Vladimir Poetin kan tot 2036 president blijven van Rusland. De Doema heeft ermee ingestemd dat de huidige grondwettelijke beperking, dat het Russische staatshoofd niet langer dan twee opeenvolgende termijnen in functie mag zijn, niet voor Poetin geldt. Als het Constitutionele Hof ook geen bezwaar ziet tegen een voortzetting van zijn presidentschap, dan kan Poetin in 2024 worden herkozen en in 2030 eventueel opnieuw.
Deze verrassende staatsrechtelijke wending was geen spontane oprisping maar zorgvuldig geregisseerd. Ze voltrok zich dinsdag 10 maart binnen enkele uren. Nog voor het einde van de middag waren nagenoeg alle relevante beslissingen genomen.
Valentina Teresjkova. Foto Wikimedia
Kosmonaut kaart de kwestie aan
Het script begon ’s ochtends in de Doema. Verenigd Rusland-parlementariër Valentina Teresjkova, in brede kring gerespecteerd omdat ze als eerste vrouwelijke kosmonaut door de ruimte vloog, pleitte er in een plenaire sessie van de Doema voor dat Poetin ook na zijn laatste (vierde) termijn in 2024 president moet kunnen blijven. Poetin is de ‘stabiliserende factor’ die Rusland nu nodig heeft en de 'vurigheid tempert van hen die proberen te intrigeren,' aldus Teresjkova.
Op grond van de huidige grondwet moet Poetin in 2024 terugtreden: dan zit de tweede termijn van zijn tweede presidentiële ambtsperiode er op. Teresjkova liet in haar betoog in de Doema in het midden of het hele grondwetsartikel, waarin de maximale ambtstermijn van twee termijnen van zes jaar is verankerd, zou moeten worden geschrapt of dat kon worden volstaan met een amendement dat Poetin de mogelijkheid biedt zich in 2024 voor de vijfde maal voor het presidentschap te kandideren.
'Dit gaat eigenlijk niet over hem [Poetin], maar over ons, burgers van Rusland,' zei Teresjkova. 'Waarom zouden we er dus omheen draaien en wijzneuzen, waarom zouden we allerlei kunstmatige constructies optuigen? We moeten alles eerlijk, open en publiekelijk bekijken. Ofwel de beperkingen op het aantal presidentstermijnen in de grondwet helemaal opheffen of, als de situatie dat vereist, en nog belangrijker: als de mensen dat willen, de wettelijke mogelijkheid creëren voor de huidige president om herkozen te worden, in overeenstemming met de vernieuwde grondwet,' zei Teresjkova.
Nadat Teresjkova was uitgesproken en toegeklapt, schorste Doema-voorzitter Vjatsjeslav Volodin de vergadering anderhalf uur lang om met het staatshoofd zelf over deze belangrijke kwestie te overleggen.
Poetin rondt af
Na de lunchpauze verscheen Poetin zelf in de Doema, op zichzelf al een zeldzaamheid. In een twintig minuten durende rede zette hij zijn visie op het pleidooi van Teresjkova uiteen. Poetin erkende dat de macht juist nu moet worden 'geconsolideerd'. Hij verwees ter toelichting naar de dreigingen die Rusland het hoofd moet bieden zoals het coronavirus, de lage olieprijs, de dalende beurskoersen en andere geopolitieke veiligheidskwesties. Daarom kon van een verzwakking van de 'verticale machtsstructuur' ten gunste van meer parlementaire macht volgens Poetin nu geen sprake zijn. De parlementaire democratieën in Europa bewijzen volgens de Russische president dat deze pluriforme staatsvorm niet in staat is om effectieve regeringen te vormen. Bovendien, zei hij in een zinspeling op de Sovjet-Unie, heeft 'Rusland zijn revolutionaire plan al vervuld'. (In de centrale planeconomie van de USSR moesten jaarlijks targets worden gehaald voor het almachtige vijfjarenplan.)
'De wereld verandert echt. En dat heeft niet alleen betrekking op het stormachtige, explosieve karakter van de ontwikkeling van de technologie, maar op alle levenssferen. Die veranderingen hebben een kardinaal en, ik zou willen zeggen, onomkeerbaar karakter. We zien hoe complex de situatie in de wereldpolitiek is, in de veiligheidssituatie, in de wereldeconomie. En dan is ook nog het Coronavirus bij ons naar binnen gevlogen en de olieprijzen dansen en springen in het rond, gevolgd door de koers van onze nationale valuta en de beurzen,' waarschuwde Poetin.
Maar de president zei niet te willen terugkeren naar de Sovjet-tijden. 'Want ten tijde van de Sovjet-Unie waren er helemaal geen verkiezingen. Toen werd alles in achterkamertjes of na interne partijprocedures of intriges bekokstoofd. Nu hebben we een totaal andere situatie. Dat is de waarheid. Nu is het belangrijk om te gaan stemmen.'
Hoewel Poetin geen bezwaar zei te hebben tegen het volledig schrappen van een maximum van twee ambtstermijnen, leek hem dat vooralsnog 'niet doelmatig'. Op een langere termijn van dertig tot vijftig jaar heeft een dergelijke beperking volgens hem wel degelijk betekenis. Voor komende generaties moet er 'perspectief blijven op een wisseling van de macht', zei de president, die vervolgens een poging deed om de grondwettelijke aanpassingen los te koppelen van zijn persoon. De presidentiële macht moet niet 'gepersonaliseerd' worden, aldus het staatshoofd.
Maar op het tweede voorstel van Teresjkova – het toestaan van een feitelijk vijfde termijn – reageerde Poetin 'ten principale' positief. De Doema zou een amendement moeten aannemen dat het aantal door de huidige president vervulde termijnen terugdraait naar nul. Zo zou het mogelijk worden dat in 2024 álle burgers, inclusief Poetin, zich kandidaat kunnen stellen voor het presidentschap. De enige voorwaarde die de president aan dit voorstel verbond, is dat het Constitutionele Hof ermee instemt.
De limiet van twee termijnen werd in 1993 naar Amerikaans voorbeeld in de grondwet opgenomen. Een ambtsperiode zelf werd toen op vier jaar gefixeerd, maar in 2012 werd de duur ervan opgerekt tot zes jaar.
Poetin vergeleek zichzelf met de Amerikaanse president Roosevelt, die ook extra tijd kreeg (12 jaar) om Amerika door de Depressie en de Tweede Wereldoorlog te loodsen. 'In ons geval hebben wij na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie nog niet alles overwonnen, dat is volstrekt begrijpelijk. Stabiliteit kan belangrijker zijn en moet prioriteit hebben, vooral als het land nog veel problemen kent. Maar wanneer de politieke, economische en sociale sferen een zekere innerlijke stabiliteit en rijpheid hebben, wanneer de staat krachtiger wordt en niet meer zo makkelijk van buiten is te schaden. dan komt een wisseling van de macht aan de orde. Die is nodig voor de dynamiek van de ontwikkeling van het land. Wij nemen deze grondwetswijzigingen niet voor één, twee of zelfs tien jaar aan, maar met het oog op een veel verder historisch perspectief - laten we zeggen een jaar of 30 tot 50. En op die lange termijn moet de samenleving garanties hebben dat een reguliere machtswisseling is gegarandeerd.'
De president besloot zijn toespraak met de woorden: 'Ik ben er zeker van dat we samen nog vele mooie dingen zullen doen.'
President Poetin spreekt de Doema toe. Foto Kremlin
Zeventien minuten nadat Poetin was uitgesproken, nam de Doema met 382 tegen 43 stemmen het voorstel aan om bij de volgende verkiezingen de teller van Poetins presidentiële termijnen terug te brengen tot nul, met andere woorden zijn vorige ambtstermijnen te annuleren. Slechts 43 parlementariërs stemden tegen. Vermoedelijk waren dat de communisten die in het parlement een fractie van 43 leden vormen. Er was één onthouding.
De Russische grondwet en het presidentschap
- 1992-1993 Strijd om een nieuwe Russische grondwet tussen het parlement, dat nog stamde uit de Sovjet-tijd en Opperste Sovjet heette, en president Jeltsin. De Opperste Sovjet verzette zich tegen Jeltsins economische hervormingen en wilde de president geen uitgebreide volmachten geven. Jeltsin kende zichzelf vervolgens per decreet volmachten toe, maar deze ingreep werd door het Constitutioneel Hof als onwettig vernietigd. In september 1993 ontbond Jeltsin, zonder daartoe mandaat te hebben, de Opperste Sovjet en schreef verkiezingen en een referendum over een nieuwe grondwet uit. Het parlement weigerde en maakte zich op voor een gewapende strijd. De confrontatie eindigde met de bestorming van het parlementsgebouw door het leger op 4 oktober 1993.
- 12 december 1993. Verkiezing van nieuw parlement en referendum waarbij de grondwet van 1978 uit de Sovjet-tijd werd vervangen door de grondwet van de Russische Federatie. Hierbij kreeg de president uitgebreide volmachten. De president kreeg een termijn van vier jaar, en mocht niet meer dan twee termijnen achtereen worden gekozen. (art. 81)
- In 2008 waren de twee termijnen van vier jaar voor president Poetin voorbij. Hij ruilde toen van functie met premier Dmitri Medvedev. Medvedev liet zich kiezen tot president, Poetin fungeerde als premier.
- In 2012 kon Poetin zich weer kandideren voor het presidentschap, er zat immers een termijn tussen. En Medvedev werd zijn premier. Deze wisseltruc leidde tot massale protesten tegen regeringspartij Verenigd Rusland – ‘partij van dieven en oplichters’ - en Poetin, onder de leuze ‘Rusland zonder Poetin’. Intussen was vlak voor de verkiezingen de vierjarige termijn van het presidentschap verlengd naar zes jaar, zodat Poetin indien hij twee termijnen zou volmaken 12 jaar - tot 2024 - president kon zijn.
- 2018 Poetin voor zes jaar herkozen.
- 15 januari 2020. Poetin stelde wijzigingen voor in de grondwet. Poetin leek te willen verbieden dat een president meer dan twee termijnen zou regeren. In de tekst ‘dezelfde persoon mag het ambt van president niet meer dan twee achtereenvolgende termijnen vervullen’ zou het woord achtereenvolgende worden geschrapt. Dat zou betekenen dat Poetin in 2024 zich niet meer verkiesbaar kon stellen voor het presidentschap. Omdat hij ook een nieuwe functie wilde geven aan een (tot nu toe irrelevante) Staatsraad, speculeerde men dat Poetin het presidentschap wellicht zou inruilen voor een functie als voorzitter van deze Staatsraad.
- 10 maart 2020. Na een voorzet van Doemalid Valentina Teresjkova, verscheen Poetin in het parlement. Haar voorstel om de president een onbeperkt aantal keer te laten herverkiezen vond in zijn ogen geen genade, want hij wilde 'geen terugkeer naar de Sovjet-tijd toen alles in achterkamertjes beslist werd zonder verkiezingen'. Maar haar alternatief om in 2024 iedereen die daarvoor in aanmerking kwam, inclusief hemzelf, te laten meedingen naar het presidentschap was wel acceptabel. Op één voorwaarde, namelijk dat het Constitutioneel Hof dit toestond.
- De Russische grondwet is sinds 1993 viermaal herzien, zonder dat het Constitutioneel Hof een rol had, want die staat nergens in de wet genoemd. In 2009 en 2014 weigerde het Hof zelfs een oordeel te geven over amendementen, omdat het zei daartoe niet bevoegd te zijn. Poetin loopt vooruit op zijn eigen amendementen op de grondwet. Volgens deze moeten wijzigingen van de grondwet, behalve door de Doema, Senaat en regionale parlementen voortaan worden goedgekeurd door het Constitutioneel Hof en een volksraadpleging.
- Het Constitutioneel Hof bestaat uit 15 opperrechters. Van hen zijn er 11 benoemd door Poetin. In de wijzigingen van de grondwet is ook opgenomen dat de president voortaan deze rechters kan ontslaan. Het is daarom niet waarschijnlijk dat het Hof zich zal verzetten.
- Planning. 11 maart 3e en laatste lezing wijzigingsvoorstellen in de Doema. Stemmingen in Doema, Federatieraad (senaat) en regionale parlementen. Oordeel Constitutioneel Hof over het hele pakket. Als het Hof één amendement afwijst, stopt het hele proces. 22 april een volksraadpleging, waarbij de kiezers ja of nee mogen zeggen tegen het hele pakket.
Constitutionele Hof
Wanneer het Constitutionele Hof zich over de amendementen buigt, is nog niet bekend. Wel staat vast dat de Russische kiezers zich op 22 april in een volksraadpleging kunnen uitspreken over de aangekondigde grondwetswijzigingen. Woensdag 22 april is toevallig ook de 150ste geboortedag van de revolutionair Lenin, die Poetin verafschuwt maar die door veel Russen nog wel wordt gewaardeerd als aartsvader van het sovjetland waarin zij zijn geboren.
Het is niet uitgesloten dat er snel daarna vervroegde parlementsverkiezingen worden uitgeschreven. Poetin vond een tussentijdse stembusgang niet per se nodig, zei hij, maar hij zou zich daartegen niet verzetten als er in de volksvertegenwoordiging 'consensus' bestaat dat de Doema, na het inwerking treden van een gewijzigde grondwet, zelf behoefte zou hebben aan een nieuw mandaat.
Recent opinieonderzoek van de Moskouse opiniepeiler Levada Centrum heeft uitgewezen dat een op de vier Russen wil dat Poetin ook na 2024 aanblijft als president.
Gemengde reacties
In de Doema heerste grotendeels eensgezindheid. 'Dit is het resultaat van de politici in de VS en de EU, die al zes jaar lang een hybride oorlog voeren om Rusland te vernietigen,' schreef de Kremlin-gezinde parlementariër Sergej Markov op zijn Facebook. 'Hoe harder de VS en de EU zich tegen Poetin verzetten, hoe harder de Russische burgers Poetin als leider van Rusland willen.'
In de samenleving klonken ook andere geluiden. Voormalig parlementariër Dmitri Goedkov sprak over 'een staatsgreep' die zal leiden tot '36 jaar hybride monarchie'. Corruptiebestrijder Aleksej Navalny twitterde dat hij verwacht dat het Kremlin, onder het mom van bestrijding van het coronavirus, alle publieke bijeenkomsten komend half jaar zal verbieden. Navalny refereerde indirect naar de Campagne Nee die hij een maand voor het plebisciet van 22 april wil gaan organiseren tegen de grondwetswijzigingen.
Historicus Sergey Radchenko reageerde op twitter : 'Op deze treurige dag voor Rusland hier een woord voor mensen die Russisch willen leren: toska. Het is onvertaalbaar, maar betekent iets als een gevoel van diepe spleen, fatalisme, wanhoop en misschien diep verlangen.' Andrey Kolesnikov van Carnegie Moscow twitterde: 'Putin forever. The Belorussian model was considered too messy.The chairman of the State council - no guarantees of private safety.The simplest way is zeroing of the presidential terms.This is pure authoritarian personalistic regime.'
Voorspelling politicologe Lilia Sjevtsova in 2000
Vlak nadat Poetin in maart 2000 was gekozen, nog geen drie maanden nadat Jeltsin onverwacht was afgetreden, gaf Sjevtsova tijdens een tv-show met tegenkandidaten van Poetin commentaar. Ze zette het op 11 maart j.l. weer op haar Facebookpagina.
'Weet u, waarschijnlijk is het toneelstuk nu ten einde. We snappen allemaal dat het licht dooft. Er zal heus geen controle op de uitslag komen. Ik vind dat we alle kandidaten die meegedaan hebben aan deze verkiezingen moeten bedanken, want zonder hen hadden deze verkiezingen niet kunnen worden gehouden en hadden wij Vladimir Poetin niet tot president gekozen. Zonder u had hij zijn legitimiteit niet gekregen, dus zijn verkiezing is ook uw verdienste. (…) Heeft Poetin middelen om president te blijven? Hij heeft er twee. Een is er heel beperkt en voorwaardelijk – dat is de steun van het electoraat. (...) Dat geeft hem een krediet dat over twee of drie maanden verbruikt kan zijn. En de tweede steunpilaar, die is heel erg sterk, is onze politieke klasse, het spijt mij dit te moeten zeggen. Wij zien hier de beste vertegenwoordigers van onze politieke elite, en waarmee houden ze zich bezig? Met wat klein gedoe, zacht uitgedrukt. Als u zo doorgaat, zal Poetin de enige en voor altijd zijn.'
De bekende fotograaf Jevgeni Feldman twitterde: 'Het gezin is de heilige unie tussen man en vrouw ... én Vladimir Poetin'. (Poetin stelde eerder voor in de Grondwet op te nemen dat het gezin een verbond is tussen man en vrouw.) Een onbekende twitteraar gaf het volgende commentaar: 'De Doema snapt er niks van: ze hadden niet Poetins afgelopen twee termijnen moeten annuleren, maar de komende twee!'
Een vorige verrassingscoup in de Russische politiek leidde in 2011/2012 tot massale betogingen tegen de Doema en het Kremlin. In september 2011 had Poetin besloten terug te keren als president. Hij wisselde toen tijdens een partijcongres van Verenigd Rusland stuivertje met zijn rechterhand Dmitri Medvedev, die tussen 2008 en 2012 had gefungeerd als presidentiële tussenpaus. Deze ‘rokade’ zette toen in Moskou en enkele andere grote steden kwaad bloed, zeker toen bleek dat er grootscheeps was gefraudeerd bij de Doemaverkiezingen in december 2011. Het burgerprotest leidde tot niets. Nadat Poetin in maart 2012 was gekozen, nam de Doema een groot aantal nieuwe wetten aan die de ruimte voor de oppositie nog verder beperkte.