Het werk van inlichtingendiensten blijft normaal onzichtbaar voor het grote publiek, maar niet in Oekraïne. Peter Schrijver, PhD onderzoeker verbonden aan de Nederlandse Defensie Academie in Breda, legt uit dat de Oekraïense inlichtingendiensten juist veel berichten delen op sociale media. Daarmee betrekken de diensten het Oekraïense publiek bij hun werk.
Soldaat van speciale eenheid 'Alfa' van Oekraïense veiligheidsdienst SBU. Beeld: Telegram SBU
door Peter Schrijver
De Oekraïense inlichtingendiensten maken opvallend veel gebruik van sociale media, waaronder Facebook, YouTube en de berichtenapps Telegram en Viber. De Veiligheidsdienst van Oekraïne (SBU) en het Hoofddirectoraat Inlichtingen van het Ministerie van Defensie (HUR) verspreiden één enkele dag soms al meer content dan de AIVD in vijf maanden doet. De militaire zusterdienst van de AIVD, de MIVD, heeft zelfs helemaal geen openbare sociale media-accounts. De meeste westerse inlichtingendiensten zijn net als de AIVD en MIVD terughoudend met hun gebruik van sociale media. Geheime diensten opereren in het geheim, zo is de redenering.
De westerse diensten richten zich op – relatief – neutrale publieksvoorlichting, zonder operationele details vrij te geven. De Oekraïense SBU en de HUR lijken transparantie daarentegen te omarmen, waarbij beide diensten niet schuwen gevoelig inlichtingenmateriaal, zoals bijvoorbeeld onderschepte telefoongesprekken van Russische militairen, te verspreiden via sociale media.
De aanpak van de Oekraïense diensten laat zien dat oorlogen niet alleen fysiek worden uitgevochten, maar ook op het digitale- en informatie-front. Hoewel dit niet nieuw is — strijdende partijen proberen al eeuwen hun eigen achterban te motiveren en de vechtlust van de tegenstander te ondermijnen — is de openlijke manier waarop de Oekraïense inlichtingendiensten opereren opvallend.
Euromajdan
De SBU begon zich in het voorjaar van 2014 openlijk op sociale media te begeven, vlak na de Majdanrevolutie en de Russische annexatie van de Krim. De dienst was op dat moment bijzonder impopulair, omdat ze tijdens de Majdanrevolutie eerder dat jaar een controversiële rol had gespeeld. De voormalige president Viktor Janoekovytsj besloot in 2013 om de associatieovereenkomst met de EU af te blazen, waarop demonstranten en oppositiepolitici zijn aftreden eisten. De SBU bleef aanvankelijk achter president Janoekovytsj staan.
Nadat Janoekovytsj in februari 2014 naar Rusland was gevlucht, kwam de SBU onder een nieuwe leiding te staan. Maar dit kon het publieke vertrouwen in de dienst niet herstellen. De reputatie van de SBU was geschaad door beschuldigingen van corruptie, en door de nauwe banden van de SBU met Russische geheime diensten. Ondanks dit negatieve imago koos de SBU ervoor om uit zichzelf naar buiten te treden via Facebook, Twitter en YouTube. De berichten hadden voornamelijk betrekking op personeelswisselingen binnen de dienst en de goede intenties van het nieuwe leiderschap, maar het effect van de berichten bleef beperkt. In Oekraïne schonken maar weinig mensen aandacht aan deze pogingen om het vertrouwen van het publiek te herwinnen.
Russische betrokkenheid bij neerhalen van MH-17
Op 17 juli 2014 kwam de berichtgeving van de SBU op sociale media internationaal in de belangstelling te staan. Die dag crashte Malaysian Airlines vlucht MH-17 onderweg van Schiphol naar Kuala Lumpur boven het oosten van Oekraïne, met 298 mensen aan boord, onder wie 196 Nederlanders. De oorzaak van de crash was op dat moment nog onbekend.
Diezelfde avond publiceerde de SBU al onderschepte gesprekken op haar YouTube-kanaal. Deze wezen op betrokkenheid van Russische troepen bij het neerhalen van de vlucht. Internationaal heerste er grote onduidelijkheid over de toedracht, en Rusland startte al snel een desinformatie-campagne om de schuld in de schoenen van de Oekraïners te schuiven. Er werd gespeculeerd dat de SBU mogelijk met de onderschepte gesprekken had geknoeid om Oekraïne vrij te pleiten. Pas na meer dan een jaar bevestigde onderzoekscollectief Bellingcat de authenticiteit van de SBU-berichten, net als het Nederlandse Openbaar Ministerie in 2020: ‘Al meteen op 17 juli 2014 bleek dat de SBU - een veiligheidsdienst in Oekraïne die belast is met inlichtingenwerk én opsporing - kon beschikken over relevante afgeluisterde telefoongesprekken. Al diezelfde avond werden afgeluisterde gesprekken openbaar gemaakt.’
De vanouds naar binnen gekeerde Oekraïense veiligheidsdienst toont een opvallend publiek gezicht
De openbaarmaking van dit afgeluisterde materiaal zette de toon voor de verdere, relatief open, berichtgeving van de SBU op sociale media in de jaren na 2014. De dienst berichtte over de jacht op collaborateurs die gevoelige informatie doorspelen aan de Russen, schreef over hervormingen binnen eigen gelederen en vroeg de Oekraïense bevolking om waakzaam te zijn voor Russische desinformatie en infiltratie. Tussen 2014 en het begin van de grootschalige Russische invasie in 2022 wist de SBU slechts bescheiden aandacht te trekken op sociale media, met enkele duizenden volgers. Hoewel deze aantallen niet spectaculair zijn, toonde de vanouds naar binnen gekeerde Oekraïense veiligheidsdienst toen al een opvallend publiek gezicht. Ook SBU-onderzoeker Eli Kaul schrijft dat deze verhoogde communicatie en openheid een belangrijke verandering betekenen ten opzichte van de gebruikelijke, gesloten aard van veiligheidsdiensten in post-Sovjetlanden.
Grootschalige invasie
Toen de Russen Oekraïne op 24 februari 2022 over verschillende assen binnenvielen, steeg het aantal volgers van SBU-accounts exponentieel. Zo ging het Telegram-kanaal van de dienst binnen enkele dagen van een paar duizend volgers naar meer dan een miljoen. Oekraïners die op zoek waren naar informatie over de toestand in hun land vonden deze onder andere op de sociale mediakanalen van de SBU. Daar waarschuwde de veiligheidsdienst voor de aanwezigheid van Russische sabotagegroepen, gaf het informatie over welke websites wel en niet te vertrouwen waren, en berichtte het over de aanhouding van collaborateurs. Ook de eerste successen van de SBU Alfa, de speciale troepen van de dienst, op het slagveld werden gemeld via Facebook en Telegram, het liefst voorzien van spectaculair video- en fotomateriaal.
Dat de Oekraïense bevolking de SBU als een belangrijke informatiebron ziet, is een indicatie van groeiend vertrouwen in de dienst. Hiervoor zijn een aantal redenen aan te wijzen, waaronder de nog steeds voortdurende hervormingen om corruptie te bestrijden. De SBU ontsloeg eigen personeel vanwege machtsmisbruik en was ook bereid om hierover te rapporteren. Dit betekent overigens niet dat de SBU nu volledig schone handen heeft. Er komen nog steeds schandalen aan het licht, zoals recentelijk het bespioneren en intimideren van journalisten van het onderzoeksplatform Bihus, maar tegenwoordig reageert de SBU-leiding als zulke schandalen zich voordoen. De verantwoordelijke afdelingschef is na het schandaal ontslagen. Een andere reden voor het toegenomen vertrouwen is de directe en zichtbare bijdrage die de SBU levert aan de Oekraïense oorlogsinspanning, van het bestrijden van spionage en collaboratie tot directe acties tegen de Russen.
Screenshot van een YouTube video waarin SBU-woordvoerder Dechtiarenko de aanhouding van een FSB-medewerker aankondigt.
In de eerste twee jaar na de grootschalige invasie publiceerde de SBU bijna drieduizend berichten op zijn kanaal op Telegram. Daarnaast plaatst de SBU dit materiaal ook op andere sociale media zoals YouTube, Facebook, Viber en X. De berichtgeving voorziet blijkbaar in een behoefte, aangezien de SBU per platform honderdduizenden volgers aan zich weet te binden. Berichten over de aanvallen op de Krimbrug onder leiding van de SBU en de inzet van onbemande zee-drones tegen de Russische marine in de Zwarte Zee zijn miljoenen keren bekeken. Het in 2023 nieuw aangetreden hoofd van de SBU, Vasyl Maljoek, vertelt graag over deze spectaculaire acties in video’s die worden verspreid via de sociale media-accounts van de SBU. SBU-woordvoerder Artem Dechtiarenko verschijnt minstens net zo vaak als zijn baas in berichten op de sociale mediakanalen van de SBU en is uitgegroeid tot een bekende Oekraïner. Oekraïense media besteedden ruim aandacht aan het huwelijk van Dechtiarenko in 2023 met een bekende tv-presentatrice.
Successen verkopen en Russen voor schut zetten
Hoewel het hoofd van de SBU, Maljoek, en zijn woordvoerder Dechtiarenko in de afgelopen oorlogsjaren bekende mediapersoonlijkheden zijn geworden in Oekraïne, valt hun populariteit in het niet bij de cultstatus die luitenant-generaal Kyrylo Boedanov van de militaire inlichtingendienst HUR heeft bereikt. Boedanov is prominent aanwezig op sociale media, verschijnt frequent in zowel nationale als internationale media, en er worden ook talloze memes over hem gemaakt. Ondanks zijn relatief jonge leeftijd van 38 jaar ziet de bevolking hem als een van de belangrijkste steunpilaren in de strijd tegen de Russen.
De populariteit van Boedanov hangt samen met zijn veelbesproken deelname aan speciale, levensgevaarlijke operaties tegen de Russen op de Krim in 2016. Maar ook in de huidige oorlog schuwt hij het niet om zich aan het front in het oosten van Oekraïne te laten zien, zoals eind 2022 in Bachmoet. Ook vallen zijn persoonlijke offers op. Zo jagen de Russische speciale diensten verwoed op hem, is het hoofdkwartier van de HUR in Kyiv aangevallen met raketten, waarbij de Russen het bericht verspreidden dat Budanov was gedood en is Marianna, de vrouw van Budanov, in november het slachtoffer geworden van een vergiftiging die naar verluidt door de Russen is voorbereid.
De communicatiestrategie van de HUR gaat verder dan alleen het verspreiden van informatie.
Niet alleen Boedanov staat in het middelpunt van de aandacht, ook gewone strijders krijgen aandacht op de sociale media van de HUR. Bovendien besteedt de dienst veel aandacht aan humanitaire operaties die de burgerbevolking ondersteunen met voedsel en medicijnen en zet zich in voor publieksacties om nieuw materiaal, vooral drones, te verwerven. De HUR ondersteunt al deze activiteiten met continue berichtgeving op eigen sociale media-accounts, waarbij donateurs uitvoerig worden bedankt.
De communicatiestrategie van de HUR gaat verder dan alleen het verspreiden van informatie. Ze omvat ook de inzet van innovatieve instrumenten, zoals de 'Main Intelligence Bot' op Telegram, die burgers de gelegenheid biedt om informatie door te geven aan de HUR. Naar verluidt heeft deze bot bijgedragen aan aanzienlijke operationele successen, zoals het uitschakelen van vijandelijk personeel en materieel op basis van tips van burgers.
De HUR gebruikt sociale media ook om de successen te benadrukken van speciale eenheden onder het bevel van de dienst, zoals Artan, Shaman en Group 13. Ook eert de HUR via sociale media gevallen personeel. Zulke berichten geven het conflict een menselijker gezicht, en verdiept de band tussen het leger en de Oekraïense bevolking.
Screenshot van een Telegrambericht waarin de Oekraïense militaire inlichtingendienst HUR de uitslag bekend maakt van een kindertekenwedstrijd.
De aanpak van de HUR weerspiegelt een bredere trend van het integreren van digitale media in militaire operaties, waarbij publieke betrokkenheid een aanvulling kan zijn op traditionele militaire tactieken. Een markante activiteit van de HUR is het dagelijks publiceren van afgeluisterde gesprekken tussen Russische militairen onderling of met familieleden. Deze gesprekken onthullen vaak klachten over commandanten en tekorten aan munitie en voedsel. Ook publiceren de Oekraïners gesprekken waarin Russen praten over gepleegde oorlogsmisdaden, zoals plunderingen, verkrachtingen en executies.
Door het vrijgeven van dit geheime materiaal tart de HUR een fundamenteel principe van inlichtingen: het verborgen houden van de eigen afluistercapaciteiten. Als de opponent namelijk weet welke mogelijkheden er zijn om af te luisteren, zal deze wellicht twee keer nadenken voordat hij opnieuw informatie deelt, bijvoorbeeld via een telefoonlijn. Desondanks kiezen HUR-analisten er doelbewust voor om onderschepte gesprekken die de Russische oorlogsinspanningen in diskrediet brengen te publiceren. Inlichtingen met tactische waarde voor het Oekraïense leger, zoals locatiegegevens van militair materieel, gaan via geheime kanalen rechtstreeks naar de strijdkrachten. De opnames waarin Russische militairen hun penibele situatie of wangedrag bespreken, worden juist via sociale media vrijgegeven. Dit versterkt het strategische narratief van Oekraïne: het voert een rechtvaardige oorlog tegen een barbaarse buitenlandse indringer.
Brede spectrum van informatieoorlog: van communicatie tot indoctrinatie
De relatieve openheid die de HUR en de SBU tonen in hun sociale mediacampagnes is onderdeel van een bredere ontwikkeling waarbij inlichtingen worden gebruikt buiten het traditionele domein van enkel het informeren van besluitvormers en militaire commandanten. Binnen het brede spectrum van de informatieoorlog, van communicatie tot indoctrinatie, zetten de Oekraïners hun inlichtingendiensten in om het publieke vertrouwen in eigen kunnen te versterken en de tegenstander te ondermijnen. De inspanningen van de HUR en de SBU vormen een precedent wat betreft de hoeveelheid vrijgegeven inlichtingen, die verder gaan dan het sporadisch delen van documenten of satellietfoto's zoals Amerikaanse diensten deden voor de Russische invasie.
De Oekraïense diensten HUR en SBU laten zien hoe het Oekraïense publiek via sociale media actief wordt betrokken bij het ondersteunen van de strijd. Beide diensten worden door honderdduizenden mensen gevolgd op sociale media. Dit speelt een cruciale rol in de bredere informatieoorlog die Oekraïne voert, parallel aan de fysieke gevechten op het slagveld. Het succes van deze aanpak biedt lessen over het potentieel en de grenzen van sociale media in moderne oorlogsvoering, waarin geheim inlichtingenmateriaal wordt omgezet in berichten voor sociale media. Het illustreert een verschuiving in oorlogsvoering, waarbij informatie en sociale media net zo strategisch worden ingezet als tanks en artillerie.