afslaan. Zijn ontslag komt alleen te laat, want Rusland is het gebied al binnengevallen. Nu doet het Oekraïense leger er alles aan om de situatie te stabiliseren.
Verwoestingen in Charkiv op 14 mei (foto Liberov via X)
Oekraïne hield al maandenlang rekening met de Russische aanval en daarom is het verwonderlijk dat de verdediging niet op orde was. Kyrylo Boedanov, hoofd van de militaire inlichtingendienst, zei al vorige maand dat Oekraïne vanaf half mei een moeilijke situatie te wachten zou staan. Hij suggereerde toen dat alles onder controle was: ‘Het zal geen catastrofe zijn’, zei Boedanov.
Maar inmiddels is zijn toon anders. Vanuit een bunker in de regio Charkiv stond hij The New York Times maandag te woord: ‘De situatie is nu kantje boord. Het wordt elk uur kritieker.' Hij verwacht dat Oekraïne de situatie in Charkiv binnen enkele dagen weet te stabiliseren, maar zegt dat de Russen vervolgens weer een nieuw offensief kunnen lanceren richting Soemy, verder naar het westen. Dan moet Oekraïne de troepen mogelijk wéér verder verdelen over het front.
Mislukt zomeroffensief
De Oekraïense verdediging is al langere tijd een probleem. Een jaar geleden, toen Oekraïne haar zomeroffensief begon, dacht men geen uitgebreide verdedigingsstellingen langs de frontlinie nodig te hebben. Het plan was immers om op korte termijn veel terreinwinst tegen de Russen te boeken. Maar toen duidelijk werd dat het grote Oekraïense zomeroffensief stukliep op de Russische verdedigingslinies (de zogeheten Soerovikin-linies, de verdienste van de inmiddels weggepromoveerde generaal Soerovikin) werden er aan Oekraïense zijde niet meteen uitgebreide verdedigingsstellingen gebouwd.
Pas in maart 2024 kondigde Zelensky aan dat Oekraïne achter de hele frontlinie zo’n tweeduizend kilometer aan defensieve stellingen bouwt, een proces dat veel tijd, geld en mankracht in beslag neemt. Zijn plan kwam te laat, want Rusland bereidde zich toen al voor op zijn eigen zomeroffensief. Rusland heeft op alle fronten het initiatief overgenomen en maakt dankbaar gebruik van de traagheid van het Oekraïense leiderschap.
Als er één plek was waar Oekraïne al sinds 2022 uitgebreide defensieve stellingen had moeten bouwen, dan was het ten noorden van Charkiv, aan de officiële grens met Rusland. Het gebied is al sinds het begin van de invasie een doelwit voor Rusland, maar lag niet aan een constant verschuivende frontlinie. In december 2023 zei Zelensky nog dat de regio Charkiv de beste verdedigingsstellingen had van de hele frontlinie, dus alles leek op orde.
Oekraine heeft meer dan 1000 km frontlinie te verdedigen (kaart ISW)
Vorige maand bleek 'de beste' verdediging ineens niet goed genoeg, want bij een tweede bezoek aan de regio zei de president: ‘Ik was bij de bouw van fortificaties, het is heel belangrijk dat deze richting wordt versterkt. De Russen moeten zien dat Charkiv sterker wordt.’ Zelensky moet toen al hebben geweten dat Rusland het noorden van de regio Charkiv wilde aanvallen, en ook dat de verdediging in dat gebied zwakke plekken heeft.
Het gebrek aan verdedigingsstellingen is niet alleen rondom Charkiv een probleem. Afgelopen december berichtte The Kyiv Independent dat er ook rondom Avdiivka en Bachmoet onvoldoende was gebouwd: ‘Oekraïense soldaten die aan de frontlinie vechten melden dat hun commandanten niet eens de meest elementaire loopgraven achter de nullijnposities [het front, red.] laten voorbereiden.’ Het wijst op incompetentie binnen de militaire leiding, want in theorie krijgen Oekraïense brigades de middelen om achter de gevechtsposities extra loopgraven en stellingen te bouwen. Waarom er onvoldoende gebruik wordt gemaakt van die middelen is niet duidelijk.
Glijbommen
De Oekraïense verdedigingslinies moeten niet alleen zijn opgewassen tegen Russische tanks en grondtroepen, maar ook tegen de zogeheten glijbommen die Rusland de afgelopen maanden veelvuldig inzet. De bommen worden vanuit vliegtuigen afgevuurd en veroorzaken grote schade. ‘Elke drie minuten laten ze vijf tot zeven bommen vallen’, vertelde commandant Denys Jaroslavsky aan The New York Times. Met zulke bommen worden ook loopgraven en andere defensieve stellingen verwoest.
Het gebruik van grote aantallen glijbommen bleek voor Rusland de beste manier om het Oekraïense leger uit de stad Avdiivka te verdrijven. Zonder geavanceerde luchtverdediging aan het front kan Oekraïne weinig beginnen tegen deze bommen, waarvan Rusland nog een grote voorraad zou hebben liggen. Zelensky zei dinsdag tegen de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken dat Oekraïne twee Patriot-systemen nodig heeft om de stad en regio Charkiv te beschermen. Daarmee kan Oekraïne de vliegtuigen die glijbommen laten vallen neerschieten en verjagen. Amerika zou nu kijken of het één zo'n systeem kan leveren, met geld uit het grote militaire steunpakket dat vorige maand is goedgekeurd.
Het wordt voor Oekraïne een helse klus om de Russen opnieuw weg te krijgen
Er wordt vooral hard gevochten in het stadje Vovtsjansk, ten noordoosten van Charkiv. Russische troepen zouden al in de stad zijn. ʼDe situatie in Vovtsjansk is erg ingewikkeld. De vijand neemt posities in op de straten van de stad Vovtsjansk', zei lokale politiechef Oleksi Charkivsky op woensdag. Als de Russen Vovtsjansk innemen, dan zou het de eerste grotere Oekraïense plaats zijn die twee keer door Rusland wordt bezet. In 2022 rolde het Russische leger er ook al naar binnen, maar werd een halfjaar later weer verdreven. Het wordt voor Oekraïne een helse klus om de Russen opnieuw weg te krijgen.
Volodymyr Zelensky bezoekt defensieve stellingen in de regio Charkiv, in april 2024. (Foto: President Oekraïne)
Volgens gouverneur Oleh Synehoebov zijn er inmiddels zo’n achtduizend burgers geëvacueerd uit de regio Charkiv. The Kyiv Independent meldde afgelopen weekeinde vanuit de regio dat een deel van de burgers vooralsnog weigert te vertrekken. ‘Bewoners blijven vaak tegen beter weten in, omdat ze gehecht zijn aan hun huizen en andere bezittingen’, schrijft de nieuwssite.
Het Oekraïense leger moet nu een nieuwe brand blussen in de regio Charkiv, terwijl Rusland op veel plekken aan het oostfront al de overhand heeft. Om stand te houden heeft Oekraïne een constante stroom aan nieuwe wapens en munitie nodig, maar ook een nieuwe aanvoer van soldaten. Beide middelen bezit Rusland in overvloed. Maar Oekraïne niet.